Екатерина кыс кижиниҥ ады, бург немец тилде кала деп учурлу, Екатеринаныҥ калазы — Екатеринбург.
Екатерина Первая деп каанныҥ адыла адалган кала. 1781 јылда Екатерина II каан Екатеринбург калага Пермский губернияныҥ уездный калазы деп статус берген.
Физико-географиялык темдектери
Географиязы
Екатеринбург Россияныҥ азиат келтейинде, Европа ла Азияныҥ кыйузында, Москванаҥ 1667 км тӱштӱктей турат. Географический координаттары: 56°50′ тӱндӱк широта, 60°35′ кӱнчыгыш долгота, талайдыҥ кемјӱзинеҥ 270 м бийик. Орто Уралдыҥ кӱнчыгыш келтейинде, Зауральский складчатый возвышенностьтыҥ кӱнчыгыш предгорьезинде, Исеть сууныҥ јараттарында турат.
Каланыҥ широтазында тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар узада чӧйилген бийик эмес тӧҥдӧр (увалы) бар, олор јалбак јабызак јерлерле солынат. Олордыҥ бийиги 280 метрдеҥ 300 метрге јетире болот. Јабызак јерлерде кӧп сабада сас јадат. Исеть сууныҥ коолы Екатеринбургтыҥ ичинде јетире јалбак. Бийик ле јабыс пойменный террасаларлу.
Рельеф јабызак ла тӧҥдӧрлӱ тӱс јерлер солынганыла аҥыланат. Макро- ло мезорельеф холмисто-увалистый јерлер бийиги 200—380 м тӧҥдӧрлӱ. Уралдыҥ кырлары мында бийик эмес артка тӱҥей (орустапседловина). Боочыларыныҥ бийиги талайдыҥ кеминеҥ 410 м. Уралыҥ бу келтейи Россияныҥ Европей келтейинеҥ Сибир јаар каалгазы болуп јат.
Урал — сӱрекей јебрен кырлар, 300 млн јыл кайра табылган учун, калада кайыр кырлар јок. Кырлары бийик эмес, чала јатра. Мында бийик ле деген јерлери гранит кайадый, эмезе «таш палаталар» ошкош. Јарлулары: Шарташта таш кайалар , Јыланду кыр (Шабровские палатки), Северский кайалар (Северский Писаница), Чёртово Городище деп кайалар, Пшеничная деп кырдыҥ ӱстинде кайалар.
Екатеринбургтыҥ географиялык темдектери јарамыкту, каланыҥ ӧзӱмине јакшы айалга болгон. Екатеринбург Орто Уралда турат, мында кырлар јабызак учун јаан транспортный магистральдарды Тӧс Россиядаҥ Сибир јаар апарарга (Сибирский тракт ла Транссибирский темирјолды) эптӱ болгон. Онойдордо кала Россияныҥ стратегиялык јаан учурлу тӧс јери болуп ӧскӧн, бӱгӱнги кӱнге јетире бу кала Россияныҥ Европей ле Азиат бӧлӱктерин колбуда тудат.
Ӱлекер:Соседние города Коштой калалар
Гидрографиязы
Екатеринбургта јаан суу — Исеть, Тобол сууныҥ кош суузы. Суулар јаҥмырдаҥ ла кайылган кардаҥ толотон. Сууныҥ ортојылдык чыгымы — 5,5 м³/с. Сууныҥ јараттарыныҥ орто бийиги: оҥ јарадында 280—300 м, сол јарадында 250—270 м. Исеть сууныҥ коолы тӧрт буунтыдаҥ улам кӧлгӧ тӱҥей болгон. Буунты суулар: Ӱстӱги-Исетский буунты, Екатеринбургтыҥ буунтызы , Парковый буунты суу (Маяковскийдиҥ паркыныҥ тӱштӱк јанында болгон, 2016 јылда оны јоголткондор) ла Алтыгы-Исетский буунты.
Калада экинчи јаан суу — Патрушиха, ол Исеть сууга Алтыгы — Исетский водохранилищениҥ јанында кирет, УНЦ деп микрорайондо ол 2 буунты боло берет, Елизавет деп микрорайондо база 2 буунты болот, Уктус деп микрорайондо Спартак деп буунты, ондый ок атту кырдыҥ јанында. Онойдо ок Исетьтиҥ кош суузы Решётка (Исетьтиҥ оҥ кош суузы, оныҥ оозы Палкино деп темирјолдыҥ јанында болгон). Исток (сол кош суу, каланыҥ кӱнчыгыш јанында). Исетьтиҥ бир канча кичинек кош суулары эмдиги ӧйдӧ јердиҥ алдында коллекторлордо јажынган, ол тоодо Мельковка, Осиновка, Ольховка, Акулинка, Монастырка, Черемшанка, Банная ла Чёрная деп суулар.
