Bobowate
Motyw Bobowate to taki, który przykuł uwagę milionów ludzi na całym świecie. Od wpływu na społeczeństwo po konsekwencje dla kultury popularnej, Bobowate okazał się fascynującym tematem wartym badań w wielu dziedzinach. Na przestrzeni dziejów Bobowate odegrał kluczową rolę w kształtowaniu opinii publicznej i kształtowaniu światowych trendów. W tym artykule zbadamy różne aspekty Bobowate i jego wpływ na różne aspekty życia codziennego.
 Różne gatunki bobowatych | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina |
bobowate | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Fabaceae Lindl. Edwards's Bot. Reg. 22: ad t. 1845. 1 Apr 1836, nom. cons. | |||
| Synonimy | |||
| |||
Bobowate, motylkowate (Fabaceae Lindl., Papilionaceae Giseke) – rodzina roślin należąca do rzędu bobowców (Fabales Bromhead). Obejmuje 766 rodzajów i ok. 19,6 tys. gatunków. Obejmuje w tropikach często rośliny drzewiaste, w klimacie umiarkowanym – głównie rośliny zielne. Występują w rozmaitych siedliskach, z wyjątkiem wodnych. Symbioza z bakteriami brodawkowymi wielu przedstawicieli umożliwia wykorzystanie azotu atmosferycznego. Mimo wielkiego zróżnicowania taksonomicznego cechują się zbliżoną budową kwiatów (zwanych motylkowymi), jednym typem owocu – strąkiem, liśćmi złożonymi wspartymi przylistkami.
Ogromna liczba gatunków ma duże znaczenie ekonomiczne dostarczając drewna, pożywienia i paszy, wykorzystywane są także jako m.in. rośliny lecznicze, kosmetyczne, włókniste, miododajne. Jako rośliny jadalne dla człowieka ustępują znaczeniem tylko trawom (zboża). Jadalnych jest co najmniej 4800 gatunków z tej rodziny.
Rozmieszczenie geograficzne
Zasięg rodziny obejmuje wszystkie kontynenty poza Antarktydą. Rośliny drzewiaste występują niemal wyłącznie w strefie międzyzwrotnikowej, poza tym na cieplejszych obszarach w strefie umiarkowanej, zwłaszcza na półkuli południowej. Rośliny zielne występują głównie w strefach umiarkowanych i najbardziej zróżnicowane są w obszarach o klimacie śródziemnomorskim – z łagodnymi zimami i suchymi latami. Najszerszy zasięg, pokrywający się z zasięgiem rodziny, ma podrodzina Faboideae. Brezylkowe Caesalpinioideae występują w całej strefie międzyzwrotnikowej, umiarkowanej na półkuli południowej (bez południowych krańców Ameryki Południowej) oraz w cieplejszym klimacie umiarkowanym na półkuli północnej (brak ich w północnej części Ameryki Północnej i Azji oraz w Europie). Pozostałe, bardziej bazalne podrodziny występują tylko w strefie tropikalnej i subtropikalnej, rzadko (Cercidoideae) z przedstawicielami w cieplejszym klimacie umiarkowanym.
Do polskiej flory należy ok. 100 gatunków z tej rodziny.
