Сведкі Іеговы ў Трэцім Рэйху

Сведкі Іеговы ў Трэцім рэйху падвяргаліся пераследванню ў сувязі з іх рэлігійнымі поглядамі. У гітлераўскай Германіі 6262 вернікаў гэтай дэнамінацыі былі накіраваныя ў турмы, 8322 — ў канцлагеры. Паводле розных дадзеных, з 1933 па 1945 гг. ад 6 да 10 тысяч Cведкаў Іеговы, якіх таксама называлі ў гэты час паводле імя гэтай канфесіі да 1931 г. «даследчыкамі Бібліі» або «бібельфоршэрамі» ці «бібо», сталі ахвярамі пераследаванняў. У сучаснай Германіі ушаноўваецца памяць Сведкаў Іеговы, якія загінулі за свае погляды.

Перадумовы

Сведкі Іеговы (да 1931 г. — Міжнародныя даследчыкі Бібліі) з’явіліся ў Германіі ў 1880-х гг. і напярэдадні Другой сусветнай вайны іх было менш за 20 тысяч. Час ад часу іх абвінавачвалі нямецкай прэсе ў супрацоўніцтве з яўрэямі, масонамі, СССР і ЗША. Рэжым Трэцяга рэйху не прадугледжваў палітычнага нейтралітэту грамадзян, у тым ліку адмову ад нацысцкага вітання ці ўдзелу ў выбарах і палітычных акцыях. Спачатку частка Сведкаў была звольнена з работы за нейтралітэт.

Забарона арганізацыі 1933-34 гг

Забарона арганізацыі адбылася паступова, пасля прыняцця 28 лютага 1933 г. загада «Аб аброне народа і дзяржавы», які абмяжоўваў свабоду слова, сходаў і друку. 13 красавіка 1933 г. дзейнасць Сведкаў Іеговы была забаронена ў Баварыі, 18 красавіка— ў Саксоніі, 19 красавіка— ў Гесене, 26 красавіка— ў Цюрынгіі, 15 мая — ў Бадэне і 24 чэрвеня — ў Прусіі . Апошняй зямлёй Германіі, дзе забаранілі сходы і служэнне Сведкаў, стаў Вюрцемберг 1 лютага 1934 года.

Дзеянні супраць філіяла ў Магдэбургу

24 красавіка 1933 г. гестапа спыніла дзейнасць філіяла Таварыства Вартавой вежы ў Магдэбургу, які каардынаваў сходы Сведкаў Іеговы ў Германіі, па падазрэннях у супрацоўніцтве Таварыства з камуністамі. Офіс быў апячатаны, а ўся маёмасць там канфіскавана. 29 красавіка будынак і маёмасць вярнулі арганізацыі. 28 чэрвеня 1933 г. атрад SA заняў будынак філіяла і спыніў дзейнасць друкарні Сведкаў Іеговы. 21, 23 і 24 жніўня таго ж года амаль уся літаратура з гэтай друкарні была вывезена і спалена. 7 кастрычніка 1933 г. пад ціскам урада ЗША сам будынак быў вернуты Таварыству, але з забаронай друкаваць там літаратуру, праводзіць сустрэчы і ажыццяўляць дзейнасць арганізацыі.

Берлінскі кангрэс 1933 г. і «Дэкларацыя фактаў»

