Раççей Федерацийĕ

Раççей Федерацийĕ Раççей кун-çулĕ
	Авалхи славянсем, руссем IX ĕмĕр ; Киев Руçĕ 862—1242 ; Вырăс кнеçлĕхĕсем XII—XVI: ; • Новгород республики 1136—1478 ; • Улатимĕр кнеçлĕхĕ 1157—1363 ; • Литва, Вырăс, Жемойта тата урăххисем 1236—1569 ; Мускав кнеçлĕхĕ 1263—1478 ; Вырăс патшалăхĕ 1478—1721 ; Раҫҫей империйӗ 1721—1917 ; Раççей республики 1917 ; • Совет Раççейĕ 1917—1922 ; • Альтернативлă йĕркелӳсем 1917—1924 ; Совет Союзĕ 1922—1991 ; Раççей Федерацийĕ 1991 çултанпа Ертӳçисем \| Хронологи \| Экспанси Пĕрлешĕвĕ: XIV—XVI ĕмĕрсем \| 1922 ; Аркану: XII ĕмĕр \| 1917 \| 1991 Проект \| Портал \| Категори
	пăх; сӳтсе яв; тӳрлет;

	Россия; Раççей Федерацийĕ
Раççей ялавĕ	Раççей гербĕ
Патшалăх чĕлхисем	вырăс
Тĕп хула	Мускав
Чи пысăк хула	Мускав
Президент	Улатимĕр Путин
Премьер-министр	Михаил Мишустин
Лаптăкĕ; - Пĕтĕмпе	1 вырăнта; 17 125 191 км2
Халăх йышĕ; - Пĕтĕмпе(2023); - Йышлăхĕ	7 вырăнта; 146 447 424; 8,55/км²
Валюта ячĕ	(RUB)
Вăхăт тăрăхĕ	ГВ +02 пуçласа +12 таран
Патшалăх гимнĕ	Раççей гимнĕ
Тетел доменĕ	.ru, .su, .рф
Тел. префиксĕ	7

Раççей (выр. Россия) е Раççей Федерацийĕ, кĕске РФ (выр. Российская Федерация) — Тухăç Европăри тата Çурçĕр Азири патшалăх. Раççей — тĕнчери чи пысăк патшалăх, унăн территорийĕ тĕнчере йышăннă чикĕсенче 17098246 км².

Раççей Федерацийĕ вунпĕр сехет тăрăхĕнчен тăрать, вăл вунтăватă çĕршывпа чикĕленет. Пурăнан халăх йышĕпе тĕнчере тăххăрмĕш вырăн йышăнать. Чи пысăк тата тĕп хули — Мускав. Патшалăхри тĕп культура хули вырăнĕнче Санкт-Петербург шутланать, халăх йышĕпе вăл иккĕмĕш вырăн йышăнать. Ытти пысăк хуласем: Çĕнĕ Çĕпĕр, Екатеринбург, Хусан, Чулхула, Челепи, Красноярск, Самар, Ĕпхӳ, Тан-çинчи-Ростов, Омск, Краснодар, Воронеж, Перĕм, Волгоград.

Çĕршывăн мĕнпур çĕрĕсенчи патшалăх чĕлхи — вырăс чĕлхи, хăшпĕр регионсенче хăйсен патшалăх тата официаллă чĕлхесем. Укçа виçи — раççей рублĕ.

РФ — тĕрлĕ этнос тата культура нумайлăхлĕ Нумай нациллĕ патшалăх. 2010 çулта пурăнан халăх çырса тухнипе, çав шутрах Крым тата Севастополь (2014 çул хыççăн), çĕршывра 190 ытла национальнăç пуррине палăртнă, вĕсен хушшинче вырăссем — 80 %, вырăс чĕлхипе 99,4 % ытла раççейсем калаçаççĕ. Пурăнан халăхăн чылайрахăшĕ (75 % яхăн) православи тĕн йăлине тытса пурнать, çакна пула Раççей тĕнчери чи нумай йышлă православиллĕ çĕршыв шутланать.

Раççей — федерациллĕ президент-парламент республики. 1999 çулхи раштавăн 31-мĕшĕнченпе (2008—2012 çулсенче Дмитрий Медведев президент пулнă) РФ президенчĕн вырăнне Владимир Путин йышăнать. 2020 çулхи кăрлачăн 16-мĕшĕнченпе правительство председателĕ — Михаил Мишустин.