Пышма суу каланыҥ тӱндӱк јерлеринде агып, Тура деп сууга кирет. Калиновка суу Камышенкага кирет, Камышенка суу дезе тӱндӱкте МУП «Водоканалдыҥ» сточный сууларынаҥ бӱткен. Шарташ кӧлдӧҥ 2 км ыраакта торфту састаҥ Берёзовка суу башталат. Екатеринбургта бир канча јаан кӧлдӧр: кӱнчыгышта Шарташ ла Кичӱ Шарташ, тӱндӱк-кӱнбадышта Шувакиш, кӱнбадышта Здохня, онойдо ок Чусовое ле Песчаное деп кӧлдӧр. Водохранилищелер: Волчихинское ле Верхне-Макаровское.
Климады
Екатеринбург орто-континентал климат ла континентал климаттыҥ кыйузында турат. Ай-кӱн кенейте солунып турар, јылдыҥ ӧйлӧри чокым билдирет. Уралдыҥ кырлары, бийик эмес те болзо, Россияныҥ Европей келтейинеҥ, кӱнбадыштаҥ келген кейдиҥ толкуларын туйуктайт. Оноҥ улам Орто Урал Кӱнбадыш-Сибирдиҥ арктический соок кейине ачык болот, бу ла ӧйдӧ тӱштӱктеҥ Прикаспийский низменность ло Орто Азияныҥ куру чӧлдӧринеҥ јылу кейдиҥ толкулары јайым кирет. Мынаҥ улам калада температура кенейте кубулып, ай-кӱнниҥ аномалиялары бӱдет: кышкыда тыҥ сооктор ло кенейте јылулар ла јаҥмыр да болуп турат, јайгыда дезе +35 °C изӱдеҥ ала тоҥурып та ийет.
Калада јут-чык јеткилинче. Јут-чыктыҥ кемине кейдиҥ кыймыгы, рельеф ле кейдиҥ температуразы салтарын јетирген. Кӧп саба јут-чыкты Россияныҥ Европей јанынаҥ кӱнбадыш циклондор экелетен, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми — 601 мм. Кӧп саба јут-чык јылу ӧйдӧ болот, јут-чыктыҥ ортојылдык кеминиҥ 60-70 %-ти. Кышкыда кардыҥ калыҥы 40-50 см. Чыктыҥ коэффициенти —1.
Каланыҥ экологиялык айалгазы кирлӱ кей учун кӱч. Россияныҥ 200 калазыныҥ экологиялык рейтинги аайынча 2021 јылда Екатеринбург 117-чи јерде турат. Кӧӧликтердиҥ чачкан кирлӱ кейине бастыра кирдиҥ 92,3 % келижет.
Каланыҥ эҥ јаан суузы — Исеть — оныҥ бастыра агынын промышленный предприятиелердиҥ кирлӱ суулары киртидет. бу сууда ээжинерге де јарабас. Сууныҥ чыҥдыйы «ӧйинеҥ ӧткӱре кирлӱ» деп классификацияга Исеть сууныҥ эки айрызы кирет: Екатеринбургтаҥ 7 км ле 19 км тӧмӧн.
Ӧзӱмдер тарыганы
Екатеринбургта ӧзӱмдер ӧскӱрери эки чакка уулалган. Каланы айландыра койу ийне бӱрлӱ агаштар, суулар ла кӧлдӧр, кайалар. 1845 јылда јӧптӧлгӧн генеральный план аайынча калада туралар тудулган. XIX чакта — 1860-чы јылдарда усадьбаларды јажыл ӧзӱмдерле јарандырып баштаган; 1860-чы — 1920-чи јылдарда јажыл ӧзӱмдерлӱ баштапкы общественный объекттер табылган: бульварлар, каланыҥ плотиназында тӱӱкилик сквер, общественный собраниениҥ сады (кийнинде Вайнердиҥ сады), Харитоновский сад; 1960-чы — 2000 јылдарда агаштар кӧп отургызылган; 2010-чы — эмдиги ӧй.
