Rio de Janeiro

Rio de Janeiro Rio de Janeiro Rio de Janeiro
Brasilgo udalerria
Rio de Janeiro hiria eta Guanabara badia Corcovado menditik ikusita. Irudi gehiago
Administrazioa
Herrialdea	Brasil
Estatua Eskualdea Estatua	Brasil Hego-ekialdea Rio de Janeiro
Fundazioa Ordu eremua	1565eko martxoaren 1a UTC-3
Alkatea	Marcelo Crivella (en)
Izen ofiziala	Rio de Janeiro
Jatorrizko izena	Rio de Janeiro
Posta kodea	20000-000
Geografia
Koordenatuak	22°54′40″S 43°12′20″W / 22.9111°S 43.2056°W / -22.9111; -43.2056
Azalera	1.260 km²
Altuera	0
Mugakideak	Duque de Caxias (Rio de Janeiro), Nilópolis, São João de Meriti, Itaguaí, Mesquita (Rio de Janeiro), Nova Iguaçu eta Seropédica
Demografia
Biztanleria	6.211.423 (2022) −564.138 (2021)
Dentsitatea	4.929,59 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera	1565eko martxoaren 11
Telefono aurrizkia	21
Ordu eremua	UTC−03:00
Hiri senidetuak	Kiev, Adelaide, Ahmedabad, Amsterdam, Atenas, Atlanta, Bartzelona, Batangas, Batumi, Baku, Pekin, Beirut, Bukarest, Buenos Aires, Busan, Cabo Frio, Caracas, Casablanca, Cusco, Dubai, Durban, Guimarães, Habana, Istanbul, Jidda, Jerusalem, Jounieh, Kaohsiung, Kobe, La Paz, Lagos, Lisboa, Liverpool, Madril, Managua, Manaus, Maputo, Mexiko Hiria, Montpellier, Natal, Newark, Niza, Niterói, Oklahoma City, Paola, Povoa de Varzim, Puerto Varas, Ramallah, Ramat Gan, Rufisque, San Petersburgo, Saint-Tropez, Santa Cruz Tenerifekoa, Santo Domingo, Seul, Tel Aviv, Tunis, Vancouver, Vila Nova de Gaia, Varsovia, Erevan, Nairobi, Nantes, Santo Tirso, Miami, Teresópolis, Kolonia, Praia, Macao, Santiago de Cali, Samarkanda, Viseu, Viña del Mar, Punta Cana, São Borja, Santa Maria da Feira, San José, Richardson, Ra'anana (en) , Porto, Ponte de Lima (en) , Petah Tikva, Parelhas, Oyo (en) , Olhão, Óbidos, Napoli, Medellín, M'banza-Kongo (en) , Mar del Plata, Luanda, Lamego (en) , Lahore, Krakovia, Johannesburg, Iquique, Incheon, Ife, Hebron, Hamilton, Fatima, Espinho, Coruña, Coimbra, Cebu City, Cádiz, Cabeceiras de Basto, Braga, Bissau, Berlin, Barranquilla, Asuncion, Arganil, Anguillara Veneta, Angra do Heroísmo, Almada eta Setif
Matrikula	RJ
http://www.rio.rj.gov.br/ www.www.rio.rj.gov.br

Rio de Janeiro (Rio ere deitua) Brasil eta Hego Amerikako bigarren hiririk populatuena da, Sao Pauloren atzetik, eta izen bereko estatuko hiriburua. Guanabarako badiaren mendebaldearen, eta Ozeano Atlantikoaren, ertzean. Hego-Ekialdeko Eskualdean (Região Sudeste) eta izen bereko estatuan dago. 6.000.000 biztanle inguru ditu (2000) hiriak berak, 14.000.000 hiri-inguru guztiak.

Brasilgo hiriburua izan zen, Portugaldik independentzia lortu zuenetik Brasilia hiri berria sortu zen arte.

Ospetsuena hondartzak dira: Copacabana, Ipanema, Botafogo, Flamengo eta Barra da Tijuca. Baita ere Corcovado mendi gailurreko Kristo Berreroslea (Cristo Redentor), Maracaná futbol estadio, favelak, samba eta inauteri erraldoiak. Carioca deitu ohi dira bertakoak.

Toponimia

1502ko Urteberri egunean (janeiro 'urtarrila' esan nahi du) Gaspar de Lemos nabigatzaile portugaldarra Brasilgo kostaldean bere izena Guanabara den badia batean sartu zen. Garai hartako portugesez, badiei "ibai" edo "rías" ere esaten zitzaien, eta horregatik Rio de Janeiro ("Urtarrileko ibaia") izena jarri zion.