Раççей 18 патшалăхсемпе чикĕленет (вунулттăшĕпе — çĕрпе, те иккĕшĕпе — тинĕспе). Раççей йышне унăн конституципе 89 субъектсем кĕреççĕ, вĕсенчен — 48 облаç, 24 республика, 9 край, 3 федераллă пĕлтерӳпе хула, 4 автономиллĕ округ тата 1 автономиллĕ облаç. Пĕтĕмпе çĕршывра 157 пин пурăнан вырăнсем.

Раççей — ядерлă патшалăх. Космос патшалăхсенчен пĕрри. Раççей ПНО Хăрушсăрлăх Канашне ялах хутшăнакан, вето правипе кӗрет. Çавăнпа, Раççей нумай тĕнчери организацисенче пур: ПНО, G20, ЕАЭП, ППП, КХКО, ТСО, OSCE, SCO, APEC, БРИКС, ТОК тата ыттисем.

1991 вĕçĕнче ССРП арканăвĕ хыççăн тĕнчери пĕрлешӳ Раççее ССРП-н тĕпкĕч пекех йышăннă.

2021 çулхи ШПП-н калăпăшĕ (номиналлă) — 1,8 трлн доллар, Раççей унта 11-мĕш вырăнта вырнаçнă (анчах ИПП-пе 6-мĕш вырăнта).

Географи

Раççей вунтăваттă ирĕклĕх (ПНО-çĕршывсен нумайрахăшĕ йышăннă) патшалăхĕсемпе чикĕленет.

çурçĕр-хĕвеланăç енче Норвегипе Финлянди.
Хĕвеланăç енче Эстонипе, Латвипе, Беларуçпа Украина. Литвапа Польша (Калининград облаçĕ) çавăн пекех.
Кăнтăр-хĕвеланăç енче Грузипе Азербайджан. Тата çурма йышăннă Кăнтăр Осетипе Абхази.
Кăнтăр енче Касакстанпа, Монголипе Китай.
Кăнтăр-хĕвелтухăç енче Ҫурçĕр Корейпе

çавăн пекех Раççейĕн тинĕс чиккисем пур.

Инçе хĕвелтухăç енче Японипе АПШ.

Чи пысăк хуласем

Миллион ытла çын çак хуласенче пурăнать: Мускав, Санкт-Петербург, Çĕнĕ Çĕпĕр, Екатеринбург, Хусан, Чулхула, Челепи, Красноярск, Самар, Ĕпхӳ, Тан-çинчи-Ростов, Омск, Краснодар, Воронеж, Перĕм, Волгоград.

Халăх

Халăх йышĕ

Раççейре 143,8 млн. çын, ытларахăшĕ, 4/5 пайĕ Европа енĕнче пурăнать: вырăссем (79,8 %), тутарсем (3,8 %), украинсем (3 %), чăвашсем (1,2 %), пушкăртсем (0,9 %), чеченсем (0,9 %), эрменсем (0,8 %). Хула çыннисем 73%.

Чĕлхесем

Тĕплĕнрех Раççей халăхĕсен чĕлхисем статьяна вулăр.

Раççей Федерацийĕ — нумай нациллĕ çĕршыв. Тĕпчевçĕсем каланă тăрăх, Раççейри халăхсем 176 чĕлхепе калаçаççĕ. Вĕсен кашнин хăйсен историйĕ, шăпи, аталану çул-йĕрĕ, пуласлăхĕ.

Генеалоги енчен (пулса кайни, хурăнташлăх енчен) илсессĕн Раççей халăхĕсен чĕлхисем тĕрлĕ чĕлхе çемйине кĕреççĕ: инди-европа, алтай, ибери-кавказ, урал, палеоази. Кашни чĕлхе çемйи каллех уйрăм ушкăнсене пайланать.

