Şerê navxweyî yê Libnanê
Şerê navxweyî yê Libnanê | |
|---|---|
| |
 | |
| Dewlet | Libnan  |
| Dema destpêkirinê |
|
| Dema bidawîbûnê |
|
| Beşdar |
|
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre | |
Şerê navxweyî yê Libnanê ji 1975 heta 1990 berdewam kir. Di dema wê de, komên cihêreng li Lubnanê di guhertina hevbendiyan de şer kirin. Her wiha gelek destwerdanên dewletên din jî hebûn.
Sedem
Jixwe di salên 1950-an de di navbera neteweperestên Ereb û Xiristiyanên alîgirên rojava de aloziyên xurt hebûn, ku bû sedema qeyranek neteweyî di bin hukumeta Chamoun de û dûv re jî destwerdana Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê. Lêbelê, şerên giran ên vekirî tenê bi hatina hêzên çekdar ên PLO ji Urdunê ve di Îlona Reş a 1970 eqwimîn. Bi erêkirina komên Lubnanî yên Misilman, di nava dewletê de dewleteke çekdar ava kirin û yekser xwe dan alî neteweperestên ereb. Şerê navxweyî di Nîsana 1975'an de bi destpêkirina şerekî vekirî di navbera mîlîsên Falange yên Maronî û PLO ya filistînî de dest pê kir û beriya vê yekê jî di navbera van koman de çend êrîş û qetlîamên hevbeş pêk hatin. Bi giştî, zêdetirî 80 milîs di şerê navxweyî de şer kirin.
Dîroka şer
Di destpêkê de bi giranî di navbera Tevgera Netewî ya ku ji hêzên misilman, filistînî û çep pêk dihat û Eniya Lubnanê ya ji komên Xiristiyan û bi giranî Maronî pêk dihat de şer derket. Di heman demê de destwerdanên Sûriyê jî hebûn, ku di sala 1976an de bi fermana Komkara Erebî û hêzeke ewlekariya nav-erebî ya 30,000 kesî ji bo komên Maronî destwerdan kir. Di nav Eniya Lubnanê de, felangezên maronî yên rastgir ên di bin serokatiya Pierre Gemayel de bandorek serdest bi dest xistin. Ji sala 1979ê ve şer û pevçûn di navbera çekdarên Sunnî (Milîsên Murabitun) û Şîa û herwiha di navbera Libnanî û Felestînî û herwiha alîgirên Sûriyê (mîlîsyaya Amal) û alîgirên Îranê de -pêşengên Hizbullahê, hene.
Di bersiveke rasterast de ji êrîşa rêyên peravê re û ji bo şikandina bingehên PLO li başûrê Lubnanê, Îsraêl ji bo hefteyekê (14-21 Adar, 1978) başûrê Lubnanê dagir kir. Operasyona Lîtanî ji bo parastina sînorê bakurê Îsraêlê ji êrîşên çekdarî û destdirêjiyan hatiye çêkirin. Îsraêl pişt re bi pere, amûr û alîkariyên perwerdehiyê piştgirî da milîsên Xiristiyan û Artêşa Lubnanê ya Başûr (SLA) ya alîgirê Îsraêlê.
Ji Hezîrana 1982an heta Îlona 1982an, hêzên Îsraêlî kampanyaya Lubnanê bi mebesta jiholêrakirina avahiyên çekdar ên Filistînê pêk anîn. Hêzên Îsraêlî di sala 1982an de bi hêzên Sûrî re bi tundî şer kirin, paşê rojavayê Beyrûtê dorpêç kirin û PLO neçar kirin ku ji Lubnanê vekişe. Ev vekişandin ji hêla Hêza Pirneteweyî ya li Lubnanê (MNF) ve hate kontrol kirin û di Tebaxa 1982 de temam bû. MNF ji derdora 1,200 leşkerên deryayî yên Amerîkî, 800 Fransî, 400 Îtalî û derdora 100 leşkerên Brîtanî pêk dihat.
