Vondelpark

Vondelpark
Vijver en groen in het Vondelpark.
Type	Stadspark
Locatie	Amsterdam, Nederland
Coördinaten	52° 21′ NB, 4° 52′ OL
Oppervlakte	47 ha
Opening	1865
Beheerder	Amsterdam-Zuid
Bezoekers	10 miljoen per jaar
Status	Jaarrond geopend
Detailkaart

Geluid Vondelpark

Voetgangers, stadsrumoer op achtergrond (download·info)

Het Vondelpark is een langgerekt stadspark in Amsterdam, daterend uit 1865. Het park ligt in het stadsdeel Amsterdam-Zuid, op de grens met het stadsdeel Amsterdam-West en ten zuidwesten van de Amsterdamse grachtengordel. Het strekt zich uit van de Stadhouderskade tot aan de Amstelveenseweg.

Bij de opening in 1865 heette het park het Nieuwe Park, in de volksmond Wandelpark. Na de onthulling in oktober 1867 van het Vondelmonument, een standbeeld ter ere van de dichter en toneelschrijver Joost van den Vondel, werd de naam gewijzigd in Vondelpark. Feitelijk is het daardoor Cuypers geweest die ervoor zorgde dat het park zijn naam kreeg, omdat hij degene was die zich vanaf 1862 had beijverd voor dat standbeeld, en Vondelfeesten organiseerde om geld in te zamelen voor het monument. Sinds 1996 is het park een rijksmonument.

Geschiedenis

Particulier initiatief

Een groep particulieren rond Christiaan Pieter van Eeghen, verenigd in de bouwonderneming Willemspark, kocht in 1864 een langwerpige strook veenweidegebied aan. Het park werd particulier eigendom van de op 8 april 1864 opgerichte Vereniging tot aanleg van een rij- en wandelpark en goedgekeurd bij koninklijk besluit van 14 april 1864. De lijst van leden bij de oprichting telde 34 personen, onder wie burgemeester mr. Jan Messchert van Vollenhoven.

Het bestuur bestond uit acht leden, waarin naast de eerste voorzitter Christiaan Pieter van Eeghen gekozen waren Josua van Eik, Charles Becker, mr. Herman Josua van Lennep, mr. Evert Jan Everwijn Lange, David Rahusen, mr. Nicolaas Jacob den Tex en Claude August Crommelin. De vijf voorzitters van de vereniging waren: C.P. van Eeghen (1864-1889), E.J. Everwijn Lange (1889-1908), C.W.R. Scholten Jr. (1908-1914), Jhr. A.G. van Lennep (1914-1921) en Mr. Chr. P. van Eeghen (1921-1954). Het ontwerp van het park was van de Haarlemse tuinarchitecten Jan David Zocher en Louis Paul Zocher die indertijd vele parken in Nederland hebben ontworpen. In het volgende jaar, op 15 juni 1865, ging het eerste deel open voor publiek. Op 14 juni 2014 werd het 149-jarige bestaan van het park gevierd.

Het werd aanvankelijk het Nieuwe Park genoemd. Nadat in 1867 in het park het standbeeld van Vondel werd geplaatst, ging het park al snel Vondel(s)park heten. Na een taalkundig dispuut verviel de tussen-s. Dit werd in 1880 de officiële naam. Uit 1867 stamt ook de opzichterwoning, nabij de Stadhouderskade.

In 1893 werd fietsen in het Vondelpark toegestaan, na veel discussie alleen in de ochtenduren. Omdat het Vondelpark toen nog in particuliere handen was, kon men er ook niet worden bekeurd zoals voor rijden zonder licht.

Het Vondelpark is ontworpen in de Engelse landschapsstijl. De bedoeling van deze stijl is dat de bezoeker zich in de natuur waant, wanneer hij door het park loopt. Tijdens de recente restauratie van het park werd deze illusie versterkt door het verbinden van de vijvers en de aanleg van natuurlijke oevers.

