Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
w Toruniu

A/406 z 24 października 1929
kościół parafialny
Kościół Wniebowzięcia NMP
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Miejscowość	Toruń
Adres	ul. Panny Marii 2 87-100 Toruń
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego w Toruniu
Wezwanie	Wniebowzięcia NMP
Historia Data rozpoczęcia budowy XIII w. Data zakończenia budowy XIV w.
Dane świątyni Styl gotyk ceglany Architekt nieznany Świątynia • materiał bud. • cegła Liczba naw 3
Położenie na mapie Torunia Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu
Położenie na mapie Polski Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu
53°00′39,60″N 18°36′08,68″E/53,011000 18,602410
Multimedia w Wikimedia Commons

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego w Toruniu – pierwotnie franciszkański, w latach 1557–1724 w rękach protestantów, w latach 1724–1821 bernardynów, od 1830 roku parafialny.

Charakterystyka

Jedna z trzech zachowanych gotyckich świątyń w Zespole Staromiejskim Torunia. Wznosi się na Starym Mieście, w zachodniej części północnego bloku przyrynkowego ograniczonego ulicami Panny Marii, Piekary i Franciszkańską. Powszechnie zwany kościołem Marii Panny, niekiedy Mariackim. W średniowieczu być może nosił wezwanie Narodzenia NMP (co jest kwestionowane), w okresie bernardyńskim – Zwiastowania NMP.

Historia

Według późniejszego przekazu franciszkanie przybyli do Torunia w 1239 roku. W 1243 roku w klasztorze odbył się synod z udziałem legata papieskiego Wilhelma z Modeny, więc zapewne do tego czasu zdążono wznieść już jakieś zabudowania. Informacje o najstarszych pochówkach w kościele pochodzą z lat 70. XIII w. W ciągu XIII i XIV w. rozbudowywano kościół i klasztor, a zakonnicy utrzymywali dobre stosunki z zakonem krzyżackim. Od początku XVI w. można zaobserwować rosnące wpływy reformacji i spadek liczby nowych zakonników. W połowie XVI w. przyległy do kościoła klasztor przeszedł na własność miasta^{[potrzebny przypis]}. Od 1557 roku kościół był użytkowany przez protestantów. W 1565 roku umieszczono tutaj szkołę ewangelicką, którą w 1568 roku przekształcono w gimnazjum, które zreformowane przez Henryka Strobanda stało się szkołą o bardzo wysokim poziomie. Do jego uczniów należeli m.in. Adam Freytag, Samuel Tomasz Sömmering i Samuel Bogumił Linde, wykładał tu również Jan Krzysztof Hartknoch, historyk Pomorza. Z kościołem związany był teolog i kaznodzieja luterański Piotr Artomiusz (w Toruniu od 1586 r. do śmierci w 1609 roku)^{[potrzebny przypis]}. Od XVI wieku w kościele byli chowani przedstawiciele patrycjatu Torunia wyznania ewangelickiego, po 1724 roku również polską szlachtę. W 1636 roku w kościele pochowano Annę Wazównę, zmarłą w 1625 roku. W wyniku tumultu toruńskiego z 1724 roku kościół odebrano luteranom i przekazano bernardynom. W 1798 roku w wobec zagrożenia katastrofą budowlaną rozebrano gotyckie bogato dekorowane szczyty nad nawami i potrójne dachy wznosząc obecny jeden dach dwuspadowy nad całym korpusem i nowe szczyty^{[potrzebny przypis]}. Pierwotny wygląd szczytów i dachów jest znany dzięki rysunkom Georga Friedricha Steinera. W 1821 roku zakon bernardynów uległ kasacji, a kościół przeszedł w posiadanie parafii św. Wawrzyńca. 10 lat później kościół został siedzibą nowej parafii. Pod koniec XIX wieku przeprowadzono niezbędne prace remontowe przy kościele. Od lipca 1938 roku do września 1939 roku wikariuszem w kościele był bł. ksiądz Stefan Wincenty Frelichowski^{[potrzebny przypis]}.

Fazy budowy

Poniższe wyniki badań pochodzą z artykułu Zbigniewa Nawrockiego w tomie Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu.

• Pierwszy kościół z ok. połowy XIII w. był prostokątną budowlą salową o długości ok. 20 m, szerokości ok. 9 m (a więc ok. 2 m węższą niż obecnie prezbiterium) i wysokości 12 m. Od północy przylegała do niego dzisiejsza zakrystia, w formie pierwotnej parterowa i od wschodu zamknięta prosto.
• W kościele drugim wschodnie zamknięcie ścianą prostą zastąpiono wielobokiem (podobnie uczyniono ze wschodnią ścianą zakrystii) oraz nadbudowano ściany do wysokości ok. 18 m. Prezbiterium było sklepione. Nieznany jest kształt zachodniej części drugiego kościoła. Jeśli zaliczyć do niego relikty odkryte w nawie głównej i między południowymi filarami korpusu, należałoby się spodziewać niesymetrycznej budowli jednonawowej z wydłużonym prezbiterium i nieco szerszą nawą.
• W XIV w. powstał trzeci kościół, którego kształt nie jest możliwy do dokładnego ustalenia. Przy jego budowie prawdopodobnie poszerzono prezbiterium do dzisiejszej szerokości przy zachowaniu dotychczasowej
• Obecny, czwarty kościół w postaci trójnawowej hali z emporą w nawie północnej powstał w 3. i 4. ćwierci XIV w.