Serokê Maronî û Falangîst Bachir Gemayel (kurê Pierre Gemayel) di 23ê Tebaxê de ji bo Serokdewletiyê hat hilbijartin. Baçîr Gemayel di 14’ê Îlona 1982’an de di encama êrîşeke bombeyî de jiyana xwe ji dest da. Piştî du rojan, derdora 150 mîlîsan li kampên penaberên Filistînî yên Sabra û Şatila komkujî pêk anîn. Texmînên hejmara qurbaniyan gelek nakokî ne û di navbera 460 û 2500 kesan de ne. Artêşa Îsraêlî milîsên xwe şandine kampan bi şertê ku ew li kozikên çekan digerin. Di sala 1981’an de di navbera Îsraêl û hevalbendê Sovyetê Sûriyê de pevçûnên dijwar diqewimin, DYA mecbûr ma ku destwerdana xwe ya di şerê navxweyî de zêde bike. Hewldanên dîplomatîk ên Washington bi awayekî demkî bûn faktorek diyarker a din a pevçûnê. Herweha, piştî kampanyaya Lubnanê, bandora Îsraêl li ser şerê navxweyî bi rengekî nû wergirt, ji ber ku welatê cîran heta sala 2000 'herêma ewlekarî' li başûrê Lubnanê dagîr kiribû.
Piştî mirina Baçîr, birayê wî yê mezin Emîn Gemayel bû serok; wî ji bo heyameke tam (şeş sal) ew kar kir. Bi gelemperî ji hêla DY û Îsraêlê ve wekî faktorek aramkirinê hate dîtin û piştgirî kirin. Lêbelê, hukûmeta Dewletên Yekbûyî bi tundî berfirehkirina MNF ya heya 30,000 mêran asteng kir, ku Gemayel dixwest bikar bîne da ku şerên din ên di navbera mîlîsan de bitepisîne. Hevdîtinên aştiyê yên di dema Emîn Gemayel de di navbera aliyên şerê navxweyî de hatin kirin, bi ser neketin. Falangîstan bandora xwe di nav Eniya Libnanî ya di bin Gemayel de winda kir dema ku rastgirên Xiristiyan perçe bûn.
Heya dawiya sala 1982, dîplomatên Amerîkî bi serneketin hewl dan ku Îsraêl û Sûriyê razî bikin ku li ser vekişîna hevdu ya leşkerên xwe ji Libnanê li hev bikin. Piştî vê yekê, DYE bêtir nêzîkî Îsraêllê bû û hewl da ku bi vekişîna gav bi gav yekalî ya hêzên xwe navbeynkariya aştiyê di navbera welat û Lubnanê de bike. Peymana ku di 17ê Gulana 1983an de di navbera Amerîka, Îsraêl û Lubnanê de pêk hat, têkçû.
Di 18’ê Nîsana 1983’an de Hizbullah a ku ji payîza 1982’an û vir ve bi girseyî ji aliyê Sûriye û Îranê ve hatibû avakirin, bi wesayîteke bombebarkirî êrîşî balyozxaneya DYA ya li Beyrûtê kir. 63 kes mirin, di nav de Robert Ames, serokê herêmî yê ajansa îstîxbarata derve ya Amerîkî CIA. Her weha di bihara 1983 de, hevalbendên Sûriyê Eniya Rizgarkirina Niştimanî ava kirin, di nav wan de serokê berê Suleyman Frangieh, serokê Durzî Welîd Cumbelat û beşek ji PLO, ku red kiribûn ku vekişin. Hevbendiyê li dijî leşkerên Îsraêlî û Amerîkayê û herwiha li dijî hikûmeta Gemayel çalakî pêk anîn.