Tweede Wereldoorlog

Gedurende de Tweede Wereldoorlog werd het park gevorderd door de Duitse bezetters. Ook diverse villa's in de omgeving werden door de Duitsers in gebruik genomen om officieren in onder te brengen.

Er werden greppels in het park gegraven om landingen van zweefvliegtuigen te bemoeilijken. In het park bevonden zich Duitse schuilkelders.

Vanaf half november 1944 was het park volledig afgesloten voor het publiek 'wegens houtroof en grote vernielingen'. Er werd 'overal gezaagd en gehakt'. Als gevolg van brandstofschaarste probeerde de Amsterdamse bevolking in die tijd overal waar mogelijk aan hout voor de noodkacheltjes te komen.

Het zuidelijkste deel, bij de Amstelveenseweg, was vanaf 1944 in gebruik als Duits kampement en parkeerplaats voor het wagenpark. Gecamoufleerde Duitse legervoertuigen stonden verscholen tussen het groen achter de hekken. Het park was volledig afgesloten, met wachtposten, hekken en prikkeldraad. In een schuur bij een boerderij in het park zaten onderduikers. Er vielen diverse bommen in het park.

Na de oorlog moest er veel door de bezetters aangerichte schade hersteld worden en bomen worden herplant. Ook had het park last van achterstallig onderhoud.

Wederopbouw en renovatie

Tot 1953 bleef het Vondelpark in particulier bezit. Omdat de vereniging het onderhoud niet meer kon betalen schonk ze het park aan de gemeente Amsterdam, die al sinds 1868 een heel klein stukje van het park in handen had, namelijk de paar vierkante meter waarop het beeld van Vondel staat. Sindsdien is het een openbaar stadspark.

In 1947 kwam de Vondelbrug, naar ontwerp van Piet Kramer gereed. De bouw van het viaduct was in 1940 gestart en het verbindt de Eerste Constantijn Huygensstraat met de Van Baerlestraat, dwars over het Vondelpark heen. Sinds 1958 rijdt ook de tram hierover heen, zodat lijn 3 niet meer de omweg om het park heen hoeft te maken maar ook lijn 2 ging (tot 1992) gebruik maken van de brug. Bij het bouwen van de brug is in 1947 aan de noordkant ook een atoomschuilkelder aangelegd. In 1968 is deze ruimte ingericht als kleine club/concertzaal onder de naam 'Beatkelder Lijn 3' (genoemd naar de tramlijn die over de brug gaat). Daar heeft onder meer Pink Floyd opgetreden. Na amper een jaar werd de ruimte echter weer gesloten wegens geldgebrek. Sindsdien is de kelder, met tussenpozen van leegstand en kraakinitiatieven, voor verschillende doeleinden gebruikt, onder meer als repetitieruimte voor popbands. Sinds 2011 wordt hier onder de naam Vondelbunker een zelfbenoemde vrijplaats voor exposities, film-, performance- en discussieavonden en andere creatieve en/of activistische projecten beheerd, door het Collectief Schijnheilig.

In 1958 en 1959 werd het park gerenoveerd met medewerking van tuinarchitect Egbert Mos. Hierbij kreeg het Rosarium in het noordwestelijk deel van het park zijn huidige vorm met 80 zeshoekige perkjes, waarvan 63 voor rozen. Dit rosarium is een voor homoseksuele mannen bekende plek om te cruisen.

In de zomer van 1965 werd het honderdjarig bestaan van het park gevierd met een internationale beeldententoonstelling, samengesteld door Willem Sandberg.

Tussen 1999 en 2010 werd het Vondelpark grootscheeps gerenoveerd. Zo werd er een afwateringssysteem met drainagebuizen in de grond aangelegd om te voorkomen dat het park blank zou staan na iedere regenbui. Bomen werden opnieuw gefundeerd, om te voorkomen dat er nog meer zouden omwaaien tijdens een storm. Ook werden de wandelpaden vernieuwd en de paden opnieuw geasfalteerd. Op zondag 28 februari 2010 werd het gerenoveerde Vondelpark officieel 'heropend'.

