سور صۆلح مۆعاهیدهسی | |
---|---|
نؤوع | باریش آندلاشماسی |
ایمضالانما | ۱۰ آقوْست ۱۹۲۰ |
یئر | سور، فرانسه |
شرطلر | عثمانلی ایمپیراتورلوغو و ائتیلاف دؤولتلری آراسیندا اوْنایلاندی. |
قورتارما | ۲۴ جولای ۱۹۲۳ |
ایمضالایانلار | ائتیلاف دؤولتلری[۱] باشقا ائتیلاف دؤولتلری عثمانلی ایمپیراتورلوغو |
قورونما یئری | فرانسه دؤولتی |
دیللر | فرانسجا (ایلکین)، اینگیلیسجه، ایتالیانجا[۲] |
Full text | |
Treaty of Sèvres at Wikisource |
سور آندلاشماسی (فرانسجا: Le Traité de Sèvres)، بیرینجی دونیا ساواشی سوْنراسیندا ائتیلاف دؤولتلری ایله عثمانلی ایمپیراتورلوغو حؤکومتی آراسیندا ۱۰ آقوْست ۱۹۲۰ده فرانسهنین باشکندی پاریسین غربیندهکی سور (Sèvres) منطقهسینده اوْلان سور سرامیک موزهسینده ایمضالانمیش آندلاشمادیر. سور آندلاشماسی ۴۳۳ مادهدن تشکیل تاپیردی کی آندلاشما ایمضالاندیغی دؤنمده دوام ائدن تورکیه قورتولوش ساواشینین سوْنونجوندا تۆرکلرین قالیبیتی ایله، بۇ آندلاشما یئرینه ۲۴ جولای ۱۹۲۳ تاریخینده لوزان آندلاشماسی ایمضالانیب اۇیغولاماغا کئچدیگیندن سور آندلاشماسی کئچرسیز قالدی.[۳]
بیرینجی دونیا ساواشی سوْنراسیندا ائتیلاف دؤولتلری ایله آلمان-اوتریش جومهوریتی آراسیندا سنت-ژرمن آندلاشماسی، مجاریستان شاهلیغی آراسیندا تریانون آندلاشماسی و بولغاریستان کراللیغی آراسیندا نویی آندلاشماسی ایمضالانماسینا رغماً عثمانلی ایمپیراتورلوغو ایله ۱۹۱۹ مئیینده هله بیر باریش آندلاشماسی ایمضالانمامیش و گؤرۆشمهلر ۱۹۱۹ ایلینین سوْنونا قدر ائرتهلنمیشدی. بۇنون نهدنی بؤلگهده آمریکا مانداسینی تکلیف ائدن اینگیلیسلر ایدی. بۇنا گؤره توماس وودرو ویلسونون جاوابی گؤزلهنیردی.[۴]
اؤته یاندان، ایتالیا و آمریکانین موخالیفتینه رغماً، اینگیلیسلرین و فرانسهلیلرین تصدیقی ایله، ائتیلاف دؤولتلری یۆکسک مجلیسینین ۶ مئیده آلدیغی قرار اۇیارینجا ۱۵ مئیده ایزمیر یونانلار طرفیندن ایشغال ائدیلدی. بۇ اوْلای بۆتۆن عثمانلیدا گۆجلۆ بیر میللی واکونیشه یوْل آچدی. ۴ سپتامبر دا توْپلانان سیواس کونقرهسیندن سوْنرا ایستانبولدا کی عثمانلی حؤکومتی، اؤلکه اۆزهرینده ایداری و عسگری مؤوقعینی الدن وئردی. سیواس و داها سوْنرا آنکارادا مصطفی کمال پاشا ایدارهسینده بیر میللی دیرنیش حؤکومتی قۇرولدو. آنکارا حؤکومتی، اوْلومسوز شرطلرده بیر باریش آندلاشماسینی قبول ائتمهیهجگینی بیلدیردی و دیرنیش حاضیرلیقلارینا باشلادی.[۵]