Эмдиги ӧйдӧ калада туралар тудулганынаҥ улам (уплотнение застройки) ӧзӱмдер отургызыр јерлер астаган. Кезик парковый массивтердиҥ јери база кичинерген, анчада садулу тӧс јерлер тутканынаҥ улам Основинский парктыҥ, парка турбомоторный заводтыҥ ла тӱштӱк-кӱнбадыш лесопарктыҥ јерлери астаган. Бир кижиге ӧзӱмдерлӱ јердиҥ 17 кв.метры келижет. Каланыҥ администрациязы јетиргениле 2015 јылдаЗелёный фонд Екатеринбурганыҥ текши јери 24 544 гектар болгон. Парктар, бульварлар ла скверлердиҥ текши јери 2493 гектар болгон.
XIX чактыҥ учында, XX чактыҥ бажында Уралда Октябрьский революцияныҥ тӧс јери болгон. 1918 јылдајаан изӱ айдыҥ 16-17 кӱндеринде, Екатеринбургта Россияныҥ калганчы кааны, Николай II каанныҥ билезин ӧлтӱргендер. Совет јылдарда кала ороонныҥ индустриал ла администрациялык јаан тӧс јери боло берген, Совет Союзтыҥ јеҥӱзине Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта айдары јок јаан камаанын јетирген.
Екатеринбург — Россияныҥ эл-јоны 100 муҥнаҥ артык калаларыныҥ тоозына кирип јат, Москваныҥ, Санкт-Петербург ла Новосибирск калалардыҥ кийнинеҥ тӧртинчи јерде. Екатеринбургский агломерация кемиле Россияда агломерациялар ортодо база тӧртинчи јерде.
Екатеринбург экономиказыныҥ кемиле ороондо 3-чи јерде. Ороондо саду, акча-манат ла туризм јанынаҥ јаан тӧс јерлердиҥ бирӱзи. Онойдо ок Электросвязь телекоммуникациялар ла Информационный технологиялар аайынча, транспортно-логистический јаан учурлу узел («Кольцово» деп международный аэропорт бар, каланы кечире Транссибирский магистраль ла 6 федерал кӧӧлик трассалар ӧдӧт), промышленный тӧс јер (оптико-механический промышленность, машиностроение, приборостроение ле уур машиностроение, металлургия, полиграфия, јеҥил промышленность, курсак-тамак промышленность, военно-промышленный комплекс).
Екатеринбург онойдо ок јаан учурлу администрациялык тӧс јер болуп јат. Мында Россияныҥ Тӧс военный округыныҥ штабы турат, Россия билим академиязыныҥ Уралда бӧлӱгиниҥ президиумы, Уральский федерал округта Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ представительствозы ла федерал јаҥныҥ јербойында 35 органы. «Уралдыҥ тӧс калазы» деп оны улам ла окылу эмес атла адайдылар.
Мында 2018 јылда (кезик российский калаларда база) футболло Телекейлик чемпионат ӧткӱрген.
Екатеринбург архитектурада конструктивист бӱдӱмдерле макталат, онойдо ок Екатеринбург «российский стрит-арттыҥ» тӧс калазы деп чотолот.
Эл-јоны
Екатеринбург Россияда 15 миллионер-каланыҥ бирӱзи. 1967 јылдачаган айдыҥ 21 кӱнинде Екатеринбургтыҥ миллионынчы кижизи туулган. Уралда эҥ јаан кала болуп јат. Эл-јонныҥ тоозы 1,5 млн-го јууктаган.
Кудай јаҥыла калада башка-башка конфессиялар бар. Тӱӱкиде кудай јаҥы бажынаҥ бир де блаашту тартыжу болбогонын темдектеер керек. Екатеринбургта эҥ ле јаан кудайлык конфессия ол православие. Бу калада Орус православный серикпениҥ Екатеринбургский ле Верхотурский епархиялары бар. Кафедральный собор болуп Троицкий собор адалат.
Онойдо ок Екатеринбургта Международный Общество Сознания Кришны деп храм бар.
Орус православный старообрядческий серикпе эки общиналу.
Калада протестант общиналар бар башка-башка деноминациялу, ол тоодо: Лютеранство, Баптизм, Адвентизм, Методизм, Пятидесятниктер ле о.ӧ.
Калада јетире јаан мусульман община бар, мечеттер једишпейт: эмдиги ӧйдӧ калада 2 јаан эмес мечет бар, бу јуукта база бир мечет Екатеринбургтыҥ спутник-калазы — Ӱстӱги Пышма деп калада тудулган. Кафедральный собор ло синагоганыҥ јуук јанында 2007 јылдакӱчӱрген айдыҥ 24 кӱнинде тудуларга јаткан јаан Соборный мечеттиҥ тӧзине баштапкы таш салынган, 2500 кижи бадар тӧрт минареттӱ, мынайда (орустап«площадь трёх религий») ӱч башка кудайлыктыҥ тепсеҥи боло берген. Мечетти ШОС-тыҥ саммидине јетпей тудар деп пландаган, је акча-манат једишпей, эмдиге јетире тудулгалак. 2010 јылдаӱлӱрген айдыҥ 1 кӱнинде Екатеринбургта Уральский муфтият тӧзӧлгӧн.
