Ингилис мацӀ

Ингилис мацӀ
The English language
English
Абулеб куц/ˈɪŋɡlɪʃ/
РегионБританиялъул чӀинкӀиллъаби (байбихьуда)
ТӀолго дунялал
ЭтниклъиАнглалгин саксонал (тарихияб къагӀидаялъ)
КӀалъалел
360–400 million (2006)
КӀиабилеб мацӀ хӀисабалда: 750 млн чиясе;
къватӀисеб мацӀ хӀисабалда: 600–700 млн чиясе
Цесел формаби
Ингилисалъул кверзул кодификация
(чанго система)
Официалаб статус
Официалаб мес
БатӀи-батӀиял гӀуцӀалаби
МацӀалъул кодал
ISO 639-1en
ISO 639-2eng
ISO 639-3eng
Glottologstan1293
Linguasphere52-ABA
  Ингилис мацӀ рахьдалаблъун кколел икълимал
  Ингилис мацӀ расмияблъун бугел, амма рахьдалаблъун кколарел икълимал
Гьанир руго ИФАлъул фонетикиял симболал. Кколеб кверчӀвай гьечӀони, нужеда бихьизе бегьула гьикъул гӀужур, ункъбокӀон, яги цогидал симболал Юникодалъул гӀужразул бакӀалда. ИФА симболазе байбихьул нухмалъи балагье гьаниб: Квеки:ИФА.

Халип:English language

Ингилис мацӀ (инг. English, The English language, ХФА: ˈɪŋɡlɪʃ) ккола гьиндгин европияб хъизаналъул герменияб къокъаялъул бакътӀерхьул германияб мацӀ, жибги тӀоцебе цебесеб гьоркьогӀасрулъиялъул Ингландалъул гӀадамаз бицунеб букӀараб. Гьелъул цӀар бачӀараб буго некӀсиял герман халкъазул англал абураб халкъаздаса, жал гочун рачӀарал КӀудияб Британиялъул ракьалде, жинде гьанже Ингланд–илан абулеб (Ингракь). КӀиябго цӀар бачӀараб буго Англия абураб Балтик ралъадалда бугеб бащдабчӀинкӀиллъиялдаса. Ингилис бищунго хурхараб буго фриз ва гъоркьасаксон мацӀазда, гьелъул лексикаялдени кӀудияб асар гьабун буго цогидал германиязул мацӀаз, бутӀаккун некӀсияб норвег мацӀалъ (шималияб герман мацӀ), ва гьединго латин ва паранс мацӀаз.

Ингилис мацӀ цебетӀолеб букӀана 1400-ялдаса цӀикӀкӀун соналъ. Ингилисалъул бищун цересел формабазде, жалги англо-саксоназ V гӀасруялда КӀудияб Британиялде рачӀарал бакътӀерхьул германиял (инвгеон) сверелазул къокъалъун кколел, гӀаммго абула басрияб ингилис мацӀилан. Гьоркьохъеб ингилис байбихьана XI гӀасруялъ норманаз Ингланд бахъиялдаса, гьеб букӀана период инглисалде басрияб паранс мацӀалъ, бутӀаккун жиндирго басрияб норман сверелалдасан асар гьабураб. Цебесеб модерн ингилис байбихьана XV гӀасруялдаса хадуб Лондоналда басмаялъул пресс хӀалтӀизабигун, Джеймс къираласул библия басма гьабигун ва кӀудияб рагьаразул хъущтӀигун цадахъ.