25 чэрвеня 1933 года ў берлінскім раёне Вільмерсдорф адбыўся кангрес з удзелам больш за 7000 Сведкаў Іеговы Германіі. На кангресе была прынята рэзалюцыя, вядомая як «Дэкларацыя фактаў» і надрукаваная тыражом у 2,1 млн асобнікаў, якія Сведкі Іеговы распаўсюджвалі ў розных частках Германіі пасля кангрэсу. Асноўная ідэя Дэкларацыі была паказаць, што Таварыства Вартавой вежы і Сведкі не з’яўляюцца пагрозай для Германіі. Сярод іншага ў гэтым дакуменце сцвярджалася, што жорскі стыль некаторых публікацый Таварыства звязаны з нюансамі перакладу з англійскай, што Таварыства фінансава не залежыць ад «яўрэяў-камерсантаў англа-амерыканскай імперыі», што Сведкі Іеговы не маюць дачынення да палітыкі і прытрымліваюцца тых жа маральных каштоўнасцяў, што і абвешчаны ўрадам Германіі. 26 чэрвеня 1933 г. ад імя філіяла Таварыства Вартавой вежы за подпісам яго старшыні Паўля Бальцерайта быў накіраваны ліст Гітлеру, да якога прыкладаўся экземпляр Дэкларацыі і ў якім паўтараліся яе асноўныя ідэі. Крытыка камерсантаў яўрэйскага паходжання і ідэя падзялення маральных каштоўнасцяў нацыстаў пазней неаднаразова разглядалася як спроба наладзіць супрацоўніцтва з рэжымам. Такі погляд меў нямецкі багаслоў Фрыдрых Вільгельм Хаак і канадскім гісторыкам Джеймсам Пентанам. У сваю чаргу Дэтлеф Гарбе, гісторык і дырэктар мемарыяла «Нойенгаме», лічыць, што гэта было сфабрыкавана ў канцы 1960-х гг. Штазі ГДР з мэтай дыскрэдытацыі Сведкаў Іеговы. У 1935 г. Бальцерайт быў выключаны з арганізацыі і крытыкаваны за прыстасавальніцтва да нацысцкай улады. Трэба зазначыць, што ў аналагічнай дэкларацыі ўраду СССР ў 1956 г. таксама былі спробы знайсці агульны грунт паміж Сведкамі і савецкім урадам, каб спыніць пераследванне вернікаў.

У 1998 г. у сваёй перыёдыцы Сведкі Іеговы адказалі на шэраг абвнівачванняў у сувязі з кангрэсам і Дэкларацыяй:

«Хтосьці лічыць, што берлінскі кангрэс 1933 года і складанне „Дэкларацыі фактаў“ — гэта спробы вядомых Сведкаў Іеговы паказаць сваю прыхільнасць нацысцкаму ўраду і нянавісць да яўрэяў. Але падобныя сцвярджэнні няслушныя. Яны заснаваныя на дэзінфармацыі і няправільным тлумачэнні фактаў.

Напрыклад, крытыкі заяўляюць, што Сведкі ўпрыгожылі Вільмерсдорфер Тэнісхален сцягамі са свастыкай. Але, мяркуючы па фатаграфіях кангрэса 1933 г., ніякіх сцягоў у зале не было. Гэта пацвярджаюць і відавочцы.

Аднак магчыма, што сцягі ўпрыгожвалі будынак з вонкавага боку. Да кангрэса, у сераду 21 чэрвеня, у зале збіралася нацысцкая вайсковая частка. Далей, усяго за дзень да кангрэса натоўп маладых людзей разам з часткамі СС (Schutzstaffel, першапачаткова асабістая ахова Гітлера, якая насіла чорныя кашулі), СА і іншыя непадалёк святкавалі летняе сонцастаянне. Таму цалкам магчыма, што, калі Сведкі сабраліся на кангрэс у нядзелю, будынак было ўпрыгожаны сцягамі са свастыкай.

Зрэшты, калі б сцягі віселі і ў калідорах, і ў самой зале, Сведкі б іх не кранулі. Нават сёння, калі Сведкі здымаюць грамадскія памяшканні для сустрэч і кангрэсаў, яны не прыбіраюць дзяржаўных сымбаляў. Але ніхто не бачыў, каб самі Сведкі вешалі якія б то ні было сцягі або аддавалі ім гонар.