Geografia

Inguru naturala

Granitozko mendiak daude Rio-ko inguruetan (Corcovado mendia, 704 m, da garaiena) eta hondartza ikusgarriak (Copacabanakoa da ospetsuena) hedatzen dira itsasertzean, badiaren sarreran dagoen Pão de Açucar («Azukrezko ogia») mendi bitxiaren begirapean. Klima tropikal hezea da. Landaretza oparoa da guztiz.

Klima

Klima Atlantiko tropikala da, montzoia Am/Aw Koppen klima sailkapenaren arabera, uda beroekin eta negu epelekin. Tenperatura maximoak 35 gradutik gora igo daitezke eta noizean behin 40 gradutik gorakoak izan daitezke hiri barruko guneetan. Turismo gune nagusietan tenperatura ozeanotik datorren haize freskoaren arabera moderatzen da. Hilabete beroenak abendua eta urtarrila dira. Erregistratutako tenperatura altuena 43,8 gradukoa izan zen 1984ko urtarrilean. Hilabete hotzenak ekaina eta uztaila dira, normalean 18-27°C batez beste. Erregistratutako tenperatura baxuena 4,8 gradukoa izan zen 1928ko uztailean. Prezipitazioak udan eta neguan nahiko banatzen dira, baina pixka bat handiagoak dira urteko lehen seihilekoan, hego haizeak nagusi direnean.

Datu klimatikoak (Rio de Janeiro)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	29.4	30.2	29.4	27.8	26.4	25.2	25.3	25.6	25.0	26.0	27.4	28.6	27.2
Batez besteko tenperatura (ºC)	26.4	26.7	26.4	24.9	23.4	22.0	21.9	22.3	22.1	23.1	24.4	25.5	24.1
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	23.3	23.5	23.3	21.9	20.4	18.7	18.4	18.9	19.2	20.2	21.4	22.4	21.0
Pilatutako prezipitazioa (mm)	114.1	105.3	103.3	137.4	85.6	80.4	56.4	50.5	87.1	88.2	95.6	169.0	1172.9
Prezipitazio egunak (≥ 0.1 mm)	12	9	9	10	8	6	6	6	9	10	11	13	109
Eguzki orduak	195.3	214.6	195.3	165.0	170.5	156.0	182.9	179.8	138.0	158.1	168.0	161.2	2084.7
Iturria: World Meteorological Organization (NBE), Hong Kong Observatory

Historia

Tupi familiako mojo eta tupinanba herriak bizi ziren Rio aldean europarrak azaldu ziren garaian. 1502ko urtarrilean sartu ziren portugesak Guanarabako badian lehenengo aldiz. Uste zuten portugesek hasieran ibai baten bokalean zeudela eta hala ezarri zioten izena, Rio de Janeiro, «Urtarrileko ibaia», aurkitu zuten hilabetea gogoan harturik.

Frantsesek jo zuten hurrena lurralde haietara, eta Guanabarako badiako uharte batean jarri zuen lehen kolonia Frantziatik iritsitako protestante talde batek, La France Antarctique («Antartikako Frantzia») bultzatzeko asmoz. Portuges militarrak nagusitu ziren, ordea; 1565ean sortu zuten São Sebastião do Rio de Janeiro hiria eta 1567an egotzi zituzten frantsesak Guanarabako badiatik eta Brasildik.

XVII. mendean areagotu zen azukre-kanaberaren ustiakuntza inguru haietan guztietan, eta 1660. urtean Brasilgo hegoaldeko kapitain lurraldeko hiriburu bihurtu zen Rio. 8.000 biztanle zituen hiriak garai hartan, indiarrak eta beltz esklaboak gehienak.

XVIII. mendearen hasieran hasi ziren Portugal Brasilgo urre eta diamante meatzeak ustiatzen, eta immigrante oldeak bertaratu ziren Europatik. 1749an 24.000 biztanle zituen Riok eta 1763tik aurrera arras aldatu zen, Brasilgo koloniako hiriburua Bahiatik hara aldatu ondoren. XVIII. mendearen bukaeran, ordea, meatzeen gainbeherak eta Amerikako erdialdeko azukregileen lehiak hondora bidean ezarri zuten ekonomia.

