Finlandana linguo | |||
---|---|---|---|
suomi | |||
Parolata en: | Finlando | ||
Regiono: | Nord-Europa | ||
Quanto di parolanti: | 4 863 351 (2011) | ||
Klasifikuro: | Uralika lingui | ||
Oficala stando | |||
Oficala linguo en: | Finlando | ||
Regulata da: | Centro di la Finlandala Lingui | ||
Kodexi | |||
ISO 639-1: | fi | ||
ISO 639-2: | fin | ||
da kelka homi ma ne esas oficala. | |||
Videz anke: – Linguaro |
La Finlandana linguo esas un ek l'Uralika lingui. Ol esas la oficala linguo di Finlando ma on parolas en la Finlandana anke en Nord-Suedia e mine en Nord-Norvegia. En Rusiala Nord-Karelia la Finlandana linguo esas preske mi-oficala linguo.
Yen kelka bazala fakti pri la Finlandana linguo. On dicas ke en la Finlandana parolesas quale skribesas, ma nuntempe la difero inter la parolado e skriburo (skribita linguo) esas kreskanta.
Finlandana linguo esas un ek la du oficala lingui di Finlando ed oficala linguo inter l'oficala lingui dil Europana Uniono (l'altra oficala linguo di Finlando esas la Suediana, qua uzesas da 5,42 % de la habitantaro en 2010). En Suedia, la Finlandana havas stando di oficala minoritato-linguo lokala. Segun la Nordala Linguo-kunveno, la Fina-linguala populani di la Nordala stati havas la yuro uzar sua matrala linguo en oficerii di altra Nordala stati sen devo pri pagar la kusti de interpreto o traduko.
La Finlandana linguo havas du dialekto grupi, oli es esta e westo grupi. Anke kelka dialekti esas parolata en Rusia.
La bazala formo di la Baltika-Fina lingui, altre dicante la Baza-Fina linguo - a qui apartenas anke la nuna Finlandana linguo - parolesis an la amba rivi di la Finlandana Gulfo ja ante la Kristana yarkontado. Ed adavane, on povas duktar la Baza-Fina linguo e la nuna Laponiana lingui a komuna formo linguala, qua nomesas la Pre-Baza-Fina linguo o la Fina-Lapona bazolinguo. La Baltika-Fina lingui (altre dicante la Pos-Baza-Fina linguo) e la Lapona lingui separeskis una de l'altra cirkume 1000-1500 yari a.Kr. La Finlandana linguo separigis su de la Pos-Baza-Fina linguo pos la komenco di la Kristana yarkontado.
Ante la 16ma yarcento, en tale dicita fru-Fina periodo, la Finlandana linguo ne uzesis kom skribita linguo. De ca tempo on savas nur poka nomi, vorti e frazoparti. La skribita linguo Finlandana naskis konseque de la religiala reformo ye la 16ma yarcento. Episkopo Mikael Agricola editis l'unesma Fina-linguala libri Abc-kiria (Abc-libro) 1543 e Se Wsi Testamenti (La nova Testamento) 1548 pro ke la populani povis ipsa audir e komprenir la santa vorti. La modelo dil ortografio Agricolana esis ilca di Latina, la Germana e la Suediana. L'importanta diferi inter la soni, exemple la longeso di la vokali e konsonanti o la separeso di ä ed e esis nereguloza. Depos ica tempo, ye la old-Fina periodo (de la fino di la 16ma til la komenco di la 19ma yarcento) la stilo di la skribado divenis plu reguloza, ma l'uzo di la linguo ne expansis exter la preliminara docado e l'eklezial uzo. Per la Finlandana linguo skribesis precipue religiala texti e la maxim importanta administrala texti (edikti, statuti, edc.) por la civitani ed la rurani. Lore la populo ofte savis lektar, ma tre rare skribar la linguo.
Dum l'unesma duimo di la 19ma yarcento, en la periodo dil autonomeso, la politikala chanji e la nacionala-romantika idei igis aktuala la developo di la Finlandana linguo. Dum la batalio di la dialekti vice la sud-esta linguala materio prenesis a la skribita linguo anke l'est-Finlandana traiti. Per ca moyeno la skribita linguo developis kom moderita rezolvuro, qua ne plus reprezentis o semblis nula specala dialekto. La lexiko developesis tre vaste vortifante nova vorti per sufixi od adaptante dialektala vorti per modifikita semantiko (exemple "juna" "treno" signifikis originale "lineo"). Per la edikto pri linguo en 1863 imperesis, ke la Finlandana linguo recevus la stando dil oficala linguo apud la Suediana linguo dum pasonta 20 yari. Lo impulsis developar anke la Fina-linguala docado di la populani. Dum la 19ma yarcento fermeskis anke la Fina-linguala jurnalaro e laika literaturo.
