Scac

I Scac i èṅ un śōg ad strulgàdi e 'd strategìa ch'a s fà in dū su na tavla quadràda ciamàda scachéra 'd ssanta-quàtar caśèli ad dū culōr alternâ. I śugadōr i gh'aṅ da métar-'g insìma i sédas pès di sò eśèrcit culurâ 'd biànc e négar: un rè, na regìna, dū alfēr, dū tór, dū cavài e òt pidòṅ.

Par vìns'r a gh'è da dar “scac mat” a 'l aversàri che dònca al n gh'à minga manéra 'd difénd'r al sò rè sóta atàc.

La paròla scac la riva da 'l pruvensàł e da 'l catalàṅ antìg escac, a sò vòlta derivâ da 'l persiàṅ شاه shāh ch'a vōl dir "rè". Al śōg 'l è stâ invintâ in Ìndia in dal VI sécul e 'l è rivâ in Európa prubabilmènt intór'n a 'l an Mila purtâ da i Àrab.

Règhli

Al prim quèl da far 'l è mét'r i pès su la scachéra. I pidòṅ i èṅ tut in dla secónda fila mént'r i àtar pès i vaṅ mis in dla prima, tacànd da 'l estéran c'n al tór, pò i cavài e gl'alfēr. Al rè e la regìna i èṅ a 'l sèntar.

Al śōg al prevéd ch'a gh sia da mōv'r un pès a la vòlta p'r òṅ tacànd da 'l śugadōr biànc che dònca 'l gh'à 'n vantàś pìcul. Quànd un pès al finìs su na caśèla in du a gh 'n è òṅ d'l aversàri, al pès al vîṅ “magnâ” e tirâ via da la scachéra.

I muimènt parmés a i pès difarènt i èṅ qvist chè 'd sóta:

• ♚ Rè - Al s mōṿ in una dal nóṿ caśèli darènt, in avànti, da na banda o da drē ma minga in na caśèla in du 'l sarév sóta atàc;
• ♛ Regìna - La pōl mōv'r-as in tut al diresiòṅ par tut al caśèli ch'la vōl, andànd drit o in diagunàł. Praticamènt la mét insém al mòsi parmìsi a la tór e a 'l alfēr;
• ♜ Tór - La s mōṿ avànti, indrē o da na banda par tut al caśèli ch'la vōl ma sōl drit e minga in diagunàł;
• ♝ Alfēr - Al s mōṿ in diagunàł par tut al caśèli ch'al vōl, in avànti o a 'l indrē;
• ♞ Cavàl - Al s mōṿ in avànti o a 'l indrē faghénd un pas drit e òṅ ad travèrs, disgnànd acsè na "L" su la scachéra. Cal pès chè 'l è 'l ùnic ch'al pōl saltàr di pès ch'al gh'à davànti;
• ♟ Pidòṅ - Al pōl sōl andàr avànti dna caśèla (o anc dū s'l'è la sò prima mòsa) ma sōl s'l'è libra o sinò al pōl magnàr un pès aversàri ch'al s cata in una dal dū caśèli in diagunàł davànti a lò. S'un pidòṅ al gh la cava a rivàr a la baś d'l aversàri a s diś ch'l è “prumòs” esénd ch'al pōl dvintàr na regìna, na tór, 'n alfēr o 'n cavàl in baś a qvél ch'al sarnìs al śugadōr.

Fra tór e rè a gh'è anc n'atra mòsa a dispuśisiòṅ ciamàda aròc ch'la cunsènt ad prutéśar méj 'l rè. La s pōl far sōl quànd la tór la n s è mai mòsa e quànd a gh'è na fila 'd caśèli libri fra 'l rè e la tór. Al rè al sa spòsta 'd dū caśèli vèrs la tór, a dèstra o sinìstra, e la tór la s mét in dla caśèla darènt in dla diresiòṅ cuntrària.

I pès più fòrt dal śōg i èṅ la regìna e la tór ch'i èṅ bòṅ ad dar scac mat da par lōr cun 'l ajùt dal rè.

Sa gh'is da sucédar ch'un śugadōr al n è minga bòṅ ad mōvar gnanc un pès (a pōl sucédar c'n al rè ch'al n pōl minga mét'r-as sóta scac da par lò, a i pidòṅ ch'i gh'aṅ un pès davànti e dònca i èṅ blucâ o in generàł a i pès ch'i n s pōlan minga spustàr parchè i èṅ stupâ da di àtar pès dla stésa squàdra) alóra la partìda l'è para. A sucéd al stés quèl anc quànd su la scachéra i gh armàgnan sōl i dū rè o 'n rè e 'n alfēr o 'n cavàl cóntar 'l àtar rè.