Architektura

Jest to murowana z cegły, trójnawowa, asymetryczna hala bez wieży. Prezbiterium jest wydłużone, prostokątne, jego wschodnia elewacja (najlepiej widoczna od strony Rynku i dlatego pełniąca rolę fasady) jest zwieńczona trzema ośmiobocznymi wieżyczkami, z których środkowa jest wyższa od pozostałych. Przestrzeń pomiędzy nimi wypełniają ażurowe szczyciki złożone ze sterczyn i wimperg. Korpus jest prostokątny, o zwartej bryle, przykryty jednym dwuspadowym dachem. Okna we wszystkich elewacjach są wąskie i smukłe, zamknięte łukiem ostrym i przeważnie trójdzielnie, z wyjątkiem pięciodzielnego okna we wschodniej ścianie prezbiterium i czterodzielnego środkowego okna w elewacji zachodniej. Boczne ściany prezbiterium i północna korpusu są opięte skarpami biegnącymi przez prawie całą wysokość elewacji. Skarpy w ścianie południowej korpusu są wciągnięte do wewnątrz, przez co zewnętrzna elewacja od tej strony jest gładka, przepruta jedynie oknami. Górą przez wszystkie elewacje biegnie ceramiczny fryz z motywem czteroliścia, w korpusie o podwójnej szerokości, a węższy, pojedynczy w prezbiterium.

Wnętrze o wysokości 26,75 m jest przekryte sklepieniami gwiaździstymi, w nawach bocznych cztero-, w nawie głównej sześcio-, a w prezbiterium o ośmioramiennymi. Wciągnięcie przypór nawy południowej do wnętrza spowodowało utworzenie się głębokich wnęk o charakterze kaplic bocznych. W dolnej części nawy północnej znajduje się empora, będąca częścią dawnego krużganka klasztornego włączonego do wnętrza kościoła.

Od strony południowej, na przedłużeniu zewnętrznego muru korpusu, od strony ul. Panny Marii wznosi się mur z blankami i dwoma ostrołukowymi bramami. Do muru tego ok. połowy XVII w. dobudowano krużganek z wolutowymi szczytami rozebranymi w 1939 roku i niedawno zrekonstruowanymi.

Zabudowania dawnego klasztoru franciszkanów tworzyły kompleks budynków na północ od kościoła. Po rozbiórce w XIX w. zachował się jedynie niewielki fragment skrzydła zachodniego, przylegający do kościoła.

Kościół pofranciszkański w Toruniu ma duże znaczenie dla rozwoju architektury gotyckiej Pomorza. Był pierwszą tak wysoką halą na tym terenie, a motyw skarp wciągniętych do wnętrza zostanie dalej twórczo rozwinięty w architekturze Gdańska (kościół Mariacki). Przykładem bezpośredniego nawiązania do toruńskiego kościoła, zrealizowanym już w formach późnogotyckich, jest kościół pofranciszkański w Gdańsku.

Wyposażenie i wystrój

Z okresu franciszkańskiego w kościele zachowały się elementy gotyckiego wyposażenia wnętrza:

• drewniane dębowe stalle z początku XV w. dekorowane motywami maswerkowymi, najcenniejszy element wyposażenia wnętrza zachowany na miejscu, jeden z najcenniejszych w Polsce zespołów snycerki średniowiecznej
• późnogotycki krucyfiks z ok. 1510–1520

Poza kościołem eksponowane są:

• fragmenty witraży z końca XIV w. (obecnie w Muzeum Okręgowym w Toruniu)
• sześć skrzydeł oraz rzeźba Chrystusa z dawnego ołtarza głównego, tzw. Poliptyku Toruńskiego, obecnie w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie; ołtarz ten jest przykładem gotyckiego malarstwa tablicowego z ok. 1390 roku, przedstawia sceny z życia Chrystusa, Matki Boskiej oraz świętych Ludwika, Franciszka, Antoniego i Klary
• dużych rozmiarów rzeźba Chrystusa w grobie z okresu 1380–1400 (obecnie w Muzeum Okręgowym w Toruniu)

Ważnym elementem wystroju wnętrza są malowidła ścienne. W nawie południowej są to wysokiej klasy malowidła z ok. 1380-90 przedstawiające świętych, Chrystusa Bolesnego i MB Bolesną pod architektonicznymi baldachimami, w których widoczne są wpływy malarstwa czeskiego. Polichromie te należą do wybitnych osiągnięć średniowiecznego malarstwa na ziemiach polskich. Na ścianie północnej nawy głównej znajdują się natomiast z tego samego czasu Kazanie św. Franciszka do ptaków i Wniebowzięcie NMP oraz Scena z łodzią z 2. ćw. XV w.