Далей, крытыкі сцвярджаюць, што ў пачатку кангрэса Сведкі праспявалі дзяржаўны гімн Германіі. На самай справе кангрэс пачаўся з песні „Слаўная надзея Сіёна“, нумар 64 у спеўніку Сведкаў. Словы былі пакладзены на музыку, складзеную Ёзэфам Гайднам ў 1797 годзе. Песня 64 была ў песеннік Даследчыкаў Бібліі па меншай меры з 1905 года. У 1922 году нямецкі ўрад зацвердзіў мелодыю Гайдна са словамі Гоффмана фон Фаллерслебена ў якасці дзяржаўнага гімна. І ўсё ж нямецкія Даследчыкі Бібліі часам спявалі 64-ю песню, як і Даследчыкі ў іншых краінах.

Наўрад ці выкананне песні пра Сіён можна вытлумачыць як спробу дагадзіць нацыянал-сацыялістам. Пад уздзеяннем нацыстаў-антысемітаў іншыя цэрквы выдалілі яўрэйскія словы — такія, як „Юда“, „Іегова“ і „Сіён“, — са сваіх гімнаў і перасталі ўжываць іх у час службаў. Сведкі ж гэтага не зрабілі. Значыць, арганізатары кангрэса не маглі разлічваць на тое, што заваююць размяшчэнне ўрада песняй, выносныя Сіён. І верагодна, што некаторыя дэлегаты не жадалі спяваць „Слаўная надзея Сіёна“, паколькі на яе мелодыю, якая належыць Гайдна, былі пакладзены словы дзяржаўнага гімна…

Пасля згадкі пра грошы ў „Дэкларацыі“ асуджаліся несумленныя буйныя дзелавыя махінацыі. Гаварылася так: „Яўрэі-камерсанты англа-амерыканскай імперыі назапасілі буйны капітал і ўжываюць яго для эксплуатацыі і прыгнёту людзей у многіх краінах“.

Відавочна, што тут не гаворыцца аб яўрэйскім народзе наогул, і шкада, калі хто-то зразумеў гэтыя словы няслушна і прыняў за абразу. Некаторыя сцвярджалі, што Сведкі Іеговы падзялялі варожае стаўленне да яўрэяў, якое выхоўвалі ў той час у нямецкімі цэрквамі. Гэта зусім не адпавядае рэчаіснасці. У сваёй літаратуры і сваімі паводзінамі ў эпоху нацызму Сведкі адпрэчвалі антысеміцкія погляды і асуджалі жорсткае абыходжанне нацыстаў з яўрэямі…

Згодна „Штогодніку Сведкаў Іеговы“ за 1974 год некаторыя нямецкія Сведкі лічылі, што мове „Дэкларацыі“ бракуе сілы. Ці быўтэкст дакумента затушаваны ці кіраўніком нямецкага філіяла Паўлем Бальцэрэйтам? Не, параўнанне нямецкага і англійскага тэкстаў паказвае, што гэта не так. Відавочна, сцвярджэнні адносна неадэкватнасці перакладу заснаваныя на суб’ектыўным меркаванні людзей, не якія ўдзельнічалі ў падрыхтоўцы „Дэкларацыі“. На такую думку іх магло наштурхнуць і тое, што ўсяго два гады праз Бальцерейт адрокся ад веры.»

Дзейнасць пад забаронай да пачатку Другой сусветнай вайны

Нягледзячы на пераследаванні Сведкі працягвалі проводзіць свае сустрэчы невялікімі групамі, нелегальна размнажаць сваю літаратуру, якую правозілі з-за мяжы і нават прапаведаваць «ад дому да дому». Таксама яны прынцыпова адмаўлялілся ад нацысцкага вітання па прычыне таго, што такое вітанне мае на ўвазе прызнанне Гітлера збаўцам, а для Сведкаў такі тытул мог носіць толькі Ісус Хрыстос. У адказ іх выганялі з работы, пазбаўлялі пенсій і сацыяльнай падтрымкі. Таксама распаўсюджваліся паклёпы быццам Сведкі з’яўляюцца агентамі СССР і абагаўляюць Сталіна як прадстаўніка Іеговы на зямлі.

Паколькі пераследаванні працягваліся 7 кастрычніка 1934 года кожны сход Сведкаў Іеговы ў Германіі накіраваў тэлеграму ураду з патрабаваннем спыніць пераследаванне:

«Імперскаму ўраду.