- Rodzaje we florze Polski (dziko rosnące, dziczejące i częściej uprawiane)
- Amorpha – amorfa
- Antyllis – przelot
- Astragalus – traganek
- Caragana – karagana
- Chamaecytisus – szczodrzeniec
- Cicer – ciecierzyca
- Colutea – moszenki, truszczelina
- Coronilla – cieciorka
- Cytisus – w tym: żarnowiec Sarothamnus, szczodrzyk Lembotropis
- Dorycnium – szyplin
- Galega – rutwica
- Genista – janowiec, w tym janowczyk Genistella
- Gleditschia – glediczja
- Glycyrrhiza – lukrecja
- Glycine – soja
- Gymnocladus – kłęk
- Hedysarum – siekiernica
- Hippocrepis – konikleca
- Laburnum – złotokap
- Lathyrus – groszek
- Lens – soczewica
- Lotus – komonica, w tym: komonicznik Tetragonolobus
- Lupinus – łubin
- Medicago – lucerna
- Melilotus – nostrzyk
- Onobrychis – sparceta
- Ononis – wilżyna
- Ornithopus – seradela
- Oxytropis – ostrołódka
- Phaseolus – fasola
- Pisum – groch
- Robinia – robinia
- Securigera – topornica
- Trifolium – koniczyna
- Trigonella – kozieradka
- Ulex – kolcolist
- Vicia – wyka
- Wisteria – glicynia, słodlin
Morfologia
- Pokrój
- Rośliny drzewiaste (drzewa i krzewy) oraz rośliny zielne (byliny i roczne), często pnącza. Pędy prosto wzniesione lub podpierające się, w tym także za pomocą cierni, lub wspinające się za pomocą wąsów czepnych. Korzenie często z brodawkami korzeniowymi.
- Liście
- Zwykle skrętoległe, rzadziej naprzeciwległe i okółkowe. Często obecne są przylistki, nierzadko przekształcone w ciernie. Liście zwykle są ogonkowe, pojedynczo lub podwójnie pierzasto złożone, zarówno nieparzystopierzaście złożone (np. robinia akacjowa), jak i parzystopierzaście złożone (np. karagana), także dłoniaste (np. łubin) lub trójlistkowe (np. koniczyna); występują też liście pojedyncze, ale wówczas w wyniku redukcji liczby listków liścia złożonego, oraz liściaki.
- Kwiaty
- Zwykle skupione w kwiatostany typu: grono, baldachogrono, kłos, główka i wiecha, czasem wyrastające pojedynczo lub w grupie kilku w kątach liści. Kwiaty są obupłciowe, rzadziej jednopłciowe, promieniste i mniej lub bardziej grzbieciste. Kielich składa się z zwykle z 5 działek wolnych lub zrośniętych w rurkę, czasem dwuwargową, bywa też mniej lub bardziej zredukowany. Płatków korony jest zwykle tyle ile działek, rzadko jest ich mniej lub całkiem brak. Zwykle są jednak okazałe, a u bobowatych właściwych (motylkowych) Faboideae tworzą tzw. kwiaty motylkowe o charakterystycznej budowie. Kwiaty te są grzbieciste, ich płatki ustawione w układzie zstępującym (tzn. płatek górny nachodzi na boczne, a te z kolei na dwa dolne) nadają „motylkowaty” pokrój kwiatu. Płatki różnią się od siebie – płatek górny jest największy i jest nazywany żagielkiem, dwa boczne płatki ze względu na ich kształt są nazywane wiosełkami lub skrzydełkami, a dwa dolne, często zrośnięte wzdłuż dolnych brzegów, tworzą łódeczkę. Pręcików jest zwykle 10, rzadziej jest ich mniej lub więcej (zwłaszcza w grupie mimozowych Mimosoideae). Nitki są wolne lub zrastają się ze sobą i tworzą zamkniętą lub otwartą rynienkę. Budowa słupka w obrębie rodziny jest dość jednolita – jest górny i składa się z pojedynczego owocolistka, rzadko są one dwa lub jest ich kilka wolnych. Zalążnia jest jednokomorowa lub podzielona przegrodami (przewęzista).
- Owoce
- Strąki, suche, wielonasienne, pękające dwoma szwami lub tylko jednym. Odmianą tego owocu jest strąk przewęzisty rozpadający się na jednonasienne fragmenty (np. seradela) lub jednonasienny niepękający owoc – orzeszek (np. koniczyna). Czasem owoce są oskrzydlone.
Systematyka
Rodzina bywała w przeszłości wąsko ujmowana (jako bobowate Fabaceae sensu stricto) z odrębnie wyróżnianymi spokrewnionymi rodzinami mimozowatych (Mimosaceae) i brezylkowatych (Caesalpiniaceae). Taki podział obecny był jeszcze w systemie Reveala z lat 1993–1999. Czasem wymienione rodziny traktowano jako podrodziny. W miarę poznawania złożonej filogenezy tej grupy roślin okazało się, że bobowate (Fabaceae sensu lato) dzielą się na siedem-osiem głównych linii rozwojowych i dlatego rodzina obecnie definiowana jest szeroko, a poszczególne klady mają rangę taksonomiczną podrodzin, plemion lub określane są po prostu mianem grupy.