آمریکانین، اؤزۆنه یاپیلان بؤلگهنین مانداسینین اۆستلهنیلمهسی تکلیفینی رد ائتمهسی ایله، ۱۹۲۰ فوریه آییندا لندن کوْنفرانسیندا گؤرۆشمهلر یئنیدن باشلادی. داها سوْنرا ائتیلاف دؤولتلری، ۱۸ آوریل ۱۹۲۰ده سانرمو کونفرانسیندا عثمانلی ایمپیراتوللوغونا اویغولاناجاق باریش آندلاشماسینین شرطلرینی حاضیرلادیلار. ۲۲ آوریلده عثمانلی حؤکومتینی پاریسده توْپلاناجاق باریش کوْنفرانسینا دعوت ائتدیلر. پادیشاه، اسکی صدراعظم احمد توفیق پاشانین باشقانلؽغیندا بیر هیئتی پاریسه گؤندردی. ائرتهسی گۆنۆ آنکارادا توْپلانان تورکیه بؤیوک میللت مجلیسی، ۳۰ آوریل گۆنۆ طرف دؤولتلرین خاریجی ایشلر باخانلیقلارینا گؤندردیگی بیر یازیلا ایستانبولدان آیری بیر حؤکومتین قۇرولدوغونو بیلدیردی.[۶]
پاریسده باریش شرطلرینی اؤیرنن احمد توفیق پاشا، ایستانبولا گؤندردیگی تلقرافدا باریش شرطلرینین "دؤولت مفهومو ایله قابل تألیف اوْلمادیغینی" بیلدیرهرک گؤرۆشمهلردن چکیلدی. بۇنون اۆزهرینه ۲۱ ژوئنده ائتیلاف دؤولتلری تورک میللتینین دیرنیشینی قؽرماق اۆچۆن، ایزمیرده اوْلان یونان گوجلرینی آنادولو ایچلرینه سۆرمهگه قرار وئردی. بالیقاسیر، بورسا، عوشاق و تراکیا قیسا سۆرهده یونان اوْردوسو طرفیندن ایشغال ائدیلدی.[۷][۸]
اژهدهکی ایشغاللار اۆزهرینه ۲۲ جولای دا ایستانبولدا توْپلانان سلطنت شوراسی[۹]، پاریسه صدراعظم داماد فرید پاشا باشقانلیغیندا ایکینجی بیر هیئت گؤندرمهگه قرار وئردی. شورادا یاشانانلار گۆنۆمۆزده هلهده تارتیشؽلماقدادیر. نوطقدا بۇ توْپلانتیدا سولطان وحید الدینله ایلگیلی”سور موعاهیدهسینی بیر ذات آیاغا قالخماق سورعتی ایله قبول ائتمیشدیر.” دئییلمیشدیر. سارای باشمابیینجیسی لوطفی سماویه گؤره ایسه وحید الدین آچیلیش نوطقونو اوْخودوقدان سوْنرا باشقانایغی داماد فرید پاشایا بیراخاراق سالوْندا دۇرمامؽش، چیخیب گئتمیشدیر. سوْن صدراعظم توفیق پاشانین اوْغلو ایسماعیل حاککی اوْکدایین آنلاتیمی ایسه بئله دیر:
”نهایت سوری قبول ائدنلر آیاغا قالخسین دئییلدی. داماد فرید پاشا بۇ سؽرادا پادیشاهین سالوْنو ترک ائتمهسی اۆچۆن ایشاره وئردی. وحید الدین ائشیگه چیخدی و یانداکی اوْتاغا کئچدی. پادیشاه آیاغا قالخینجا دا سالوْنداکیلار پادیشاها بیر سایقی اثری اوْلاراق آیاغا قالخدیلار و اوْنو سورعتله سلاملادیلار. اؤیله کی، بۇ آیاغا قالخؽشؽن سورین قبولو آنلامینا مؽ گلدیگی، یوْخسا پادیشاها حۆرمتاً قیام مؽ ائدیلمیش اوْلدوغو آچیق اوْلاراق بیلینمهدی. حتی اعیاندان توْپچو فریقی رضا پاشا، بیز پادیشاها حۆرمتاً آیاغا قالخدیق، سوری قبول ائتدیگیمیزدن دگیل دیه قؽشقؽراراق داماد فریدین اوْیونونو آچیقجا اعتیراض داهی ائتدی.”