Гьанжесеб ингилис тӀибитӀизе байбихьан дунялалда XVII гӀасруялдаса байбихьун Британиялъул империялъул ва Цолъарал Штатазул асаралда гъоркь. Гьел улкабазул басмаяб ва электронияб медиаялъул киналниги тайпабаздасан ингилис лъугьун буго халкъаздагьоркьосеб дискурсалъул бетӀераб мацӀлъунги, гӀемерал икълимазда лингва франкалъунги ва профессионалияб контексталдаги, гӀелму, навигация ва къанун гӀадал. Гьанжесеб ингилисалъул грамматика буго бечедаб инфлективияб морфология ва дандеккун эркенаб рагӀул тартиб бугел тайпадул гьиндгин европиял цогиязда бараб паттерналдаса аслияб хӀалалъ аналитикияб паттерналде, жиндилъ гьитӀинабго инфлекцияги, гӀезегӀан цоккураб субъект–верб–объект (SVO) рагӀул тартибги жубараб синтаксисги бугеб. Гьанжесеб ингилисалъ гӀемерисеб мугъчӀвай гьабула кумекалъул фигӀлабазде ва рагӀул тартибалде журарал заманаби, аспект ва буссинаби бихьизабизе, гьедиго пассивияб конструкциял, интеррогативал (суалиял жумлаби) ва цо-цо негатион (гьечӀолъи) бихьизабизеги.

Ингилис мацӀ буго бищун кӀудияб кӀалъалезул къадаралъул рахъалъги, ва лъабабилеб бищун тӀибитӀараб рахьдал мацӀги, стандартияб син ва испан мацӀаздаса хадуб. Гьеб буго бищун цӀикӀкӀун жиб лъазабулеб кӀиабилеб мацӀ ва хӀалтӀизабула расмияб мацӀ ялъуни кӀиабилеб мацӀ гӀадин 60-гӀанасеб суверенияб пачалихъалда. Ингилис кӀиабилеб мацӀ хӀисабалда лъазабулезул къадар буго гьеб рахьдал мацӀлъун кколезул къадаралдаса цӀикӀкӀараб. 2005 соналде бугеб хӀалалда рекъон, ингилис мацӀалда кӀалъалезул къадар кколеб буго 2 миллиард. Ингилис буго аслияб рахьдал мацӀлъун Цолъараб Къираллъиялда (КӀудияб Британия), Цолъарал Штатазда, Канадаялда, Австралиялда, ЦӀияб Зеландиялда ва Ирландиялда, ккола Сингапуралъул расмияб ва аслияб мацӀлъун, ва гьеб гӀатӀидго хӀалтӀизабула Карибазул территориялда, Африкаялда, Жанубияб Азиялда ва Океаниялда. Гьеб буго Цолъарал Миллатазул ГӀуцӀиялъул, Европаялъул цолъиялъул ва цогидал тӀолгодунялалъулал ва икълимиял халкъаздагьоркьосел организациязул расмиял мацӀазул цояб. Гьеб буго бищун тӀибитӀараб германиязулаб мацӀ, гьиндгин европиял мацӀазул гьеб гӀаркьелалда кӀалъалезул къадаралъул 70 % ккола ингилисалда кӀалъалел. Ингилис мацӀалда кӀалъалезда абула анлофонал–илан. Руго гӀемерал вариантал батӀи-батӀиял пачалихъазда ва икълимазда хӀалтӀизабулеб ингилисалъул гӀемерисел акцентазда ва сверелазда гьоркьоб — фонетикаялъул ва фонологиялъул рахъалъ, ва цо-цо лексикаялъул, идиомазул, грамматикаялъул ва абулеб къагӀидаялъул рахъалъ, амме гьез гӀемерисеб квал-квал гьабуларо батӀиял сверелазда ва акценталда кӀалъазел ричӀчӀиялъе.