Методизм деген серикпе 2001 јылда ачылган, оны 10 јылга шыдар США-ныҥ налогтӧлӧӧчилериниҥ чодына туткан. XIX чакта тудулала, 1962 јылга јетире эски синигога болгон јерде, 2005 јылда јаҥы Синагога тудулган.
Каладагы кӧп саба кудайлык сооружениелер совет ӧйдӧ бызылган, синагогала кожо ӱч јаан деген православный храм бызылган. Богоявленский кафедральный собор (эмди оныҥ ордында 1905 јылдыҥ тепсеҥи), Екатерининский собор (эмди — Иштиҥ темдеги орустапплощадь Труда), храм-колокольня «Большой Златоуст» (Екатеринбургта революциянаҥ озо эҥ ле бийик тура болгон — бийиги 77 метр), Лютеранский серикпе ле Агару Аннаныҥ римско-католический храмы (ондый ла атту јаҥы католический храм 2000 јылда тудулган). Ӧскӧ серикпелерди складтар ла промышленный площадкалар эдип тузалангандар. Совет ӧйдӧ иштеген јаҥыс серикпе — Иоанно-Предтеченский собор. Калганчы ӧйдӧ кӧп серикпелер орныктырылып јат, 2004 јылда Успенский серикпениҥ туразы, 1943 јылдаҥ ала ондо хлебозавод № 3 турган, епархияга орныктырарга јандырылган; 2006 јылда эски чертежторло орныктырган «Јаан Златоуст» храм 2012 јылда ачылган. 2010 јылдакандык айдыҥ 17 кӱнинде калага, пастырский визит эдип, Святейший Патриарх Кирилл келип јӱрген.
Свято-Троицкий кафедрал собор
Агару Карапеттиҥ серикпези
Методизм деп протестант храм
Воронежский деп кош оромдо мечет
Екатеринбургта синагога
Бызылган храмдар
Агару Петр ла Павелдиҥ Лютеранство деп кирхазы
Римский католикалык серикпе (Агару Аннаныҥ серикпези
Каланыҥ администрациязыныҥ јетиргениле, Россияныҥ миграциялык политиказы учун калада славян укту калыктар астаган. Була ӧйдӧ 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча Кавказ ла Орто Азиянаҥ келген калыктардыҥ тоозы кӧптӧгӧн.
Ӱредӱлик
Екатеринбургта ӱредӱлик учреждениелердеҥ: дошкольный, текши, специальный (коррекционный), профессиональный, ортоспециальный, бийик ӱредӱ ле ӱзеери. Эмдиги ӧйдӧ кала Россияда јаан ӱредӱлик тӧс јерлердиҥ бирӱзи.
Екатеринбургта 164 ӱредӱлик учреждение: 160 тӱште ле тӧрт эҥирги. 2015 јылда ӱредӱлик учреждениелерде 133,8 муҥ кижи, ӱренер јерлер 173 161. Каланыҥ муниципал ӱредӱлик системазында онойдо ок тергеелик дошкольный ӱредӱлик учреждениелер, тергеелик дошкольный учреждениеде, каланыҥ јаказында су-кадык орныктырар лагерьлер ле тӱште јӱрер муниципал су-кадык орныктырар учреждениелер.
1914 јылдајаан изӱ айдыҥ 16 кӱнинде калада баштапкы вуз — Уральский горный институт императора Николая II (эмди Уральский государственный горный университет) ачылган. 1930 јылда калада баштапкы Свердловский энергетический техникум связи (эмди — Уралда техническалык связь ла информатиканыҥ институды) ачылган. Баштапкы университет Екатеринбургта Совет народных комиссаров РСФСР-дыҥ декреди аайынча ачылган, ого 1920 јылдаӱлӱрген айдыҥ 19 кӱнинде В. И. Ленин кол салган — А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Уралда тергеелик университеди (эмди — Уралда федерал университет). 1979 јылда Уралда СССР-да баштапкы инженерно-педагогический кадрлар белетеер вуз — Свердловский инженерно-педагогический институт (эмди — Российский тергеелик профессионально-педагогикалык университет) ачылган.