کیمی تاریخچیلر بۇ اوْلایی، شورادا اوْی حاققی اوْلمایان پادیشاهین اوْیلاما یاپؽلماسی چاغرؽسی یاپیلینجا ائشیگه چیخماسی، آنجاق داماد فرید اوْلایی اوْلدوبیتدیه گتیرمهسی اوْلاراق تحلیل ائدیلیر. کیمیلری توْپلانتینین سوری تصدیق ائتمهسی اۆزره طرفلی بیر طرزده تصدیقینه اعتیراضاً ماهیتینده، بلکی ده بیراز اؤفکهلی بیر شکیلده آیاغا قالخدؽغؽنی و چیخیب یان اوْتاغا کئچمیش اوْلدوغونو ایدعا ائتمکده دیر. کیمی تاریخچیلر ایسه بۇنون، پادیشاه ایله داماد فرید پاشانین آندلاشمایی قبول ائتدیره بیلمک اۆچۆن بیرلیکده حاضیرلاندیقلارینی بیر پلان اۆلدوغونو ایدعا ائتمکته دیرلر.[۱۰]
آندلاشما ۱۰ آقوْست ۱۹۲۰ آراگۆن گۆنۆ ائتیلاف دؤولتلری؛ بریتانیا ایمپیراتورلوغو,،اۆچونجو فرانسه جومهوریتی، ایتالیا کراللیغی، ژاپون ایمپیراتورلوغو، بیرینجی ارمنیستان جومهوریتی، بلژیک شاهلیغی، یونان شاهلیغی، حیجاز کراللیغی، ایکینجی لهیستان جومهوریتی, بیرینجی پورتغال جومهوریتی، رومانی شاهلیغی، یوقوسلاوی شاهلیغی، بیرینجی چکسلواکی جومهوریتی ایله مغلوب عثمانلی ایمپیراتورلوغو آراسیندا ایمضالاندی. آمریکا بیرلشمیش ایالتلری عثمانلی ایمپیراتورلوغو ایله ساواشمادیغی،[۱۱][۱۲] شوروی ایسه هله میللتلر جمعیتینه اۆیه اوْلمادیغی اۆچۆن ایمضا ائتمدیلر.[۱۳]
عثمانلی هیئتینده بۇ آدلار یئر آلیردی: صدراعظم داماد فرید پاشا، اسکی معاریف ناظیری بغدادلی محمد هادی پاشا، اسکی شورا دؤولت رئیسی رضا توفیق بؤلوکباشی و برن سفیری رشاد خالیص بی.
آندلاشمانین عمله گیرمهسی اۆچۆن اؤنجه مجلس مبعوثانین آندلاشمایی گؤرۆشۆب قبول ائتمهسی، سوْنرا دا ایمضالاماق اۆزره سولطان آلتینجی محمده گؤندرمهسی گرکیردی. آنجاق آندلاشما ایمضالاندیغی تاریخده مجلس مبعوثان قاپالی اوْلدوغوندان آندلاشما مجلیسده گؤرۆشۆلمهدی و پادیشاهین اؤنۆنه قوْیولمادی.[۱۴]
آنکارا حوکومتی، آندلاشمانی سرت بیر بیلدیری ایله قؽنادی و آندلاشمانی ایمضالایانلار ایله سلطنت شوراسیندا اوْلۇملۇ اوْی ایستیفاده ائدنلری ۱۹ آقوْست ۱۹۲۰ تاریخینده وطن خائینی اعلان ائتدی.[۱۵] آندلاشمادا ایمضاسی کئچن هیئت اۆیهلری ۲۳ آوریل ۱۹۲۴ تاریخینده تورکیه بؤیوک میللت مجلیسی طرفیندن یوزاللیلیک لر لیستینه علاوه ائدیلدی. ۲۸ مئی ۱۹۲۷ تاریخلی یاسایلا ایسه یوردداشلیقدان چیخاریلدیلار.[۱۶]
طرفلردن یونان شاهلیغی، آندلاشمانی تصدیق ائدیب عمله قوْیماق ایسته دی. بعضی چئورهلر آندلاشمانین هئچ بیر زامان عمله گیرهمهدیگینی مۆدافیعه ائدیر. آنجاق باشقا گؤرۆشلره گؤره آندلاشماسینین بیر چوْخ حؤکوملری اوْ تاریخلرده اۇیقولانمؽش و ۲۰. یوز ایلین بین الخالق سیاسی دؤیۆشلرینه یؤن وئرمیشدیر.[۱۷] سور آندلاشماسینین بعضی ماددهلرینه دایاناراق اورتا دوغو جوْغرافیاسی یئنیدن شکیللندیریلیسه، بۇ آندلاشمانین بیر سۆره اۆچۆن ده اوْلسا فعلاً عمله گیردیگینین قبول ائدیلمهسی گرکلیگینی مۆدافیعه ائدیرلر.[۱۷]