Слова Іеговы Бога, выкладзенае ў Святым Пісанні, ёсць найвышэйшы закон. Мы кіруемся толькі ім, паколькі прысвяціць Богу і з’яўляемся сапраўднымі, шчырымі паслядоўнікамі Хрыста Ісуса.

У мінулым годзе вы, парушыўшы закон Бога і зваяваў нашыя правы, забаранілі нам, сведкам Іеговы, сустракацца для вывучэння Божага Слова, а таксама для глыбокай пашаны і служэння Богу. У сваім Слове Бог загадвае нам не пакідаць сходу свайго (Габрэяў 10:25). Далей ён загадвае нам: „Вы — сведкі мае, ідзіце і абвяшчайце маё слова“ (Ісая 43:10, 12; Ісая 6: 9; Мацвея 24:14). Ваш закон прама супярэчыць Божаму. Мы пераймаем кіраўніцтву верных апосталаў і „павінны слухацца болей Бога, чым людзей“, што і маюць намер рабіць (Дзеі 5:29). Такім чынам, мы заяўляем вам, што будзем у што б там ні стала падпарадкоўвацца Божым запаведзям, сустракацца для вывучэння Божага Слова, а таксама пакланяцца і служыць Богу, як ён і наказаў. Калі ваш урад або чыноўнікі будуць прымяняць супраць нас сілу, таму што мы падпарадкоўваючыся Богу, наша кроў будзе на вашых галовах і вы будзеце трымаць адказ перад Усемагутнага Богам.

Мы не ўдзельнічаем у палітыцы — мы цалкам адданыя царству Бога на чале з Хрыстом-Валадаром. Мы нікому не хочам нанесці зла ці шкоды. Мы жадаем жыць у згодзе з усімі людзьмі і па магчымасці рабіць ім дабро. Але паколькі ваш урад і яго чыноўнікі працягваюць спробы прымусіць нас да непадпарадкавання найвышэйшаму закону ў Сусвеце, дык хай будзе вам вядома, што мы маем намер, з ласкі Іеговы Бога, слухацца яго, і ніколькі не сумняваемся, што ён пазбавіць нас ад усякага прыгнёту і ад усіх прыгнятальнікаў».

Аналагічныя тэлеграмы Гітлеру накіравалі Сведкі іншых краін свету. У адказ Гітлер публічна паабяцаў знішчыць «гэтых вырадкаў» ў Германіі.

23 студзеня 1935 года Міністэрства ўнутраных спраў Прусіі выдала загад аб абавязковым звальненні Сведкаў Іеговы з дзяржслужбы і прамысловых прадпрыемстваў. Суддзі, паліцыя і гестапа атрымалі спецыяльныя распараджэнні аб небяспецы з боку паслядоўнікаў гэтай дэнамінацыі. Юрысты атрымалі інфармацыю праз указанні і публікацыі ў юрыдычных часопісах наконт таго, якія прыгаворы трэба выносіць «бібельшоршэрам». 24 чэрвеня 1936 г. у гестапа быў створаны спецыяльны атрад для барацьбы са Сведкамі Іеговы}.

Хваля арыштаў

10 мая 1935 года быў арыштаваны і накіраваны ў канцлагер Заксенхаўзен Пауль Бальцерайт (ням.: Paul Balzereit). Яго пераемнік, Фрыц Вінклер (ням.: Fritz Winkler) быў узяты пад арышт у першую хвалю арыштаў (жнівень-верасень 1936 года). Яго пераемнік Эрых Фрост (ням.: Erich Frost) быў арыштаваны 21 сакавіка 1937 года — падчас другой хвалі. Генрых Дзічы (ням.: Heinrich Dietschi), які павінны быў стаць наступным кіраўніком Таварыства ў Германіі, быў арыштаваны падчас трэцяй хвалі арыштаў Сведкаў Іеговы (жнівень-верасень 1937 года). Аднак Сведкі, нават ва ўмовах пазбаўлення свабоды, адмаўляліся ісці на кампраміс з патрабаваннямі ўрада. Гісторык Ніколаус Вахсман лічыць, што Сведкі Іеговы, якія знаходзіліся ў зняволенні, процістаялі нацысцкаму рэжыму нават больш адкрыта, чым якая-небудзь іншая група зняволенных.