Уралда федерал университет (алдында Уралда тергеелик университет)
Уралда федерал университет (алдында Уралда тергеелик технический университет)
М. Н. Михеевтиҥ адыла адалган Институт физики металлов
Россияда ӱренип чыккан кадрларыныҥ квалификациязыныҥ бийик чыҥдыйыла Екатеринбургтыҥ университеттери баштапкы јерлерде, ороонныҥ башкарузында ьбу вузты божоткондор кӧп, Екатеринбургтыҥ вузтары јаҥыс ла Москва ла Санкт-Петербургтыҥ вузтарыныҥ кийнинде турат. Эмдиги ӧйдӧ калада 20 государственный вуз иштейт, мында ӱренип турган студенттердиҥ бастыра тоозы 140 муҥ. Калада 14 государстволык эмес вуз, ол тоодо бир муниципал учреждение — Екатеринбургская академия современного искусства, бир серикпелик — Екатеринбургский духовный семинария. Онойдо ок Екатеринбургта Уралда тергеелик архитектурно-художественный академия иштейт.
2011 јылдыҥкӱӱк айындаУралда тергеелик университет ле Уралда тергеелик техническалык университет тӧзӧлгӧн, Уралда Россияныҥ јаан деген вузтарыныҥ бирӱзи — Б. Н. Ельцинниҥ адыла адалган Урал федерал университет. 2016 јылдачаган айдыҥ 1 кӱнинде университетте 35,3 муҥ студент, 2,95 муҥ ӱредӱчилер. 2015 јылда бюджет 9,1 млрд салковой болгон, билим-шиҥжӱ ле опытно-конструкторский иштердиҥ кеми — 1,6 млрд салковой. 2021 јылдыҥ чодыла УрФУ студенттердиҥ тоозыла Россияда јаан вузтардыҥ бирӱзи, телекейдиҥ вузтарыныҥ рейтинги аайынча ол 351-чи јерде QS World University Rankings. Бичимелдердиҥ тоозы Web of Science-ниҥ базазында јыл туркунына муҥга шыку.
Билим
Тӱӱкиде Екатеринбург Россия ичинде јаан билим-техникалык потенциалду, учуры јаан билим тӧс јер болуп јат. Мында президиум ла 20-неҥ артык институт 66 билим-шиҥжӱ институт ла 30 вуз. Билим шиҥжӱ иште 8,9 муҥ кижи. 2016 јылда Екатеринбург телекейлик инновационный рейтингке кирип, Innovation Cities Global Index 2015, 220 јерде турган. Россия калалар ортодо рейтингте 3 јерде болгон, Москва ла Санкт-Петербургтыҥ кийнинеҥ.
Екатеринбургта Тергеелик эмес коммерциялык эмес билимниҥ секторында спонсорлордыҥ болужыла 1991 јылдаҥ ала
Демидовтыҥ институды иштейт, ол Урал аайынча гуманитар шиҥжӱлер ӧткӱрет.
Эмчилик
Екатеринбургта эмчиликтиҥ муниципальный, областной ло федеральный учреждениелери иштейт. 54 больница, 18 200 јерлӱ, 272 амбулаторно-поликлинический учреждение, 156 стоматологический клиника ла кабинет. Кезик эмчилик учреждениелер билим-шиҥжӱ ууламјылу институттарла јаба иштейт, темдектезе, фтизиопульмонологияныҥ НИИ, В. Д. Чаклинниҥ адыла адалган травматологияныҥ НИИ, дерматология ла иммунопатологияныҥ НИИ, Уральский государственный медицинский университет ле о.ӧ.
Областной клинический эмчилик № 1
Кӧстиҥ микрохирургиязыныҥ тӧс јери
Эне ле баланы корулап алар НИИ]]
Культура
Екатеринбург Уралда федерал округтыҥ культуралык тӧс јери. Калада 50-неҥ артык библиотека иштейт. Јаан деген библиотекалык организациялар — В. Г. Белинскийдиҥ адыла адалган билим библиотека, библиотекалардыҥ муниципал биригӱзи, ого 41 библиотека кирет, ол тоодо А. И. Герценниҥ адыла адалган тӧс библиотека.