Классификация

Тарих

Прото-германияб мацӀалдаса Басрияб ингилис мацӀалде

Цебесеб модернияб ингилис мацӀ

Гьанжесеб инггилис мацӀалъул тӀибитӀи

Географияб ареал

Ингилисалда кӀалъаялъул пачалихъазул лъабго горсвери

Плюрицентрияб ингилис мацӀ

Ингилис глобалияб мацӀ хӀисабалда

Фонология

Рагьукъал гьаркьал

Рагьарал

Фонотактика

ТӀадецуй, ритм ва интонация

Икълимиял батӀалъаби

Грамматика

ЦӀар ва цӀаргун рагӀабазул дандрай

Сифат

ЦӀарубакӀ, игӀраб ва сипат-куц

Префиксал

ФигӀлаби ва фигӀлияб лапсал

Лапсиял фигӀлаби

ТӀадрагӀи

Синтаксис

Асасал

Жумладул синтаксис

Кумекалъулал фигӀлиял конструкцияби

Суалал

Дискурсалъул мартабаталда синтаксис

Лексика

№ Авар Ингилис ХФА
1 дун I
2 мун you
3 гьев, гьей, гьеб he
4 ниж, нилӀ we
5 нуж you
6 дол they
7 гьаб this
8 доб that
9 гьаниб here
10 доба, гъоба there
11 щив who
12 щиб what
13 киб where
14 кида when
15 кин how
16 гуро not
17 киналго, кинабго all
18 гӀемер, гӀемераб, гӀемерал many
19 чанго some
20 дагь, дагьаб, дагьал few
21 батӀияб other
22 цо one
23 кӀиго two
24 лъабго three
25 ункъго four
26 щуго five
27 кӀудияб big
28 халатаб long
29 гӀатӀидаб wide
30 бицатаб thick
31 бакӀаб heavy
32 гьитӀинаб small
33 къокъаб short
34 чӀедераб narrow
35 тӀеренаб thin
36 чӀужугӀадан woman
37 бихьинчи, чи man
38 гӀадан, инсан person
39 лъимер child
40 лъади, чӀужу wife
41 рос husband
42 эбел mother
43 эмен father
44 рухӀчӀаголъи, хӀайван animal
45 ччугӀа fish
46 хӀинчӀ bird
47 гьой dog
48 нацӀ lousw
49 борохь snake
50 хӀапаро worm
51 гъветӀ tree
52 рохь forest
53 тӀил stick
54 пихъ fruit
55 хьон seed
56 тӀамах leaf
57 кьибил root
58 хъал bark
59 тӀегь flower
60 хер grass
61 квар rope
62 тӀом skin
63 гьан meat
64 би blood
65 ракьа bone
66 беэнлъи, кьаралъи, тӀатӀи fat
67 хоно egg
68 лълъар (лӀар) horn
69 рачӀ tail
70 хӀули feather
71 рас hair
72 бетӀер head
73 гӀин ear
74 бер eye
75 магӀазукъалал nose
76 кӀал mouth
77 гӀус, ца tooth
78 мацӀ tongue
79 малъ fingernail
80 хӀетӀе foot
81 бох leg
82 наку knee
83 квер, хъат hand
84 кваркьи wing
85 чехь belly
86 бакь-кӀач, ургьимес guts
87 габур neck
88 мугъ back
89 керен breast
90 ракӀ heart
91 тӀул liver
92 гьекъезе to drink
93 кваназе to eat
94 хӀанчӀизе to bite
95 цӀункӀизе to suck
96 тузе ro spit
97 лагӀизе to vomit
98 пузе to blow
99 хӀухьел цӀазе to breathe
100 релъизе to laugh
101 бихьизе to see
102 рагӀизе to hear
103 лъазе to know
104 ургъизе, пикру гьабизе to think
105 махӀ чӀвазе, сунтӀизе to smell
106 хӀинкъизе to fear
107 кьижизе to sleep
108 гӀумру гьабизе to live
109 хвезе to die
110 чӀвазе to kill
111 къеркьезе, рагъизе to fight
112 чан гьабизе to hunt
113 кьабизе to hit
114 къотӀизе to cut
115 бикьизабизе, бикьизе to split
116 къазабизе, хӀунчизабизе to stab
117 хъарсине to scratch
118 бухъизе to dig
119 лъедезе, лъим ххазе to swim
120 роржине to fly
121 рилӀине, ине, хьвадизе to walk
122 рачӀине to come
123 регизе to lie
124 гӀодор чӀезе to sit
125 рахъун чӀезе to stand
126 сверизаризе, руссинаризе to turn
127 бортизе, щапизе to fall
128 кьезе to give
129 кквезе to hold
130 данде къазе, тӀаде цузе to squeeze
131 лӀулӀазе to rub
132 чуризе to wash
133 бацIцӀине to wipe
134 цӀазе to pull
135 цузе to push
136 рехизе to throw
137 бухьине to tie
138 букъизе (гурде) to sew
139 рикӀкӀине to count
140 абизе to say
141 кечӀ ахӀизе to sing
142 хӀазе to play
143 лъедон ине, лъедине (гама) to float
144 чвахизе to flow
145 цӀорозе to freeze
146 гьорозе to swell
147 бакъ sun
148 моцӀ moon
149 цӀва star
150 лъим water
151 цӀад rain
152 гӀор river
153 хӀор lake
154 ралъад sea
155 цӀам salt
156 гамачӀ stone
157 сали sand
158 хӀур dust
159 ракь earth
160 накӀкӀ cloud
161 хьухь, гIодонакIкI fog
162 зоб sky
163 гьури wind
164 гӀазу snow
165 цӀвер ice
166 кӀкӀуй smoke
167 цӀа fire
168 рахъу, бухIун ash
169 цӀа рекӀине, бухӀизе to burn
170 нух road
171 мегӀер mountain
172 багӀараб red
173 гӀурччинаб green
174 тӀогьилаб yellow
175 хъахӀаб white
176 чӀегӀераб black
177 сордо night
178 къо day
179 сон, лъагӀел year
180 хинаб warm
181 цӀорораб cold
182 цӀураб full
183 цӀияб new
184 басрияб old
185 лъикӀаб good
186 квешаб bad
187 махӀцараб rotten
188 чорокаб, хъубаб dirty
189 битӀараб, цӀанбитӀараб straight
190 гургинаб round
191 бегӀераб sharp
192 тӀехIараб dull
193 цӀвакараб, битӀараб smooth
194 биччараб wet
195 бакъвараб dry
196 битӀараб, ритӀухъаб correct
197 гӀагараб, аскӀосеб near
198 рикӀкӀадаб far
199 кваранаб right
200 квегӀаб left
201 аскӀоб, -хъ, -да at
202 жаниб, -лъулӀ, -улӀ, -об, -иб in
203 цадахъ, -гун with
204 ва, -ги and
205 нагагь, -ани, -ни if
206 щайгурони, щай абуни, щай гурелъул because
207 цӀар (инсанасул) name