XIX. mendearen hasieran, ostera, oparotasuna ekarri zuten berriro hirira kafearen ustiakuntzak eta Portugalgo erregeak han finkatu izanak (1815). Kafe sailak guztiz ugaldu ziren ondorengo urteetan Rioko estatuan eta inguruetan, eta Europako merkatariak hasi ziren heltzen. XIX. mende erdialdean hiri moderno bati zegozkion hornidurak hasi ziren antolatzen. 1889an bihurtu zen Rio de Janeiro Brasilgo errepublikako hiriburu. 520.000 biztanle zituen 1890an; munduko hiri jendetsuenetako bat zen ordurako.

XX. mendearen hasieran osatu zen hiri erdialdearen modernizazioa. Brasilgo estatuetako hiri nagusi egin zuten Brasiliako hiri berria, baina, hala ere, handitzen jarraitu zuen Rio de Janeiroko hiriak.

Demografia

2010eko erroldaren datuen arabera, IBGEren (Brasilgo Geografia eta Estatistika Institutua) Rioko biztanleria 6.320.446 pertsonakoa zen, Brasilgo bigarren hiri-eremu handiena eta Hego Amerikako hirugarrena da.

Rio de Janeiroren bilakaera demografikoa

Iturria: Planet Barsa Ltda.

Rio de Janeiroko dentsitate demografikoaren bilakaera (biz./km²)

Rio de Janeiron erroldatutako hautesleak

Biztanleria sexuaren arabera

Rio de Janeiron gizonak baino emakume gehiago bizi dira 2010eko erroldaren arabera.

• Emakumezkoen biztanleria: % 53,2 (3.360.629 pertsona)
• Gizonezkoen biztanleria: % 46,8 (2.959.817 pertsona)

Talde etnikoak

xix amaiera eta xx hasiera bitartean Brasilera iritsitako etorkinen aniztasunaren ondorioz, Ukrainako eta Poloniako juduak, libanoarrak eta siriarrak, italiarrak, alemaniarrak, espainiarrak eta Brasilgo beste leku batzuetakoak ere Rio de Janeiron bizi da.

Autosomen berriki egindako beste ikerketa genetiko bat, Rio de Janeiroko kanpoaldean dagoen eskola batean, "zuriak", "marroiak" eta "beltzak", 2009ko azterketa genetikoaren antzeko ondorioetara iritsi ziren . Gauza bera 2011ko ikerketa genetiko autosomiko batera iritsi zen.

Erlijioa

Ekonomia

Brasilgo bigarren industria eta merkataritza hiria da, São Paulo-ren ondoren. Farmazia gaiak, jantzi eta oinetakoen industria, metalgintza, tabakoa, janari industria, inprimeria eta ontziolak dira industria mota nagusiak. Oleoduktu batek Belo Horizonte-ko hiriarekin lotzen du. Zerbitzuen alorra da, halaz ere, ekonomia jarduera garrantzitsuena; Brasilgo finantza eta kulturagune garrantzitsuenetako bat da eta mundu osora zabaltzen da hango turismoaren erakarria (Inauteria ospetsua).

Favela deituriko txaboletan bizi da, nolanahi ere, Rioko hirialdeko biztanle asko eta asko, mendien mazeletako eta hegoaldeko paduretako miseriazko auzotan, erdialdeko handitasunaren kontrakarrean. Hego Amerikako portu egokienetako bat du Rio de Janeiro-k; hara bideratzen dira Brasilgo hego-ekialdeko gaiak, Minas Gerais estatuko kafea bereziki (23.850.000 tona 1986an), errepide eta burdinbide sare egokiari esker. Bi aireportu.

Ondasun nabarmenak

XX. mendeko arkitektura modernoko garrantzi handiko eraikuntzak daude (Oscar Niemeyer arkitektura eskola ospetsua) eta monumentu eta eraikin ikusgarriak daude hiriaren erdialdean (Kultura Jauregia, Oscar Niemeyerren obra; Arte Modernorako Museoa, Affonso Eduardo Reidy-rena, Maracanã estadioa, kolonia garaiko monumentuen ondoan. Aipagarria da Corcovado mendi gaineko Kristo Berreroslea, 1931eko Jesukristoren estatua erraldoia, hiriaren ikurra.