Калада 50-неҥ артык башка-башка музейлер бар. Екатеринбургта музейлерде уникал коллекциялар бар; јуранар кеендиктиҥ музеинде орус живопись ле невьянский иконаныҥ (бу јерде иконописьтиҥ школы, старообрядчествоныҥ јаҥжыгулары аайынча) јуунтызы база бар. Мында ла Телекейлик парижский кӧрӱде 1900 јылда сыйлар алган экспонат — каслинский чугунный павильон бар. Таш кезер ле ювелир кеендиктиҥ тӱӱкизиниҥ музеинде ювелир јарангыштардыҥ ла таштаҥ эткен эдимдердиҥ јуунтылары бар. Уралдыҥ бичиичилерине учурлалган музейде Мамин-Сибиряк ла Бажов, П. П. Бажов керегинде кӧрӱлер тургузылган. Эрнст Неизвестныйдыҥ музеи. «От великих потрясений к Великой Победе (1917—1945)» ле «Россия — моя история (1945—2016)» деп кӧрӱлер ле ороонныҥ ӧзӱми ле Свердловскй область ла Уралдыҥ тӱӱкизи кӧргӱзилген.
Екатеринбург — Россияда театрал јаан тӧс јерлердиҥ бирӱзи, театрлардыҥ тоозыла Россияда ӱчинчичи јерде турат, Москва ла Санкт-Петербургтыҥ кийнинеҥ. Театрлардыҥ ӧзӱмине јуу ӧйинде эвакуацияда болгон МХАТ, Совет Черӱниҥ тӧс театры јакшы салтарын јетирген. Калада Екатеринбургский государственный академический театр оперы и балета, Свердловский государственный академический театр музыкальной комедии, Свердловский государственный академический театр драмы, «Коляда-театр», Екатеринбургский муниципальный театр юного зрителя, Екатеринбургский муниципальный театр кукол кӧнӱ иштейт. 2020 јылда Екатеринбургский государственный академический театр оперы и балета «Золотая маска» деп фестивальда тӧрт сый алган, ол тоодо Лучший оперный спектакль деп баштапкы сый келишкен.
Таш кезер ле ювелир кеендиктиҥ музеи
Екатеринбургта опера ла балеттиҥ театры
Культура ла кеендиктиҥ «Ӱстӱги-Исетский» деп тӧс јери
Калада киноиндустрия јакшы ӧзӱм алынган. 1943 јылда Свердловский киностудия ачылган, бир јылдаҥ баштапкы художественный фильм — кӱӱлик кинокомедия «Сильва (1944)» бӱткен. «Лоранж» деп баштапкы кинотеатр Екатеринбургта 1909 јылда ачылган. Эмди Екатеринбургта 20-неҥ артык кинотеатр. Эҥ јааны — «Космос» (киноконцерт театр).
Екатеринбургта В. И. Филатовтыҥ адыла адалган тергеелик цирк каланыҥ тал ортозында турат, Исеть сууныҥ кӱнбадыш јарадында. 2012 јылда Екатеринбургта цирк «Лучший цирк года» деп номинацияда Шаривари деп сыйдыҥ лауреады болгон.
Екатеринбургта Россияныҥ јаан деген компаниялары «Forbes» журналдыҥ 2017 јылда јетиргениле.
Место
Компания
111
Орус јес компания
113
Монетка (бир бӧлӱк магазиндер
144
Уралдыҥ авиалиниялары
155
Синара группа
158
Болотпромышленный компания
Екатеринбург — телекейде јаан экономикалык тӧс јерлердиҥ бирӱзи. City-600 чодыла (глобал ВВП-ныҥ 60 % бӱдӱрип турган 600 телекейлик калалардыҥ) тоозына кирет. 2010 јылда консалтинговый компания Екатеринбургтыҥ валовый продуктын 19 млрд доллар деп чотогон (2025 јылга јетире 40 млрд-ка једер учурлу деп компания чотойт).
Екатеринбург совет ӧйдӧ Челябинск ле Пермь Уральский промышленный узел болгон, экономиказы 90 % промышленный кала болгон (90 %-ти оборонный производстводо болгон).
Екатеринбургтыҥ алдындагы јааны Аркадий Чернецкийдиҥ амадаганыла эмди мында складское хозяйство, транспорт, логистика, телекоммуникациялар, финансовый сектор, саду ла о.ӧ. ӧзӱм алынган. Экономико-географ Наталья Зубаревичтиҥ шиҥдегениле эмдиги Екатеринбург промышленный специализациязын јылыйтарга јеткен.
Екатеринбург тӧзӧлгӧнинеҥ ле ала јаан промышленный тӧс јер болгон. XVIII чакта тӧс отрасли темир кайылтары ла темир сулаары болгон, XIX чакта машиностроение табылган, XIX чактыҥ экинчи јарымында јеҥил ле аш-курсак (анчада кулур јазаар) промышленность ӧзӱм алынган. Производствоныҥ база бир ичкерлегени индустриализацияныҥ ӧйинде болгон — бу ӧйдӧ калада завод-гиганттар тудулган, уур машиностроение ӧскӧн. Ада-Тӧрӧл учун Уду јуу тушта Свердловскка алтан кирези предприятие эвакуацияга Орто Россия ла Украинадаҥ келген, оныҥ учун мында производственный мощностьтор тыҥып, Уралда промышленностьто јаҥы отрасльдар ачылган.
