Viðtengingarháttur (skammstafað sem vth. eða vh.) sem kallast coniunctivus á latínu er sagnháttur sem flokkast undir persónuhátt. Notkun viðtengingarháttar er tekin að minnka í mörgum tungumálum og í sumum tungumálum er hann hartnær horfinn nema í orðtökum. Viðtengingarhátturinn hefur dáið í flestum germönskum málum fyrir utan íslensku og þýsku, sem hafa hvort um sig byrjað að nota viðtengingarháttinn í óbeinni ræðu og er horfinn úr ensku fyrir utan einstaka orðmyndir eins og were.
Orðið viðtengingarháttur er samsett af nafnorðunum viðtenging og háttur þar sem viðtenging er dregið af sögninni að tengja við — og er þetta bein þýðing á latneska heitinu modus conjunctivus þar sem viðtengingarhátturinn er mikið notaður þegar aukasetningar tengjast aðalsetningum:
Viðtengingarháttur er einn af þremur persónuháttum í íslensku og lætur í ljós ósk, vafa, skoðun, eitthvað skilyrðisbundið eða óraunverulegt. Viðtengingarhátturinn er algengari í aukasetningum en aðalsetningum í íslensku. Viðtengingarháttur í íslensku er kominn frá viðtengingarhætti og óskhætti í frumindóevrópsku (FIE).
Viðtengingarháttur nútíðar eða óskháttur er notaður til að lýsa skipun, hvatningu eða ósk:
og viðtengingarháttur þátíðar til að gefa til kynna möguleika, óvissu eða sagður í kurteisisskyni. Tiltölulega fáar sagnir er hægt að nota í viðtengingarhætti þátíðar í kurteisisskyni en algengustu sagnirnar sem nota má á þann máta eru vilja, mega, þykja, þurfa, eiga, geta, skulu og munu:
Viðtengingarháttur er til í persónum, tölum, tíðum og myndum. Sem dæmi má taka sögnina að njóta eftir persónum í nútíð og þátíð:
Nútíð | Þátíð | |||
---|---|---|---|---|
Eintala | Fleirtala | Eintala | Fleirtala | |
Fyrsta persóna | þótt ég njóti | þótt við njótum | Þótt ég nyti | Þótt við nytum |
Önnur persóna | þótt þú njótir | þótt þið njótið | þótt þú nytir | þótt þið nytuð |
Þriðja persóna | þótt hann njóti | þótt þeir njóti | þótt hann nyti | þótt þeir nytu |
Viðtengingingarhátt má alltaf finna með að setja þótt eða þó að og persónufornafn (ég, þú, hann, þau) fyrir framan sögnina. Viðtengingarháttur og framsöguháttur eru oft eins að forminu til í 1. og 2. persónu fleirtölu í nútíð og allri þátíð veikra sagna sem enda á -aði (við köllum í viðtengingarhætti fyrstu persónu fleirtölu nútíð en er eins í forsetningarhætti fyrstu persónu fleirtölu þátíð). Oft má þekkja hættina í sundur á merkingunni en einnig má setja í stað vafasagnarinnar einhverja sögn sem ekki er eins í báðum háttum, til dæmis sögnina að fara:
Framsöguháttur | Viðtengingarháttur | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nútíð | Þátíð | Nútíð | Þátíð | |||||
Eintala | Fleirtala | Eintala | Fleirtala | Eintala | Fleirtala | Eintala | Fleirtala | |
Fyrsta persóna | ég fer | við förum | ég fór | við fórum | þótt ég fari | þótt við förum | þótt ég færi | þótt við færum |
Önnur persóna | þú ferð | þið farið | þú fórst | þið fóruð | þótt þú farir | þótt þið farið | þótt þú færir | þótt þið færuð |
Þriðja persóna | hann fer | þeir fara | hann fór | þeir fóru | þótt hann fari | þótt þeir fari | þótt hann færi | þótt þeir færu |
Viðtengingarháttur er algengur í aukasetningum og óbeinni ræðu.
Merkingarmunur framsöguháttar og viðtengingarháttar kemur skýrast fram í aðalsetningum.
Gísli Jónsson íslenskufræðingur, sem skrifaði pistla um íslenskt mál í Morgunblaðinu um árabil, segir í þætti 982:
Hann bætir svo við og útskýrir viðtengingarháttinn:
Hildur Ýr Ísberg hefur rannsakað breytingar viðtengingarháttarins á milli kynslóða sem hluta af B.A.-verkefni við Háskóla Íslands og segir að ungt fólk noti viðtengingarháttinn mun minna en eldri kynslóðir. Unga fólkið noti framsöguhátt nútíðar í stað viðtengingarháttar þátíðar og þá sérstaklega varðandi sterkar óreglulegar sagnir.