Inauteriak

Inauteriak, erromatar katolikoaren tradizioko urteroko ospakizuna da, 40 soilagoen aurretik haragi gorriak eta alaiak kontsumitzea ahalbidetzen duena. Garizumako penitentzia egunak, Aste Santu edo Pasioarekin eta Pazkoarekin amaitzen dena. Inauterietako desfileen tradizioa ziurrenik Frantziako edo Alemaniako gorteen eragina izan zuen eta ohitura frantsesa eta austriar alemaniar arbasoak zituzten portugaldar edo brasildar familia inperialek ekarri zuten. Marchinhas-en garaira arte, festa klase handiko eta Kaukasiarrek gidatutako ekitaldia zen. XX.mendearen lehen erditik aurrera nabariagoa izan zen danbor eta musika afrikar-brasildarraren eragina. Rio de Janeirok Inauterietako aukera ugari ditu, besteak beste, samba eskola ospetsua (Escolas de Samba) desfileak samdromoko erakusketa zentroan eta blokeos de carnaval ezagunak, kaleko festak, hiriko ia bazter guztietan desfilatzen direnak. Ospetsuenak hauek dira:

• Cordão do Bola Preta: Desfileak hiriaren erdialdean. Inauteri tradizionalenetako bat da. 2008an, 500.000 lagunek parte hartu zuten egun batean. 2011n, 2 milioi pertsona errekorra bertaratu ziren hirian, hiru metro geltoki ezberdinetan.
• Suvaco do Cristo: Lorategi Botanikoan desfilatzen den banda, Erredentorearen estatuaren besoaren azpian. Izena ingelesez 'Christ's armpit' itzultzen du, eta horregatik aukeratu zuten.
• Carmelitas: Ustez mojek sortu zuten banda, baina izatez taldeak aukeratutako gaia besterik ez da. Santa Teresan kalejira egiten du, bairro batean, eta bertatik panorama zabalak ikus daitezke.
• Simpatia é Quase Amor : Ipanemako desfilerik ezagunenetako bat. "Adiskidetasuna ia maitasuna da" gisa itzultzen da.
• Banda de Ipanema: Ipanemako tradiziozkoena . Festazale ugari erakartzen ditu, familiak eta LGBT / Queer populazioen espektro zabal bat barne (nabarmen, drag queens).

1840an, lehen Inauteriak ospatu ziren maskaradun pilota batekin. Urteak pasa ahala, karroza apainduak eta festazale mozorrotuak tradizio bihurtu ziren ospakizunen artean. Inauteriak Brasilgo musikaren erro historiko gisa ezagutzen dira.

Kirola

Futbola

Brasilgo gainerako lurraldeetan bezala, futbola da kirolik ezagunena. Hiriko talde nagusiak Flamengo, Vasco da Gama, Fluminense eta Botafogo dira. Madureira, Bangu, Portuguesa, America eta Bonsucesso klub txikiak dira. Hirian jaiotako jokalari ospetsuen artean Ronaldo eta Romário daude.

Rio de Janeiro 1950eko eta 2014ko FIFA Munduko Kopetako hiri anfitrioietako bat izan zen, eta bi alditan Brasil izan zen anfitrioi nazioa. 1950ean, Maracanã estadioak 8 partida antolatu zituen, talde anfitrioietako bat izan ezik. Maracanã Uruguai eta Brasilen arteko txapelketa erabakigarria den partida gaiztoaren kokalekua ere izan zen, non Brasilek berdinketa bat besterik ez zuen behar taldeen azken fasea eta txapelketa osoa irabazteko. Brasilek 2-1 galdu zuen 199.000 baino gehiagoko ikusleen aurrean. 2014an, Maracanãk zazpi partida antolatu zituen, finala barne, non Alemaniak Argentina 1-0 irabazi zuen.

Olinpiar Jokoak

2009ko urriaren 2an, Nazioarteko Olinpiar Batzordeak Rio de Janeiro aukeratu zuen 2016ko Udako Olinpiar Jokoak antolatzeko. Riok 1936ko Udako Olinpiar Jokoetarako lehen eskaintza egin zuen, baina Berlinen aurka galdu zuen. Geroago 2004ko eta 2012ko Jokoetarako eskaintzak egin zituzten, baina bietan ez zuten hiri hautagai bihurtu. Joko horiek Atenas eta Londresi eman zitzaizkien.

Rio Udako Olinpiar Jokoak antolatzen dituen Brasilgo eta Hego Amerikako lehen hiria da. Rio de Janeiro Australiatik kanpo hego hemisferioko lehen hiria ere bihurtu zen jokoak antolatu zituen - Melbourne 1956an eta Sydney 2000. urtean . 2007ko uztailean, Riok arrakastaz antolatu eta antolatu zituen XV Panamerikar Jokoak.

Rio de Janeirok 2011ko Munduko Joko Militarrak ere antolatu zituen 2011ko uztailaren 15etik 24ra. 2011ko Munduko Joko Militarrak Brasilen inoiz egin den kirol ekitaldi militarrik handiena izan ziren, 108 herrialdetako 4.900 atleta gutxi gorabehera 20 kiroletan lehiatu ziren.