Z okresu protestanckiego pochodzą renesansowe, manierystyczne i wczesnobarokowe elementy wyposażenia. Należą do nich przede wszystkim liczne wysokiej klasy artystycznej epitafia mieszczan, w tym najcenniejsze – epitafium rodziny Neisserów sprzed 1588 r. z najstarszą zachowaną panoramą Torunia (1594 rok), poza tym epitafia Mochingerów (ok. 1590 roku), rodziny von den Linde (ok. 1584 roku), Strobandów (ok. 1590 roku, zapewne wykonane przez Willema van den Blocke), Stadtlanderów (1638 rok), Anny z Leszczyńskich Potockiej (1653 rok), Wolfa Pistorisa (1703 rok). W Muzeum Okręgowym w Toruniu przechowywane są ponadto pochodzące z tego kościoła epitafia burmistrza Torunia Henryka Strobanda i ławnika staromiejskiego Edwarda Roggena, a także tarcze z herbami patrycjuszy toruńskich, wiszące niegdyś nad stallami w prezbiterium. Z początku XVII w. pochodzi główna część prospektu organowego (1601-1609, część z XVI w.) oraz manierystyczna ambona (1605 rok). Organy te, będące arcydziełem sztuki rzeźbiarskiej należą do wąskiej grupy najstarszych w Polsce.

Do drugiego od wschodu przęsła prezbiterium, od strony północnej, w 1636 roku dobudowano mauzoleum królewny szwedzkiej Anny Wazówny, która zmarła w 1625 roku w Brodnicy, ale z powodu zakazu odprawiania tam nabożeństw luterańskich nie mogła być pochowana w tym mieście. Mauzoleum ma formę półkolistej apsydy, do której prowadzi barokowy portal; i mieści nagrobek w formie cokołu, na którym wspiera się otwarty sarkofag z umieszczoną na nim leżącą postacią królewny, wyrzeźbioną w alabastrze.

Pozostałe wyposażenie pochodzi w zasadzie z okresu, gdy kościół należał do bernardynów. Są to późnobarokowe ołtarze przy filarach nawy głównej (w tym obeliskowe, wzorowane na ołtarzach w kościele jezuitów w Grudziądzu) oraz siedmiokolumnowy, monumentalny ołtarz główny o symbolice maryjnej z lat 1731–1733, dzieło Jana Guhra i Chrystiana Kynasta. Warto wymienić również drewniany łuk tęczowy z lat 1728–1729, a także iluzjonistyczny Grób Pański z XVIII w. w nawie północnej.

Na przełomie XIX i XX w. (lata 1898–1916) powstały neogotyckie witraże wykonane przez firmę Binsfelda i Jansena z Trewiru.

Organy

Instrument zbudowany w 1609 roku przez Hansa Hewigkena z Neustadt (Szlezwig-Holsztyn) posiadał pierwotnie 32 registry na dwóch manuałach. W latach 1924/25 został całkowicie przebudowany przez Dominika Biernackiego z Włocławka. Dodany został trzeci manuał oraz nowy stół gry. Poprzez te zmiany instrument uzyskał nowe romantyczne brzmienie. W 1976 roku wprowadzono modernizacje techniczne (W.Przytulski z Gdańska). Z elementów historycznych zachowała się praktycznie jedynie renesansowa snycerka prospektu.

Przypisy

Bibliografia

• Zygmunt Kruszelnicki: Jerzy Fryderyk Steiner (1704–1766) rysownik toruński. W: Józef Poklewski (red.): Artyści w dawnym Toruniu. Warszawa-Poznań-Toruń: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985.
• Magdalena Niedzielska: Toruńskie cmentarze. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1992. ISBN 83-85196-66-8.
• Jerzy Domasłowski, Jarosław Jarzewicz: Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu. Toruń, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1998. ISBN 83-87639-06-0.
• Malarstwo gotyckie w Polsce / pod red. Adama S. Labudy i Krystyny Secomskiej. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2004. ISBN 83-7181-318-X.
• Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji Toruń, 14–16 kwietnia 2005 roku / red. nauk. Katarzyna Kluczwajd. Toruń: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, 2005. ISBN 83-7285-259-6.
• Katarzyna Kluczwajd: Skarby kościoła Mariackiego w Toruniu . Toruń: Toruńska Oficyna Wydawnicza, 2005. ISBN 83-917354-7-8.
• Berühmte Orgel..., Ursula und Ulrich Rüge, Nikol Verlag 1994. ISBN 3-933203-08-2.

Linki zewnętrzne

• Archiwalne widoki kościoła w bibliotece Polona