Di 4'ê Tîrmeha 1983'an de Îsraêlê vekişîna leşkerên xwe ji Herêma Ewlekariya Başûr re ragihand. Herdu leşkerên hikûmetê bi piştgirîya Amerîka û milîsên Durzî yên di bin kontrola Jumblatt de, ku deverên wan ên bingehîn li wir bûn, hewl dan ku cîhê li dora çiyayên Lubnanê ku bi pêngava yekem a vekişînê hatî rizgar kirin, dagir bikin. Şerê ku li taxên Çûf û Eleyhê derketibû wek şerê çiya hatin bi nav kirin. Ji ber vê pevçûnê, ku tê de Druze dest bi serketinê dikirin, û ji ber zextên zêde ên komên din ên siyasî, Gemayel di dawiya havîna 1983 de li ber îstifakirinê bû. Tehdîda hilweşîna dewleta Lubnanê hebû. Danûstandinên nûnerê nû yê Amerîka bo Rojhilata Navîn, Robert McFarlane, li Sûriyê meyleke tûjtir kir: Dewletên Yekbûyî gef li hêzên deryayî yên ku li beravên Sûriyê derbas dibin, xwar, û Sûrî got ku ewê keştiyan binav bikin, bi alîkariya Sovyetê heke hewce bike. Di destpêka Îlona 1983an de balyozxaneya Amerîkayê ya li Beyrûtê ket ber topan. Paşê Serok Reagan ferman da berevaniya êrîşkar a deryayî li dijî provokasyonên muhtemel yên li welêt û ferman daku keştiya şer a New Jersey li ber peravên Lubnanê bisekine. Di 19ê Îlonê de, gemiyê piştgiriya topan pêşkêşî lîwayeke hikûmeta Libnanî kir ku ji aliyê yekîneyên Eniya Rizgarkirina Niştimanî ve li gundê Souk El Xerb hatibû dorpêçkirin. Piştî demeke kin, hevalbendên Sûriyê fişara xwe ya siyasî û leşkerî li ser hikûmeta Lubnanê sist kirin û hîştin ku Gemayel li ser kar bimîne. Lêbelê, leşkerên Amerîkî bi vî rengî ji hêzek berê ya bêalî veguherîbûn partiyek di şerê navxweyî de li ser milê hukûmetê. Di mehên piştre de, topxaneyên deryayî yên Amerîkî gelek caran li dijî armancên li Lubnanê hatin bikar anîn.
Di 23ê Cotmeha 1983an de, du teqînên hemwext ên wêranker li ser baregehên hêzên deryayî yên Amerîkî û Fransî hatin kirin; 241 leşkerên Amerîkî û 58 Fransî mirin. Dewletên Yekbûyî ne ji hêla dîplomatîk û ne jî leşkerî ve bi zelalî bersiv neda. Hebûna leşkerî ya li behrê di nîvê meha Mijdarê de ber bi komeke şer a keştiya balafiran ve berfireh bû, ku keştiyên şer ên Sovyetê yên çavdêriyê tevlî wan bûn. Du balefirên cengê yên Amerîkî di hewldana êrîşeke asmanî de li dijî çeperên berevanîya asmanî yên Sûrî-Sovyetê li Geliyê Bekaayê hatin xistin. Lê belê, ji ber rewşa giran a dilê Serok Hafiz El-Esed û derbeya birayê wî, aliyê Sûriyê bi awayekî demkî tenê karîbû bi asteke sînordar tevbigere. Hewldanên dîplomatîk ên DYAyê ji bo peydabûna herêmên operasyonê yên cuda yên Îsraêl û Sûriyê li Libnanê bi ser neket. Lewma ji ber zêdebûna zexta siyasî ya navxweyî Serokê Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê Reagan di 7ê Sibata 1984an de fermana şandina hêzên deryayî da. Vekişîna leşkerên Amerîkî di 27ê Sibatê de û ya hêzên navneteweyî yên mayî jî heta Nîsanê temam bû.
Piştî danûstandinên li Şamê, Serok Gamayel peymana 17ê Gulanê ya ku qet bandor nebû, vekişand, xwe nêzîkî Sûriyê kir, û hişt ku ew li ser kar bimîne. Di Îlona 1984’an de careke din êrîşeke bombeyî li ser balyozxaneya Amerîka ya li Beyrûtê pêk hat. Hîzbûllah ji êrîşan berpirsyar hat dîtin, lê red kir ku ew tevlî wan êrîşan bûye. Hêzên çekdar ên Lubnanê, ku bi alîkariya DYE ji nû ve hatibûn avakirin, niha dîsa di nav milîsên mezhebî de belav bûn. Bi tevayî, berjewendiya dîplomatîk a Dewletên Yekbûyî ji bo bandorkirina şerê navxweyî yê Lubnanê kêm bû. Îsraêl heta Hezîrana 1985'an leşkerên xwe vekişand beşek ji başûrê Lubnanê ("herêma ewle"); heta havîna sala 2000 Îsraêlê ew der bi SLA re dagir kir.
Di Gulana 1985 de, Sabra, Shatila û Burj el-Barajneh dîsa bûn qada şerên giran (yekemîn "şerê kampê"), vê carê di navbera PLO ya Filistînî û mîlîsên Amal ên Şîa de.
Çavkanî
| Danegehên kontrola otorîteyê: Neteweyî |
|---|