Кунçул

Раççей кунçулĕн тапхăрĕсем:

Кейӳ Руçĕ (862 çул — XIII) — хĕвелтухăç славянсен пĕрремĕш патшалăхĕ.
- Тĕп хули 864 çулччен — Кивĕ Ладога, 882 çулччен — Аслă Новгород, 882 çул хыççăн — Киев.
Вырăс кнеçлĕхĕсем (XII ĕмĕр варринчен — пуçламăш XVI ĕмĕр).
Вырăс патшалăхĕ — XV ĕмĕр вĕçĕнчен — Юпа, 22 1721 çул (Кăрлач, 16 1547 çулччен — Аслă Мускав кнеçлĕхĕ, унтан — Раççей патшалăхĕ).
- Тĕп хули — Мускав, 1714 çултан — Санкт-Петербург.
Раççей империйĕ — Юпа, 22 1721 çултан — Кăрлач, 9 1917 çулччен.
- Тĕп хули — Санкт-Петербург (1728 çулччен), 1728—1732 çулсенче — Мускав, 1732 çултан — Санкт-Петербург (çурла, 18 1914 çулта Петроград çĕнĕ ячĕ илчĕ).
Раççей Республики — Вăхăтлă ертӳлĕхĕн хушăвĕпе Авăн, 1 1917 çулта йышăннă.
- Тĕп хули — Петроград.
Раççей патшалăхĕ — Ĕпхӳ патшалăх канашĕ акчĕпе Авăн, 23 1918 çулта йышăннă. Граждан вăрçи тăпхăрĕнче Кăрлач, 5 1920 çулччен пулнă. Пĕрлешĕннĕ патшалăхĕ шурă юхăмĕн ертӳлĕхĕ территоринче.
- Тĕп хули — Ĕпхӳ, Омск (де-факто).
Раççей Совет Федерациллĕ Социалисăмлă Республики — Юпа, 25 1917 çулта II-мĕш Пĕтĕм Раççей Советсен съезчĕ хушăвĕпе йышăннă. 1922-1991 çулсенче — ССРПре пĕрлĕшӳллĕ республики пек.
- Тĕп хули — Петроград, Пуш, 12 1918 çултан — Мускав.
Совет Социалисăм Республикисен Пĕрлешĕвĕ (Раштав, 30 1922 çултан — Раштав, 26 1991 çулччен).
- Тĕп хули — Мускав.
Раççей Федерацийĕ — Раштав, 25 1991 çултан.
- Тĕп хули — Мускав.

Федераци тытăмĕ

Раççей Федерацийĕ 89 субъектсенче пайланă. РФра 6 субъект тĕсĕ пур. Ку 24 республика, 9 ен, 48 облаç, 4 автономи тăрăхĕ, 1 автономи облаçĕ тата 3 федераллă пĕлтерĕшпе хула.

Субъектсем

Республикасем

Енсем

Облаçсем

Автономи тăрăхĕсем

Автономи облаçĕ

Еврей автономи облаçĕ - Биробиджан

Федераллă пĕлтерĕшпе хуласем

Федераци тăрăхĕсем

РФре 8 федераци тăрăхĕсем пур. Кашни тăрăхра президент элчи пур.

Экономика районĕсем

Раççей Федерацинче 12 экономика районĕ пур. Калининград облаçĕ ку уйрăм экономика район, пĕр субъект унăн тытăмĕнче.

Вуламалли

Kniivilä, Kalle. La strato de Tanja: Vivo en Rusio 1917-2017, Novjorko, eld. Mondial, 2017, 159 paĝoj.
География России: Энциклопедический словарь. М., 1998.
Геологическое строение СССР и закономерности размещения полезных ископаемых. В 10-ти тт. Л, 1984—1989.
Красная книга Российской Федерации: Животные. М, АСТ, 2001. ISBN 5-17-005792-X.
Новая Российская Энциклопедия, Природа России, т. 1, с. 11—157. М., Энциклопедия, 2003. ISBN 5-94802-003-7
Волкова О. А., Борсук О. А., Бадюков Д. Д. География России. М., Энциклопедия. 2005. ISBN 5-94802-011-8).