З 5 жніўня 1937 года пачынала дзеянне з пастанова гестапо «Аб абарончых арыштах». Гэта была першая спроба праверкі на вернасць дзяржаве: асобы, якія ўчынілі нязначныя правапарушэнні, маглі падпісаць асаблівае абавязацельства, быць пазбаўлены прэвентыўнага арышту і знаходзіцца на свабодзе пад наглядам праваахоўцаў. З гэтага часу Сведкаў Іеговы сталі накіроўваць у канцлагеры ў рамках абарончых арыштаў.

Канцэтрацыйныя лагеры

Першыя групы Сведкаў былі накіраваныя ў канцлагеры яшчэ ў 1935 г. Спачатку іх пазначалі сінім кругам на вопратцы. З 1938 г. усіх зняволенных у германскіх канцлагерах пачалі пазначаць з дапамогай колеравых кодаў і Сведкаў Іеговы пачалі адзначаць ліловымі трохкутнікамі.

Форма адрачэння Сведкаў Іеговы ад сваіх перакананняў (нямецкі арыгінал справа), патрабаваная ўладамі:

Канцэнтрацыйны лагер ......................................
Аддзел II

ЗАЯВА

Я ............................................................................
нар. ......................... ў .............................................
гэтым заяўляю наступнае:

1. Я пацвярджаю, што Міжнародны рух Даследчыкаў Бібліі распаўсюджвае ілжывае вучэнне і пад маркай сваёй дзейнасці пераследуе выключна антыдзяржаўныя мэты.
2. З гэтай прычыны я цалкам і поўнасцю пакідаю гэту арганізацыю і унутрана поўнасцю вызваляю сябе ад уплыву гэтай секты.
3. Я запэўніваю, што ў далейшым я ніколі не буду ажыццяўляць якую-небудзь дзейнасць для Міжнароднага руху Даследчыкаў Бібліі. Аб асобах, якія будуць мяне вербаваць ілжывымі вучэннямі Даследчыкаў Бібліі, ці якія любым іншым чынам праявяць сябе як Даследчыкі Бібліі, я буду адразу паведамляць. У выпадку атрымання пісьмовага паведамлення ад Даследчыка Біблі, я неадкладна перадам яго ў бліжэйшы паліцэйскі пункт.
4. Я хачу трымацца законаў дзяржавы і паважаць іх, а ў выпадку вайны абараняць маю радзіму са зброяй у руках і цалкам і поўнасцю ўліцца ў народную супольнасць.
5. Я пацвярджаю, што мне вядома, што пры сённяшнім падпісанні гэтай заявы я вызваляюся з-пад абарончага зняволення.

Месца ....................................., дата .....................
............................................................. (подпіс)

Зняволеныя Бухенвальда

Годы	Агульная колькасць	▼ Палітыч- ныя	▼ Сведкі Іеговы	▼ Гома- сексуалы
1938	11 028	3982	476	27
1939	11 807	4042	405	46
1940	7440	2865	299	11
1941	7911	3255	253	51
1942	9571	5433	238	74
1943	37 319	25 146	279	169
1944	63 048	47 982	303	189
студ. 1945	80 297	53 372	302	194
лют. 1945	80 232	54 710	311	89

Да пачатку Другой сусветнай вайны Сведкі Іеговы складалі значную частку лагерных зняволеных. Гісторык Дэтлеф Гарбе лічыў, штода вайны іх колькасць складала 5-10 % усіх вязняў нямецкіх канцлагераў.