Rio de Janeirok 2016ko Olinpiar Jokoak eta Paraolinpiadak hartu zituen. Olinpiar Jokoak 2016ko abuztuaren 5etik 21era izan ziren. 2016ko irailaren 7tik 18ra ospatu ziren Paralinpiar Jokoak.

Beste kirolak

Hiriak historia du nazioarteko kirol ekitaldi garrantzitsuen anfitrioi gisa. Ginásio do Maracanãzinho FIBA Saskibaloi Munduko Txapelketa ofizialaren anfitrioia izan zen 1954 eta 1963ko edizioetan. Geroago, Rio de Janeiroko Jacarepaguá zirkuitua izan zen 1978tik 1989ra bitartean Brasilgo Bat Formulako Sari Nagusia ospatu zen. Rio de Janeirok Brasilgo MotoGP Sari Nagusia ere antolatu zuen 1995etik 2004ra eta Champ Car proba 1996tik 1999ra. WCT/WQS surf txapelketak jokatu ziren hondartzetan 1985etik 2001era. Rioko Champions Cup tenis txapelketa udaberrian ospatzen da. 2007ko Panamerikar Jokoak antolatzeko prestaketen barruan, Riok estadio berri bat eraiki zuen, Estádio Olímpico João Havelange, 45.000 lagunentzako. João Havelange Brasilgo FIFAko presidente ohiaren omenez jarri zioten izena. Estadioa Rio de Janeiro hiriaren jabetzakoa da, baina Botafogo de Futebol e Regatas enpresari alokatu zioten 20 urterako. urteak. Rio de Janeirok erabilera anitzeko arena ere badu, HSBC Arena .

Brasilgo dantza/kirola/ arte martzialaren capoeira oso ezaguna da. Beste kirol ezagun batzuk saskibaloia, hondartzako futbola, hondartzako boleibola, hondartzako futbol amerikarra, footbolleya, surfa, kitesurfa, ala delta, motor lasterketak, Brazilian Jiu-Jitsu, Luta Livre, bela eta arraun lehiakorra dira. Rioko hondartzetan oso ezaguna den beste kirol bat frescobol deritzo, hondartzako tenis mota bat. Rio de Janeiro eskalatzaileentzako paradisua ere bada, hirian zehar ehunka ibilbide ditu, harri errazetatik hasi eta horma handien eskalada tekniko osoetaraino, guztiak hiriaren barruan. Ospetsuena, Rioko granitozko mendia, Sugar Loaf , adibide bat da, hirugarren maila errazetik (amerikarra 5.4, frantsesa 3) bederatzigarren maila oso zaila (5.13/8b) arteko ibilbideekin, 280 metroko igoerarekin.

Zaldi lasterketak ostegun gauetan eta asteburu arratsaldeetan egiten dira Hipódromo da Gávea. Belar eta lurrezko bide bikainak dituen leku ikusgarria, nazioko zaldi onenak ibiltzen ditu. Rio de Janeiron ala-plantea 1970eko hamarkadaren erdialdean hasi zen eta azkar frogatu zen herri honetarako egokia zela, bere geografiagatik: mendi malkartsuek Ozeano Atlantikoarekin egiten dute topo, aireratze-kokapen bikainak eta hondartzan lurreratzeko gune bikainak eskaintzen dituztenak.

Hiriko itsas kirol ezagunenetako bat belaontzia da. Klub nautiko nagusiak Copacabana eta hirigunearen erdialdera hedatzen den Botafogo eremuan daude. Nahiz eta esklusiboena eta interesgarriena Rio Yacht kluba izan, non goi-gizarteak biltzen dituen puntu bat da. Klub nautiko gehienak bazkideentzat soilik daude irekita eta atea ez da erraza. Copacabana surf egiteko leku paregabea da, baita Arpoador of Ipanema " hondartza eta " Praia dos Bandeirantes ". Hondartza hauetan itsasoa zakarra eta arriskutsua da, eta Brasilgo eta munduko beste gune batzuetako surflari onenak etortzen dira hondartza hauetara euren burua frogatzera.

Pertsonaia ospetsuak

• Paulo Coelho (1947-), idazle eta musikaria.
• Nelson Piquet (1952-), 1 Formulako gidaria.
• Ronaldo Luís Nazário de Lima "Ronaldo" (1976-), futbolaria.

Herri eta hiri senidetuak

Rio de Janeiro ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:

Erreferentziak

Kanpo estekak