Асăрхавсем

^ Федеральная служба государственной регистрации, кадастра и картографии (Росреестр). Земельный фонд Российской Федерации на 1 января 2011 года(ĕçлемен каçă) (стр. 223)
^ Миллион ытларах çын
^ Этнокультурное многообразие России. www.national-mentalities.ru.
^ Раççей халăхĕ ПРЭ-нче
^ ВЦИОМ: Православными себя считают 75 % россиян. // РБК, 30.03.2010
^ Российская Федерация. Статистическая информация. Федеральная служба информации России.
^ Стратегическое ядерное вооружение России.
^ Podvig P. Russian Strategic Nuclear Forces, ed. by Frank N. von Hippel, MIT Press, 2004
^ Кошкин П. Г. Экспертный и журналистский дискурс вокруг второй космической гонки между Россией, США и другими странами.
^ Россия останется космической державой, заявил эксперт (2019-12-04).
^ ¹^тата² ПНО шухăшĕпе ку Грузи пайĕ.
^ 2010 çулхи Пĕтĕм Раççей халăх çырăвĕ çинчен 2022 ҫулхи Ака уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ. // Российская газета — Федераллă выпуск № 5660 (284). 22.12.2011
^ Раççей кунçулĕ. XX ĕмер. 11 класс: Вĕренӳ кĕнеки пĕтĕм-пĕлӳ шкулĕсемшĕн (выр. Учебник для общеобразовательных учебных заведений), ред. А. В. Рассказова
^ Kyivan Rus’.
^ БРЭ Санкт-Петербург(ĕçлемен каçă)
^ Патшалăх ытти ячĕсем: Раççей Совет Республики (Юпа, 25 1917 çултан), Раççей Социалисăмлă Федерациллĕ Совет Республики (çĕртме, 19 1918 çултан), Раççей Совет Федерациллĕ Социалисăмлă Республики (Раштав, 5 1936 çулта)
^ № 2094-I РСФСР саккунĕ Раштав, 25 1991 çултан «Раççей Совет Федерациллĕ Социалисăмлă Республики патшалăхĕ ячĕн çĕнĕтни çинчен» (выр. «Об изменении наименования государства Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика»)
^ РФ конституцийĕ
^ йышăнман РФ тытăмĕнче Запорожье, Херсон облаçĕсемпе, Донецк Халăх, Луганск Халăх, Крым Республикисемпе, Севастополь хулипе
^ ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^тата⁶ ПНО шухăшĕпе ку Украина пайĕ
^ Федеральный центр информатизации Счётной палаты Российской Федерации 2011 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 21-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Федераци саккунĕ

Каçăсем

Раççей Федерацийĕн конституцийĕ. 65мĕш статья - унта Раççей Федерацийĕн субъекчĕсен ят-йышĕ çырнă
Картта — РФ субъекчĕсем те вĕсен тĕп хулисем 2020 ҫулхи Утӑ уйӑхӗн 24-мӗшӗнче архивланӑ.

Ку Раççей географипе вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.
Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла.

[Area2011-1] Федеральная служба государственной регистрации, кадастра и картографии (Росреестр). Земельный фонд Российской Федерации на 1 января 2011 года(ĕçлемен каçă) (стр. 223)

[2] Миллион ытларах çын

[3] Этнокультурное многообразие России. www.national-mentalities.ru.

[4] Раççей халăхĕ ПРЭ-нче

[5] ВЦИОМ: Православными себя считают 75 % россиян. // РБК, 30.03.2010

[6] Российская Федерация. Статистическая информация. Федеральная служба информации России.

[7] Стратегическое ядерное вооружение России.

[8] Podvig P. Russian Strategic Nuclear Forces, ed. by Frank N. von Hippel, MIT Press, 2004

[9] Кошкин П. Г. Экспертный и журналистский дискурс вокруг второй космической гонки между Россией, США и другими странами.

[10] Россия останется космической державой, заявил эксперт (2019-12-04).

[george-11] ¹^тата² ПНО шухăшĕпе ку Грузи пайĕ.

[census2010-12] 2010 çулхи Пĕтĕм Раççей халăх çырăвĕ çинчен 2022 ҫулхи Ака уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ. // Российская газета — Федераллă выпуск № 5660 (284). 22.12.2011

[13] Раççей кунçулĕ. XX ĕмер. 11 класс: Вĕренӳ кĕнеки пĕтĕм-пĕлӳ шкулĕсемшĕн (выр. Учебник для общеобразовательных учебных заведений), ред. А. В. Рассказова

[14] Kyivan Rus’.