РагӀи лъугьиналъул процессал

РагӀаби рачӀин

Ингилис мацӀлдеги мацӀалдасаги рачӀарал рагӀаби

Хъваялъул система

Диалектал, акцентал ва ратӀалъаби

Цолъараб Къираллъи

Шималияб Америка

Австралия ва ЦӀияб Зеланд

Жанубиябгин бакъбаккул Азия

Африка, Карибал ва Жанубияб Азия

ХIужаби

  1. ↑ Oxford Learner's Dictionary 2015, Entry: English – Pronunciation.
  2. ↑ 2,0 2,1 Crystal 2006, pp. 424–426.
  3. ↑ 3,0 3,1 The Routes of English.
  4. ↑ Crystal 2003a, p. 6.
  5. ↑ Wardhaugh 2010, p. 55.
  6. ↑ Finkenstaedt, Thomas; Dieter Wolff (1973). Ordered profusion; studies in dictionaries and the English lexicon. C. Winter. ISBN 978-3-533-02253-4.
  7. ↑ Bammesberger 1992, p. 30.
  8. ↑ Svartvik & Leech 2006, p. 39.
  9. ↑ Ian Short, A Companion to the Anglo-Norman World, "Language and Literature", Boydell & Brewer Ltd, 2007. (p. 193)
  10. ↑ Crystal 2003b, p. 30.
  11. ↑ "How English evolved into a global language". BBC. 20 December 2010. Халагьи 9 August 2015. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= and |date= (квеки)
  12. ↑ König 1994, p. 539.
  13. ↑ English at Ethnologue (22nd ed., 2019)
  14. ↑ Ethnologue 2010.
  15. ↑ Crystal, David (2008). "Two thousand million?". English Today (in американский английский). 24 (1): 3–6. doi:10.1017/S0266078408000023. S2CID 145597019.
  16. ↑ Crystal 2003b, pp. 108–109.

Библиография

Линкал