Руман импери
| Руман импери | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| лат. Imperium Romanum желт.-шира. Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων | |||||
| |||||
| Пачхьалкхан Шатлакхан Илли | |||||
 |
|||||
| Официалан меттанаш | Латинан мотт, Шира грекийн мотт, Желтойн мотт | ||||
| Коьрта гӀала | Рум, Константинополь, Равенна, Милан, Рим | ||||
| Ахча | сестерци, денари, ауреус | ||||
 Медиафайлаш Викилармехь | |||||
Руман импери (латинан маттахь Imperium Romanum; Койне маттахь Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων-Basileía tōn Rhōmaíōn) — Ширачу Руман пост-республикин мур бу. Цу муьрехь Руман имперехь автократин урхалла дара, иштта цо Европехь, Лаьттайуккъехь дӀалоцура даккхий мехкаш. Цо Лаьттайуккъера хӀордан йерриг хийист дӀалоцура. Руман империн истори йолайелла Октавиан Август паччахь хӀоттарца (вайн эрил хьалха 27-гӀа шо). Ткъа 476-чу шарахь иза шина декъе йекъайелла: Малхбузера, Малхбалехьара.
Константинополь нана-гӀала йолу Руман империн Малхбалехьара дакъа кхиъ 977 шарахь хилла- ткъа 1453-чу шарахь иза доьжна.
Империн истори муьрашка йекъар
Руман импери муьрашка йекъар тайп-тайпана хуьлу. Ишта, цуьнан пачхьалкхан-бакъонан дӀахӀоттам къастош билгалбоккху шиъ коьрта мур:
1. Принципат — республикин, монархин амалш йукъайогӀу пачхьалкхан дӀахӀоттаман кеп йу (цигахь республикин Ӏедалан меженийн дуьхьалонца тӀеман монархи йара). Хилла вайн эрил хьалха 1-чу бӀешарахь — вайн эран 3-чу шарахь). Принципатин рогӀера муьраш хилла:
- Юли-Клавди некъенан урхалла, принципатин система кхоллайалар (вайн эрил хьалха 27-гӀа шо- вайн эран 68-гӀа шо)
- Веа императорийн шо — Ӏедалан йоккха кризис (68-69)
- ФлавиегӀеран а, АнтониевгӀеран некъийн урхалла — принципатан системан заза даккхар (69-192)
- СевергӀеран некъенан урхалла — тӀеман-бюрократин система кхоллайалар (193—235)
- КхоалгӀачу бӀешеран кризис — Руман империн йоккха социалан-экономикин, политикин кризис (235—284).
2. Доминат (284—476) — монархех тера йолу политикин система йу. Цу муьрехь билгалйоккху рогӀера этапаш:
- Диоклетианан, 1-чу Константинан урхалла — доминатан системан кхоллайалар, хьукме (административни), тӀеман, социалан-экономикин реформаш (284—337)
- вайн эран 4-чу бӀешеран импери — система чӀагӀлуш схьайогӀуш йара, империн Малхбузера, Малхбалехьара декъаш политикин дӀас къастор (337—395)
- импери шина декъе йекъайалар — Малхбузера, Малхбалехьара (395—476).
Руман империн истори маца чекхйаьлла цхьатерра билгал ца доккху историкаш. Цхьаболчара Малхбузера дакъа 476-чу шарахь доьжна олу, цу шарахь император волу Ромул Август дӀаваьккхина. Ткъа кхечара билгалдоккху 480-гӀа шо, цу шарахь кхелхина тӀаххьара бакъонан император Непот. Малхбалехьара декъан пачхьалкхалла хийцалуш кхиъ эзар шарахь хилла. И дакъа дожар хила тарло 5-чу бӀешеран чаккхенгахь, йа 610-чу шарахь, 1204-чу шарахь, 1453-чу шарахь, кхин а.