[15] БРЭ Санкт-Петербург(ĕçлемен каçă)

[16] Патшалăх ытти ячĕсем: Раççей Совет Республики (Юпа, 25 1917 çултан), Раççей Социалисăмлă Федерациллĕ Совет Республики (çĕртме, 19 1918 çултан), Раççей Совет Федерациллĕ Социалисăмлă Республики (Раштав, 5 1936 çулта)

[17] № 2094-I РСФСР саккунĕ Раштав, 25 1991 çултан «Раççей Совет Федерациллĕ Социалисăмлă Республики патшалăхĕ ячĕн çĕнĕтни çинчен» (выр. «Об изменении наименования государства Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика»)

[18] РФ конституцийĕ

[19] йышăнман РФ тытăмĕнче Запорожье, Херсон облаçĕсемпе, Донецк Халăх, Луганск Халăх, Крым Республикисемпе, Севастополь хулипе

[ukr-20] ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^тата⁶ ПНО шухăшĕпе ку Украина пайĕ

[21] Федеральный центр информатизации Счётной палаты Российской Федерации 2011 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 21-мӗшӗнче архивланӑ.

[22] Федераци саккунĕ

п • с • т Раççей Федерацийĕ
Патшалăх йĕркеленĕвĕ	Гражданин • Конституци • Президент • Федераци Пухăвĕ • Конституци сучĕ

Патшалăх символĕсем	Герб • Гимн • Ялав

Географи	Геологи • Минерал ресурсĕсем • Рельеф • Климат • Гидрографи • Тăпрасем • Флора • Фауна • Экологи

Халăх	Раççей Федерацин демографи лару-тăрăвĕ • Пурăнан халăх йышĕ • Воспроизводство населения • Пурăнан халăхăн çул ӳсĕмĕпе арлăхăн тытăмĕ • Пурăнан халăхăн миграцийĕ • Пурăнан халăх вырнаçăвĕ • Раççей хулисем • Ял халăх вырнаçăвĕ • Пурăнан халăх этносĕн йышĕ • Чĕлхесем

Истори	Ум кун-çулĕ • Киев Руçĕ • Феодаллă сапаланчăклăх • Мускав патшалăхĕ • Раççей империйĕ • ССРП • Раççей Федерацийĕ

Экономика	Истори • Промăçлăх • Ялхуçалăхĕ • Транспорт • Çыхăну • Усăллă минералсем • Çулçӳревлĕх • Тулашри çыхăнусем • Экономика районĕсем

Хĕçпăшаллă вăйсем	Типçĕр çарĕсем • Сывлăш-çар вăйĕсем • Тинĕс-çар флочĕ • Космосри çарсем • Стратеги тĕлĕшлĕ ракетăллă çарсем • Сывлăш-десант çарĕсем

Тĕн	Христос тĕнĕ • Православи тĕнĕ • Ислам тĕнĕ • Иуда тĕнĕ • Будда тĕнĕ • Католици тĕнĕ • Протестант тĕнĕ

Культура	Ăслăх • Çутĕç • Литература • Архитектура • Сӳретлĕ ӳнер • Мусăк • Балет • Драма театрĕ • Цирк • Кинематограф • Рунет • Уявсем

Спорт	Футбол • Хоккей • Баскетбол • Теннис • Çăмăл атлетика • Волейбол • Автоспорт

Ăслăх	Ăслăх историйĕ • Ăслăха сарасси • Ăслăх литератури • Псевдоăслăх • Параăслăх • Академи дисциплинисем • Ăслăх тĕпчевĕ

Википеди проекчĕсем	Раççей пирки портал • Википеди:Проект:Раççей/Раççей пирки проект

Раççей Федерацийĕ Раççей Федерацийĕ Раççей кун-çулĕ
	Авалхи славянсем, руссем IX ĕмĕр Киев Руçĕ 862 —1242 Вырăс кнеçлĕхĕсем XII —XVI: • Новгород республики 1136 —1478 • Улатимĕр кнеçлĕхĕ 1157 —1363 • Литва, Вырăс, Жемойта тата урăххисем 1236 —1569 Мускав кнеçлĕхĕ 1263 —1478 Вырăс патшалăхĕ 1478 —1721 Раҫҫей империйӗ 1721 —1917 Раççей республики 1917 • Совет Раççейĕ 1917 —1922 • Альтернативлă йĕркелӳсем 1917 —1924 Совет Союзĕ 1922 —1991 Раççей Федерацийĕ 1991 çултанпа Ертӳçисем \| Хронологи \| Экспанси Пĕрлешĕвĕ: XIV—XVI ĕмĕрсем \| 1922 Аркану: XII ĕмĕр \| 1917 \| 1991 Проект \| Портал \| Категори
пăх сӳтсе яв тӳрлет