Op 19 juni 2009 plaatste de vereniging Vrienden van het Vondelpark met enkele sponsors de Vondelfontein, naar ontwerp van bouwmeester Pierre Cuypers, terug tegenover het Vondelparkpaviljoen. Deze fontein stond al eerder in het park van 1873 tot 1947 maar was toen wegens bouwvalligheid gesloopt.

Kenmerken en voorzieningen

Het Vondelpark is het bekendste en drukst bezochte park van Amsterdam geworden. Naast de Amsterdammers vinden ook veel toeristen hun weg naar dit park. Jaarlijks zijn er gemiddeld zo'n 10 miljoen bezoeken. In de zomermaanden worden theatervoorstellingen en concerten gehouden in het Openluchttheater. Genoemd was reeds de Vondelbunker. Hemelsbreed vlak daarnaast, eveneens aan de rand van het park bevindt zich het Vondelparkpaviljoen, waarin van 1972 tot maart 2012 het Filmmuseum was gevestigd, en sinds mei 2014 geopend is als Vondel CS. Verder is er het Blauwe Theehuis, in de stijl van het nieuwe bouwen. Aan de zuidkant van het park staat de Vondeltuin, een restaurant met terras. Er zijn ook een Stayokay-hostel en een tennispark.

Voor kinderen zijn er verschillende voorzieningen zoals: een pierenbad, speeltuinen en zandbakken.

Jaarlijks vindt het golftoernooi Vondelpark Open plaats. De Vondelparkloop wordt sinds 1974 gehouden. Op Koningsdag wordt in het Vondelpark een kindervrijmarkt gehouden. Ook de Marathon van Amsterdam die jaarlijks in oktober plaatsvindt gaat door het Vondelpark.

In de voormalige Amsterdamse Hervormde Parkkerk in stadsdeel Amsterdam-West naast het park is begin 2007 het Orgelpark geopend. In de Vondelstraat, die in West langs het park loopt, staat sinds 1872 de Vondelkerk.

Een grote esdoorn die in de zomer van 2006 door een onweer omver werd geblazen, staat met een halfdode kruin scheef in het grasveld naast het Vondelbeeld ter inspiratie van fotografen en dichters. Ook Acda en De Munnik hebben het in hun liedjes Vondelpark Vannacht en Als het vuur gedoofd is over dit park.

Water en bruggen

In het Vondelpark bevinden zich verscheidene vijvers en andere waterpartijen. In de Grote Vijver bij de Van Eeghenstraat is in het water een simpele fontein.

Er zijn verscheidene bruggen en duikers in het park. De volgende bruggen hebben van de gemeente een naam en/of een nummer gekregen:

• Pater van Kilsdonkbrug (Iepenbrug) (450), afzonderlijk aangewezen als rijksmonument, tussen het Blauwe Theehuis en de Vondelstraat
• brug 451, naar de muziekkoepel
• brug 452 ("het blauwe bruggetje"), bij het Blauwe Theehuis
• Norbert Eliasbrug (Hulstbrug) (453), rm, bij het rosarium
• Diaconessenbrug (Willemsbrug) (454), rm, bij de Emmalaan
• Brandbrug (Weidebrugje) (455), rm, ten zuiden van de Frederiksstraat.

Deze bruggen bestemd zijn bestemd voor voetgangers, alleen de Diaconessenbrug is ook voor fietsen.

Aan de zuidwestrand van het park loopt brug 136 in de Oranje Nassaulaan over de Willemsparkvijver.

Daarnaast gaat, zoals hierboven onder historie vermeld, over het Vondelpark een verkeersviaduct, de Vondelbrug (nummer 200).

Specifieke duiker

Een speciale duiker is gebouwd tussen de vijver en het gemaalgebouw Vondelpark 4. Op de balustrade van de duiker naar het gemaalgebouwtje zijn twee regels geplaatst van het gedicht Stuwmeer van Anna Enquist: "Aan de bovenkant van de diepte" en "aan de overkant van de tijd". Ze zijn uitgespaard uit natuursteen, schrijver en jaartal worden in dezelfde balustrade genoemd. De dekplaten zijn eveneens bewerkt met plattegronden van het park: aan een kant de waterlopen, aan de andere fiets- en wandelpaden.