Псіхолаг Эрых Фром сцвярджаў, што ў некаторых выпадках Сведкаў Іеговы прызначалі на адміністратыўныя пасады ў лагеры ці групе:

…Іегавісты, як правіла, былі людзьмі даволі абмежаванымі і імкнуліся толькі да аднаго — схіліць іншых да сваёй веры. У астатнім жа яны былі харошымі таварышамі, надзейнымі, выхаванымі і заўсёды гатовымі прыйсці на дапамогу. Яны амаль ніколі не спрачаліся і не сварыліся, былі ўзорнымі працаўнікамі, і таму з іх нярэдка выбіралі наглядачоў, і тады яны сумленна падганялі зняволеных і настойвалі, каб тыя выконвалі работу якасна і сваечасова. Яны ніколі не абражалі іншых зняволеных, заўжды былі ветлівымі, і ўсё роўна эсэсаўцы аддавалі ім перавагу ў якасці старшых за працавітасць, спрыт і стрыманасць.

А князёўна Марыя Іларыёнаў Васільчыкава у сваім «Берлінскім дзённіку 1940—1945» узгадвала, што Сведкі Іеговы адмаўляліся дапамагаць іншым вязням удзельнічаць у палітычнай дзейнасці

Сведкі Іеговы падчас Другой сусветнай вайны

З 1936 года Сведкі Іеговы сутыкаліся з ваенным судом за адмову служыць у Вермахце па перакананнях. У гэты час іх звычайна накіроўвалі ў турму на 1-2 гады. З 1 верасня 1939 г. Германія пачала маштабныя баявыя дзеянні супраць Польшчы і некаторых краін Захада, і пачало дзейнічаць надзвычайнае крымінальнае права ад 17 жніўня 1938 года. З гэтага часу за адмову служыць у арміі прадугледжвалася смяротнае пакаранне. Альтэрнатыўная грамадзянская служба не была прадугледжана. За адмову ад нясення ваеннай службы каралі смерцю нават тых, каму стан здароўя не дазваляў служыць, у тым ліку некалькіх Сведкаў Іеговы. Смяротнага пакарання можна было пазбегнуць, прысягнуўшы фюрэру. Пасля гэтага мужчын накіроўвалі ў штрафныя батальёны на самые небяспечныя ўчасткі фронта.

Першым пакараным смерцю стаў Аўгуст Дзікман, які быў арыштаваны гестапа ў кастрычніку 1936 г. і знаходзіўся ў Заксенхаўзене. З пачаткам вайны яму дамоў прыйшла павестка і яго жонка прынесла яе мужу ў лагер. А. Дзікман адмовіўся падпісаць дакумент і за гэта быў публічна растраляны 15 верасня 1939 года перад іншымі Сведкамі Іеговы ў лагеры.

У 1944 г. рэйхсфюрэр СС Генрых Гімлер разглядаў магчымасць выкарыстання сістэмы поглядаў Сведкаў Іеговы для падушэння ідэй нацыяналізма і патрыятызма на заваяваных тэрыторыях на Усходзе (Рэйхскамісарыят Остланд). Ён лічыў, што, як будызм і менаніцтва, вучэнне Сведкаў можа зрабіць заваяваныя народы больш прыдатнымі да пацыфізму. Але яго ідэі не былі падтрыманы кіраўніцтвам Рэйха і Сведкі Іеговы заставаліся ў лагерах да вызвалення іх арміямі Антыгітлераўскай кааліцыі.

Статыстыка пацярпелых

Згодна «Штогодніку Сведкаў Іеговы за 1974 год», за перыяд кіравання Гітлера 1687 Сведкаў былі звольнены з работы, 284 — свой бізнес, 829 — былі пазбаўлены пенсій, 129 — зямельных участкаў, 735 — уласных кватэр; каля 860 дзяцей былі адняты ў бацькоў-Сведкаў.