En ta tabelo esas demonstrata la konsonanti, qui uzesas en originale Finlandana vorti.
bilabialo | labial- dentalo |
dentalo | palatalo | velaro | |
---|---|---|---|---|---|
klusilo | |||||
sibilanto | |||||
spiranto | |||||
nazalo | |||||
lateralo | |||||
tremulanto | |||||
mivokalo |
1 ne esas ortografala litero.
vertikale: | horizontale: | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
vasta | ronda | vasta | ronda | |||
klozita | ||||||
meza | ||||||
apertita |
L’ unesma vokalo en vorto diktas quo esas la sequanta vokali.
vokali en 1ma silabo | en sequanta silabi | |
---|---|---|
dopa | ||
fronta | ||
neutrala |
Exemple:
(1) kaveri ‘amiko’, ostaja ‘kompranto’, kuuluisa ‘famoza’
(2) käpälä ‘pedo (di animalo)’, köli ‘kilio’, kylä ‘vilajo’
(3) pelata ‘ludar’, pelätä ‘timar’, isä ‘patro’, lika ‘kraso’
La Finlandana linguo es richa pri vokala kombinuri. Diftongi formacas la vokala parto di ula silabo. Li pronuncesas sen ula interrupto.
laiva ‘navo’ | kaunis ‘bela’ | sieni ‘fungo’ | |||
seinä ‘muro’ | reuna ‘bordo’ | tuolla ‘ube’ | |||
soi ‘sonas’ (sg. 3.) | hius ‘haro’ | yöllä ‘nokte’ | |||
huilu ‘fluto’ | koulu ‘skolo’ | leyhyttää ‘fluktuigar (abaniko)’ | |||
kääntyi ‘turnis su’(sg. 3.) | käyrä ‘kurva’ | siistiys ‘neteso’ | |||
päivä ‘dio’ | köyhä ‘povra’ | ||||
öinen ‘noktala’ | *rara |
La konsonanti alternesas segun la strukturo di la silabo
La konsonanti esas en febla fazo,
La konsonanti esas en forta fazo,
Existas anke altra konsonantal alternado.
(Pri la exemplo-vorti finanta per -n en tabelo: la nomini esas en genetivo e la verbi en 1ma persono di prezento.)
forta : febla | exemplo | febla : forta | exemplo |
---|---|---|---|
takki : takin ‘vestono’ | pakata : pakkaan ‘enpakigar’ | ||
hyppiä : hypin ‘saltar’ | opas : oppaan ‘guido’ | ||
tyttö : tytön ‘puerino’ | mitata : mittaan ‘mezurar’ | ||
reikä : reiän ‘truo’ | maata : makaan ‘jacar’ | ||
sopu : sovun ‘koncilio’ | levätä : lepään ‘repozar’ | ||
satu : sadun ‘fablo’ | keidas : keitaan ‘oasizo’ | ||
aurinko : auringon ‘suno’ | rengas : renkaan ‘ringo’ | ||
kumpi : kumman ‘quo (ek du)’ | kammata : kampaan ‘pektar’ | ||
ilta : illan ‘vespero’ | vallata : valtaan ‘inkursar’ | ||
hento : hennon ‘delikata’ | vanne : vanteen ‘felgo’ | ||
kertoa : kerron ‘rakontar’ | verrata : vertaan ‘komparar’ | ||
särkeä : särjen ‘ruptar’ | hylje : hylkeen ‘marhundo’ | ||
suku : suvun ‘familio’ |
(*) nk pronuncesas ηk, e ng pronuncesas ηη
En la Finlandana linguo esas tre importanta distingar kurta e longa fono (e konsonanto e vokalo). Exemple
L’ acento esas sempre - sen ecepto - sur l'unesma silabo (vokalo).
La Finlandana linguo havas 14 kazi. Kande en Ido on uzas prepoziciono, en Finlandana on uzas kazoformo di substantivo.
kazo | |||||
‘domo’ | ‘manuo’ | ‘domi’ | ‘manui’ | ||
nominativo (*) | talo | käsi | talo-t | käde-t | -i (pluralo) |
genetivo (*) | talo-n | käde-n | talo-j-en | kät-ten, käs-i-en | di |
partitivo (*) | talo-a | kät-tä | talo-j-a | käs-i-ä | de, ek |
esivo | talo-na | käte-nä | talo-i-na | käs-i-nä | esante kom |
translativo | talo-ksi | käde-ksi | talo-i-ksi | käs-i-ksi | divenante kom |
inesivo | talo-ssa | käde-ssä | talo-i-ssa | käs-i-ssä | en, ad-sur |
elativo | talo-sta | käde-stä | talo-i-sta | käs-i-stä | de, ek |
ilativo | talo-on | käte-en | talo-i-hin | käs-i-in | ad, til |
adesivo | talo-lla | käde-llä | talo-i-lla | käs-i-llä | per, kun, sur, che, apud, (ulu) havas |
ablativo | talo-lta | käde-ltä | talo-i-lta | käs-i-ltä | de-sur, de-che de-apud |
alativo | talo-lle | käde-lle | talo-i-lle | käs-i-lle | ad-sur, til-che |
abesivo | talo-tta | käde-ttä | talo-i-tta | käs-i-ttä | sen |
komitativo | talo-ineen | käs-ineen | talo-ineen | käs-ineen | kun (lua) |
instruktivo | - | käde-n | talo-i-n | käs-i-n | per |
(*) Ca tri kazi uzesas por l’ objekto. L’ uzo dil kazi esas richa pri nuanci. Exemple
Anke l’ adjektivi havas tala kazo-formi sen e kun substantivo. Omna atributi dil substantivo havas la sama kazala sufixi kam la chefa substantivo. Do atributala strukturi havas tre multa repetita sufixi, por ex.