Topografie

Topografische kaart van het Vondelpark, per maart 2017.

Problemen met de afwatering

Ten tijde van de aanleg van het Vondelpark bestonden de woonwijken eromheen nog niet. Het park is aangelegd om de waarde van de omliggende woningen bij voorbaat te verhogen. Nadat het park is aangelegd is de omgeving met een halve meter opgehoogd om woningbouw mogelijk te maken. Hierdoor werd het park al meteen het afvoerputje van de wijk. Om het park droog te houden wordt het dan ook gedraineerd. Er is een eigen gemaal aan de Amstelveenseweg.

Waar het Vondelpark nu ligt was vroeger een veenweidegebied. Door de voortdurende drainage klinkt de veenlaag voortdurend in. Het park ligt inmiddels ongeveer 2 meter lager dan de omliggende wijken. Doordat in het Vondelpark het water afgevoerd wordt daalt ook de grondwaterstand in de omgeving. Dit is een groot probleem doordat hierdoor de houten fundering van de omliggende woningen droog komt te staan en is gaan rotten. Er zijn grote inspanningen nodig om dit probleem op te lossen. Nabij de Vondelbrug en Vossiusstraat ligt er onder het park een grote betonnen bak voor opvang van overtollig regenwater.

Trivia

• In het kader van het honderdjarig bestaan van het Vondelpark vond er in 1965 een tentoonstelling in het park plaats met beelden van: Karel Appel, Libero Badii, Alexamder Calder, Ettore Colla, Wessel Couzijn, Shamai Haber, Reinhoud d'Haese, Rudolf Hoflehner, Jaques Lipchitz, Marino Marini, Henri Etienne-Martin, Henry Moore, Pearl Perlmuter, Pablo Picasso (beeld Figure découpée), Wim Schippers (kunstwerk Stoel), Rolf Szymanski, Shinkichi Tajiri, Sofu Teschigahara, Jean Tinguely, Hans Uhlmann, Per Olov Ultvedt, Carel Visser, André Volten, Fritz Wotruba en Ossip Zadkine.
• In het Vondelpark werd ook al enkele malen een record voor het Guinness Book of Records gevestigd voor de grootste picknick ter wereld. In mei 2009 betrof dit een picknick met 433 aanwezigen. Daarmee werd een eerder record van 352 deelnemers gebroken.
• In de Waterspeelplaats Vondelpark is een aantal ontwerpen van Aldo van Eyck te zien
• Vondelpark en Museumplein zijn venster nummer 29 van de Canon van Amsterdam.
• In 2008 werd er de Boom Hella S. Haasse geplant.
• In 2019 werd het Anjerperk Vondelpark onthuld, in de directe omgeving daarvan staat een houten arm met hand uit december 2014 die uit de grond omhoog komt en een zijwaarts groeiende boom (robinia) ondersteunt, kunstenaar is Anton Klijnsmit.
• Sinds de jaren '70 is er een grote populatie halsbandparkieten in het Vondelpark.

Literatuur

• Ernest Kurpershoek & Merel Ligtelijn: De parken van Amsterdam. Amsterdam, Uitgeverij Lubberhuizen, 2001. ISBN 9076314454
• Paul Fennis: Oud-Zuid. Concertgebouwbuurt en Apollobuurt. 100 jaar verandering in beeld. Amsterdam, Uitgeverij René de Milliano, 1998. ISBN 9072810228
• Henk van Halm et al.: 125 jaar Vondelpark. Verleden, heden en toekomst - natuur, cultuur en recreatie. Stadsdrukkerij Amsterdam, 1989. ISBN 9062740286

Externe links

• Film over de geschiedenis van het Vondelpark
• Stadsdeel Zuid: Vondelpark
• Informatie over rijksmonumentnummer 504733

Zie de categorie Vondelpark van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.