З 1933 па 1945 гг. былі арыштаваны (ў турмы ці лагеры) каля 11 300 нямецкіх і замежных Сведкаў Іеговы. Больш за 2 100 паслядоўнікаў гэтай канфесіі сутыкнуліся з фінансавымі санкцыямі (штрафы, пазбаўленне пенсіі і г.д); 950 нямецкіх і 540 замежных удзельнікаў загінулі ў зняволенні ці былі пакараны смерцю. З гэтых 1 490 чалавек больш за 250 былі пакараны смерцю праз растрэл ці гільяціну за ад ваеннай службы..

Ушанаванне памяці

Рэпрэсіі супраць Сведкаў Іеговы ў нацысцкай Германіі падрабязна асвятляюцца ў Музеі Халакоста ЗША, музеі канцлагера Асвенцім, у лагеры Гюзен і ў Заксенхаўзене. 21 чэрвеня 2013 г. у нямецкім горадзе Лаўтэрталь-Райхенбах адкрылі помнік М. Лібстэру, аднаму са Сведкаў, які перажыў Халакост. У некаторых гарадах Аўстрыі памяць вязняў канцлагераў з ліку Сведкаў Іеговы была ўшанавана мемарыяльнымі дошкамі. Таксама гэтай тэме прысвечаны працы даследчыкаў розных краін свету. Праводзяцца тэматычныя сустрэчы. Пра Сведкаў Іеговы ў нацысцкай Германіі зняты фільмы «Ліловыя трохкутнікі» і «Мужнасць Сведкаў Іеговы перад абліччам нацызму».

Падчас нямецкай акупацыі Беларусі 3 снежня 1941 года ў Бабруйску быў растраляны Людвіг Брумер, салдат Вермахта, які быў Сведкам Іеговы. Гэты мужчына хацеў пазбегнуць смяротнага пакарання за адмову ўдзельнічаць у вайсковай службе і спрабаваў служыць у медыцынскім аддзяленні нямецкай арміі, але праз некаторы час яго сумленне не дазволіла яму ўдзельнічаць у баявых дзеяннях і ён быў пакараны рашэннем ваенна-палявога суда. У родным горадзе Брумера, Гайдэльбергу, яму прысвечана мемарыяяльная дошка, як ахвяры нацызму.

Гл. таксама

• Пераследаванне Сведкаў Іеговы
• Халакост
• Генацыд цыган
• Манастырскія працэсы ў Трэцім рэйху
• Гомасексуальность ў Трэцім рэйху
• Праграма ўмярцвення Т-4

Зноскі

Літаратура

На англійскай мове

• Garbe, D. Between resistance and martyrdom: Jehovah’s Witnesses in the Third Reich University of Wisconsin Press, 2008 ISBN 0-299-20794-3
• Christine King. The Nazi State and New Religions Five Case Studies in Nonconformity. Edwin Mellen Press, 1982, ISBN 0-88946-865-6
• M. James Penton. Jehovah’s Witnesses and the Third Reich: Sectarian politics under persecution, Toronto, University of Toronto Press, 2004, ISBN 0-8020-8678-0
• Reynaud, M.,Graffard, S. The Jehovah’s Witnesses and the Nazis: Persecution, Deportation, and Murder, 1933—1945. Cooper Square Press,2001, isbn=978-0-8154-1076-8
• Jehovah’s Witnesses Yearbook 1974 (Germany)