Эмдиги ӧйдӧ Екатеринбургта 220-теҥ артык јаан ла орто предприятиелер бар, эҥ кӧби производствоныҥ брабатывающий сферазында — 197. 2015 јылда бойы белетеген товарлардаҥ 323 288 млн салковойго аткарылган. Производство отрасльдар аайынча мынайда бӧлинет: Металлургия ла металлообработка — 20,9 %, аш-курсак производство — 13,3 %, Электротехникада электрооборудование, электрон ло оптический оборудование — 9,2 %, транспортный машиностроение — 8,4 %, Машиностроение — 6,4 %, химический производство — 5,5 %, металл эмес минерал продукттар — 3,7 %, резин ле пластмасс эдимдер — 2,8 %, целлюлозно-бумажное производство, полиграфия — 0,5 %, оноҥ до ӧскӧ — 29,3 %.
Калада бир канча јаан орус промышленный компаниялардыҥ штаб-квартиралары бар — «МРСК Урала», «Энел Россия», «Сталепромышленная компания», «Русская медная компания», концерн «Калина (компания)», «НЛМК-Сорт», «ВИЗ-Сталь», «Группа Синара», «Уралэлектротяжмаш», «НПО автоматики имени академика Н. А. Семихатова», «Уральский завод тяжёлого машиностроения», «Русагро, Жировой комбинат», «Форэс», кондитерское объединение «Сладко», «Машиностроительный завод имени М. И. Калинина», «Уралхиммаш» ло о.ӧ..
М. И. Калининниҥ адыла адалган машиностроительный заводтыҥ Зенитно-ракетный комплексы С-300В
Уралтрансмаштыҥ «Мста-С» деп самоходный артиллерийский установказы
Екатеринбург бажынаҥ ала архитектуразын кичееп, тураларын пландап јазаган кала болуп јат. Француз Арк-э-Сенан, Клод-Никола деген калалардаҥ 27 јыл озо тудулган. Ол тӱӱкиде баштапкы Идеальный промышленный кала болгон.
XIX чактыҥ баштапкы јарымында калада классицизм јол алынган. Екатеринбургта усадьбалар, флигельдер, службалар, английский парктар тудулган. Орус классицизм аайынча генерал В. И. Глинканыҥ резиденциязы , Расторгуев ле Харитонов, Казанцев, Рязанов, Ошурков ло о.ӧ. којойымдардыҥ јурттары тудулган. Ол тушта каланыҥ бӱдӱмин јарандырар јаан ишти архитектор Михаил Малахов ӧткӱрген (1815—1842). Ӱстӱги-Исетский завод ло Ново-Тихвинский монастырдыҥ ансамбльдарын ол јазаган.
Расторгуев — Харитоновтордыҥ јурты
Севастьяновтыҥ туразы
Тарасовтыҥ јурты
1960-чы јылдарда типовой застройка ӧзӱм алынып, тӱҥей тура-комплекстер кӧптӧгӧн. Индивидуал проектле туралар каа-јаа ла тудулатан: Космос (киноконцертный театр), Јииттердиҥ ӧргӧӧзи ле Дворец народного творчества .
Чекисттердиҥ калазы
Офицерлердиҥ туразы
Гостиница «Мадрид»
2010-чы јылдарда Екатеринбург бийиги 1189 м (орустапвысотный) тура тудуп баштаган. Ол тоодо 20 небоскрёб, эҥ бийиги — башня «Исеть», бийиги 209 метр. 2020 јылда Россияда Норман Фостердиҥ бир проекти бӱткен — штаб-квартира РМК.
«Февральский Революция» деп улус јадар комплекс
«Аквамарин» улус јадар комплекс
«Адмиральский» улус јадар комплекс
«Кандинский» улус јадар комплекс
Екатеринбургтыҥ Кӱнет микрорайонында «Кӱнет» деп улус јадар тура
Екатеринбургтыҥ Академический аймагында улус јадар тура
Сӱрекей јараш архитектуралу туралар Севастьяновтыҥ туразы — ӧргӧӧ, (1860—1866, арх. А. И. Падучев). Тарасовтыҥ јурты — эски таш туралардыҥ бирӱзи. Расторгуев — Харитоновтордыҥ туразы — 1794—1836 јылдарда тудулган, архитектор Михаил Малахов. Горный башчыныҥ туразы — XIX чактыҥ бажында тудулган, архитектор М. П. Малахов. Железновтыҥ јурты, (1892—1902 ј.ј.), архитектор А. Б. Турчевич. Коробков којойымныҥ туразы (архитектор М. П. Малахов).