- Pozycja rodziny według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)
| bobowce |
| ||||||||||||||||||
- Podział rodziny
W obrębie rodziny tradycyjnie wyróżniano trzy grupy w randze podrodzin lub nawet wynoszone do rangi osobnych rodzin: brezylkowe Caesalpinioideae, mimozowe Mimosoideae i motylkowe (bobowate właściwe) Faboideae (=Papilionoideae). Analizy molekularne ujawniły, że brezylkowate stanowią w tradycyjnym ujęciu takson polifiletyczny. Na początku XXI wieku potwierdzono, że należące do podrodziny brezylkowych plemiona Cercideae (4–12 rodzajów) i Detarieae (ok. 81 rodzajów) stanowią klady bazalne rodziny. Izolowaną pozycję systematyczną zajmuje monotypowy rodzaj Duparquetia z pochodzącym z zachodniej Afryki gatunkiem D. orchidacea. W 2017 roku ustalono klasyfikację rodziny wyodrębniając 6 podrodzin, podnosząc do tej rangi część plemion brezylkowych i umieszczono z kolei w tej podrodzinie zagnieżdżone w niej mimozowe. Klasyfikacja uwzględniająca znane relacje filogenetyczne w obrębie rodziny przedstawia się następująco:
| bobowate |
| ||||||||||||||||||||||||||||||
Zastosowanie
Rodzina o bardzo dużym znaczeniu użytkowym dla człowieka.
- Rośliny pastewne – np. koniczyna, lucerna, seradela.
- Rośliny spożywcze – nasiona roślin strączkowych są źródłem cennego białka (fasola, groch, soczewica, soja).
- Nawozy zielone – po przyoraniu wzbogacają glebę w azot.
- Rośliny oleiste – np. soja, orzacha podziemna.
- Rośliny ozdobne – np. złotokap, glicynia, karagana, glediczja.
- Dostarczają cennego drewna, gum i garbników np. robinia.
- Rośliny lecznicze – np. lukrecja, nostrzyk.
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 (ang.).
- ↑ a b c d e f Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– (ang.).
- ↑ Nazwy naukowe alternatywne zgodnie z art. 18 Kodeksu Nomenklatury Botanicznej Division II. Rules and Recommendations. Chapter III. Nomenclature of taxa according to their rank. Section 2. Names of families and subfamilies, tribes and subtribes
- ↑ a b Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 539-540. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ a b c d e f g h i j k Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 249-259. ISBN 978-1-84246-634-6.
- ↑ a b Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 200-202. ISBN 83-7079-778-4.
- ↑ Fabaceae. Flora of China . eFloras.org. .
- ↑ David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 512, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ Wojciechowski, M. F.; Lavin, M.; Sanderson, M. J.. A phylogeny of legumes (Leguminosae) based on analysis of the plastid matK gene resolves many well-supported subclades within the family. „American Journal of Botany”. 91, 1846, 2004. DOI: 10.3732/ajb.91.11.1846.
- ↑ Legume Phylogeny Working Group. A new subfamily classification of the Leguminosae based on a taxonomically comprehensive phylogeny. „Taxon”. 66, 1, s. 44–77, 2017.
Linki zewnętrzne
- Leguminosae-Papilionoideae DC. Watson L. & M.J. Dallwitz. 1992. The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval na http://delta-intkey.com (ang.)
- Leguminosae-Mimosoideae Kunth Watson L. & M.J. Dallwitz. 1992. The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval na http://delta-intkey.com (ang.)
- Leguminosae-Caesalpinioideae Kunth Watson L. & M.J. Dallwitz. 1992. The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval na http://delta-intkey.com (ang.)
- Leguminosae Juss. Watson L. & M.J. Dallwitz. 1992. The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval na http://delta-intkey.com (ang.)