На нямецкай мове

• Garbe D. Verfolgung der Zeugen Jehovas in der NS- und in der DDR-Diktatur: Motive, Herrschaftstechniken und Widerstandsformen. 10 Jahre Gedenkstätte ROTER OCHSE Halle (Saale). Magdeburg. Landesbeauftragter für die Unterlagen des Staatssicherheitsdienstes der ehemaligen DDR in Sachsen-Anhalt, 2006, p. 47-67
• Garbe D. Zwischen Widerstand und Martyrium: Die Zeugen Jehovas im «Dritten Reich». München, Oldenbourg, 1999, ISBN 3-486-56404-8
• Gerhard Besier, Clemens Vollnhals. Repression und Selbstbehauptung: Die Zeugen Jehovas unter der NS- und der SED-Diktatur: Zeitgeschichtliche Forschungen, Band 21, Berlin, Duncker & Humblot, 2003, ISBN 3-428-10605-9
• Gerald Hacke. «Die Zeugen Jehovas im Dritten Reich und in der DDR. Feindbild und Verfolgungspraxis», 1. Auflage; Verlag Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2011, ISBN 978-3-525-36917-3. Schriften des Hannah-Arendt-Instituts für Totalitarismusforschung Band 41.
• Hans Hesse. Am mutigsten waren immer wieder die Zeugen Jehovas: Verfolgung und Widerstand der Zeugen Jehovas im Nationalsozialismus, Bremen, Edition Temmen, 2000, ISBN 3-86108-724-3
• Hans Hesse, Jürgen Harden. …und wenn ich lebenslang in einem KZ bleiben müßte…: Die Zeuginnen Jehovas in den Frauenkonzentrationslagern Moringen, Lichtenburg und Ravensbrück, Essen, Klartext, 2001, ISBN 3-88474-935-8
• Kirsten John-Stucke, Michael Krenzer, Johannes Wrobel. 12 Jahre — 12 Schicksale. Fallbeispiele zur NS-Opfergruppe Jehovas Zeugen in Nordrhein-Westfalen 1933—1945, Münster, Arbeitskreis NS-Gedenkstätten NRW e.V., 2006 (online)
• Bernhard Rammerstorfer. Nein statt Ja und Amen: Leopold Engleitner: Er ging einen anderen Weg, Puchenau, Bernhard Rammerstorfer Verlag, 1999, ISBN 3-9500718-6-5
• Franz Zürcher. Kreuzzug gegen das Christentum, Zürich — New York, Europa, 1938

На рускай мове

• Крылова Г. А. Обзор судебной практики дел по искам к «Свидетелям Иеговы» // Портал-Credo.Ru, 28.03.2004
• Либстер, Макс. В горниле ужаса. Рассказ человека, прошедшего через фашистский террор. «Особая книга», 2007 ISBN 978-5-9797-0003-8
• В схватке со львом. Воспоминания о детстве в нацистской Европе — Симон Арнольд-Либстер Перевод: С. Ильин. «Особая книга», 2006, ISBN 5-9797-0003-X, 2-87953-989-7
• Раммерсторфер Б. Несломленная воля. Необычайное мужество обычного человека: пер. с англ. / Бернард Раммерсторфер — М.: Особая книга, 2009. — 429 с.: ил. ISBN 978-5-9797-0007-6
• Э. Шмидт. Радость, которая всегда с тобой. Особая книга, 2009, ISBN 978-5-9797-0004-5
• Шмидт Х. Смерть приходила в понедельник. Автобиография человека, ставшего жертвой преследований за отказ служить в нацистской армии: пер. с англ. / Хорст Шмидт — М.: Особая книга, 2009. — 208 с.: ил. ISBN 978-5-9797-0005-2

Спасылкі

• Стойкие в испытаниях
• Свидетели Иеговы в Третьем рейхе (ням.)
• Жизненные истории преследуемых и убитых Свидетелей Иеговы в Австрии (ням.)
• Jehovah's Witnesses (англ.)(недаступная спасылка). Categories of prisoners. Дзяржаўны музей Аўшвіц-Біркенау. Архівавана з першакрыніцы 1 лістапада 2014. Праверана 18 лютага 2021.
• Свидетели Иеговы (нявызн.). Музыка в период Холокоста. World ORT.
• Выступление Карла Хубмана перед Свидетелями Иеговы к годовщине освобождения из Маутхаузена на YouTube (ням.)
• Відэа на YouTube (Свидетельница Иеговы рассказывает, как она будучи школьницей, отказывалась делать нацистское приветствие) (ням.)
• Denkmal für Max Liebster eingeweiht (ням.)
• Max Liebster als Vorbild (ням.)
• NAZI PERSECUTION OF JEHOVAH’S WITNESSES // US Holocaust Memorial Museum site (англ.)