La persono-pronomini di la Finlandana linguo esas
Indikativo (asua ‘habitar, lojar’)
positiva | prezento | imperfekto | perfekto | plusquamperfekto |
sing. 1ma | asu-n | asu-i-n | ole-n asu-nut | ol-i-n asu-nut |
sing. 2ma | asu-t | asu-i-t | ole-t asu-nut | ol-i-t asu-nut |
sing. 3ma | asu-u | asu-i | on asu-nut | ol-i asu-nut |
plur. 1ma | asu-mme | asu-i-mme | ole-mme asu-neet | ol-i-mme asu-neet |
plur. 2ma | asu-tte | asu-i-tte | ole-tte asu-neet | ol-i-tte asu-neet |
plur. 3ma | asu-vat | asu-i-vat | o-vat asu-neet | ol-i-vat asu-neet |
En la Finlandana linguo la negativeson iginta vorto esas verbo.
negativa | prezento | imperfekto | perfekto | plusquamperfekto |
sing. 1ma | e-n asu | e-n asu-nut | e-n ole asu-nut | e-n ol-lut asu-nut |
sing. 2ma | e-t asu | e-t asu-nut | e-t ole asu-nut | e-t ol-lut asu-nut |
sing. 3ma | ei asu | ei asu-nut | ei ole asu-nut | ei ol-lut asu-nut |
plur. 1ma | e-mme asu | e-mme asu-neet | e-mme ole asu-neet | e-mme ol-leet asu-neet |
plur. 2ma | e-tte asu | e-tte asu-neet | e-tte ole asu-neet | e-tte ol-leet asu-neet |
plur. 3ma | ei-vät asu | ei-vät asu-neet | ei-vät ole asu-neet | ei-vät ol-leet asu-neet |
En la kondicionalo la sufixo esas -isi-.
En la potencialo la sufixo esas -ne-.
Imperativo
positiva | negativa | |
sing. 2ma | asu | älä asu |
sing. 3ma | asukoon | älköön asuko |
plur. 1ma | asukaamme | älkäämme asuko |
plur. 2ma | asukaa(tte) | älkää(tte) asuko |
plur. 3ma | asukoot | älkööt asuko |
En la Finlandana linguo esas specala pasiva moduso, ed ol diferesas del pasivo dil Indo-Europana lingui. La pasivon on povas formacar de singla verbo sive transitiva, o netransitiva. La pasiva formo havas sempre personala (semantikala) subjekto, ma on ne expresas olu per ula vorto.
Nun on uzas formo di pasivo anke por expresar la 1ma persono plurala
En la Finlandana linguo existas konstrukturi qui equivalas frazi havanta finita verbo-formi. Ca formi konsistas ek kazala sufixi di nomini (substantivi).
Referativa (o participa) strukturo:
tempala strukturo:
Skopala strukturo:
Modala strukturo:
Netransitiva frazo
Transitiva frazo
Predikativa frazo
Frazo di subisanto
Existentala frazo
Posedo-frazo
En Fina ne existas la verbo havar, ma vice lu on uzas kazala formo di adesivo.
La Finlandana esas tre richa de morfologio. L'ampleso di la formi duktas a to, ke kelka vorti esas ulakaze homonima. Exemple por la vortoformi "kuusi palaa" esas trovebla mem non tradukuri:
(piceo = kuusi, genetivo kuusen; sis = kuusi, genetivo kuuden; retrovenar = palata, prez. sg. 3. p. palaa; brular = palaa, prez. sg. 3. p. palaa; luno = kuu, tua luno = kuusi; peco = pala, partitivo palaa)
Oficala lingui di Europana Uniono | ||
---|---|---|
Angliana | Bulgariana | Chekiana | Daniana | Estoniana | Finlandana | Franciana Germaniana | Grekiana | Hispaniana | Hungariana | Irlandana | Italiana | Latviana Lituaniana | Maltana | Nederlandana | Poloniana | Portugalana | Romaniana Slovakiana | Sloveniana | Suediana | ||
Fonto: Pagino di Europana Uniono |