Горный начальниктиҥ туразы
Александро-Невский собор
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Литература
Большаков В.Н., Черноусова Н.Ф., Толкачев О.В.Млекопитающие города Екатеринбурга // Экология город. Млекопитающие. — Екатеринбург: Уральский федеральный университет, 2006. — 106 с. — 150 экз. — ISBN 5-98949-003-8.
↑ 12,012,112,2Грязнов Олег Николаевич, Гуляев Александр Николаевич, Рубан Наталья Валентиновна.Факторы инженерно-геологических условий города Екатеринбурга // Известия Уральского государственного горного университета : журнал. — Екатеринбург: Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего образования «Уральский государственный горный университет», 2015. — № 3. — С. 5—21. — ISSNӰлекер:ISSN search link. Архивировано 28 куран ай 2016 года.
↑Малимонов В.В.Распространение рептилий в лесопарковой зоне Екатеринбурга // Вестник Мордовского университета : журнал. — Саранск: Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего образования «Национальный исследовательский Мордовский государственный университет им. Н. П. Огарёва», 2009. — № 1. — С. 132—133. — ISSNӰлекер:ISSN search link. Архивировано 17 куран ай 2016 года.
↑Махнева С.Г., Гатауллина Э.В.Состояние атмосферного воздуха и здоровье населения в городах Свердловской области // Физиологические, сихофизиологические, педагогические и экологические проблемы здоровья и здорового образа жизни : сборник статей VIII Всероссийской научно-практической конференции студентов, молодых ученых и специалистов, 27 апреля 2015 г., г. Екатеринбург. — Екатеринбург: Рос. гос. проф.-пед. ун-т., 2015. — С. 108—119. Архивировано 24 сыгын ай 2016 года.
↑ 28,028,1Сродных Т. Б.Становление системы озеленения г. Екатеринбурга // Леса России и хозяйство в них : журнал. — Екатеринбург: федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего профессионального образования «Уральский государственный лесотехнический университет», 2009. — № 3—34. — С. 48—53. — ISSNӰлекер:ISSN search link. Архивировано 23 кӱчӱрген ай 2021 года.
↑Территориальные органы федерального органа исполнительной власти(ја. эм.)(недоступная ссылка). Окружной информационный центр аппарата полномочного представителя Президента Российской Федерации в Уральском федеральном округе. Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 6 кӱни, 2009. Архивировано чаган айдыҥ 13 кӱни, 2012 јыл.
↑Дуреко Е.Ю.Ключевые смыслы «Екатеринбург — столица Урала» в медийном дискурсе // Стратегии развития социальных общностей, институтов и территорий : материалы Международн. науч.-практ. конф. Екатеринбург, 23–24 апреля 2015 г.. — Екатеринбург: Изд-во Урал. ун-та, 2015. — Т. 2. — С. 124—128. Архивировано 19 сыгын ай 2016 года.
↑ 50,050,150,250,3Алфёров Н. С., Белянкин Г. И., Козлов А. Г., Коротковский А. Э.Архитектурные ансамбли классицизма(орус.). Свердловск (строительство и архитектура). Стройиздат (1980). Дата обращения: чаган айдыҥ 22 кӱни, 2010. Архивировано кочкор айдыҥ 2 кӱни, 2012 јыл.
↑ 52,052,152,2Алфёров Н. С., Белянкин Г. И., Козлов А. Г., Коротковский А. Э.Екатеринбург периода капитализма(орус.). Свердловск (строительство и архитектура). Стройиздат (1980). Дата обращения: чаган айдыҥ 22 кӱни, 2010. Архивировано кочкор айдыҥ 2 кӱни, 2012 јыл.
↑ 97,097,1Рогалёва М. М.Екатеринбург как современный мегаполис // Человек в мире культуры : журнал. — Екатеринбург: Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего профессионального образования «Уральский государственный педагогический университет», 2014. — № 4. — С. 14—18. Архивировано 5 кочкор ай 2017 года.
↑Лыкова Т.Р.Культурно-исторические центры Свердловской области // метод. указания по изучению курса «Культурно-исторические центры Урала» для студентов очной или заочной форм обучения, направление 100400 — Туризм. — Екатеринбург: УГЛТУ, 2014. — С. 15—16. Архивировано 11 ӱлӱрген ай 2016 года.