Leon Petrażycki

Leon Petrażycki

Data i miejsce urodzenia	13 kwietnia 1867 Kołłontajewo, gubernia witebska, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	15 maja 1931 Warszawa, Polska
Przyczyna śmierci	samobójstwo
Miejsce spoczynku	cmentarz Powązkowski w Warszawie, kwatera 309
Odznaczenia
Cytaty w Wikicytatach

Leon Petrażycki (ur. 13 kwietnia 1867 w majątku Kołłątajewo(inne języki) w powiecie siennieńskim guberni witebskiej, zm. 15 maja 1931 w Warszawie) – polski prawnik, filozof, socjolog prawa, etyk i logik działający w Rosji; twórca psychospołecznej teorii prawa.

Życiorys

Wczesne lata

Syn Józefa Petrażyckiego i Rozalii z Czarnockich herbu Lis. Jego ojciec brał udział w powstaniu styczniowym w wyniku czego skonfiskowano mu majątek, dlatego dzieciństwo spędził w należącym do rodziny jego matki majątku Ledniewicze koło Sienna. Osobowość Petrażyckiego ukształtowała się na styku dwóch kultur: polskiej i rosyjskiej. Z kulturą polską wiązało go pochodzenie, tradycje domowe, język i zainteresowania badawcze. Większość jego prac pisana była jednak w języku rosyjskim lub niemieckim. Okres największej aktywności uczonego przypada na jego pobyt w Rosji. Był wtedy aktywnym uczestnikiem życia politycznego i intelektualnego Rosji. Z tego powodu, w pracach rosyjskich, określa się go jako uczonego rosyjskiego.

Ukończył gimnazjum w Witebsku, a następnie udał się na studia medyczne na Uniwersytecie Kijowskim. Po dwóch latach zmienił kierunek studiów na prawo. Dyplom uzyskał w 1890 Jeszcze w czasie studiów (1888–1889) przełożył z niemieckiego na rosyjski System prawa rzymskiego Juliusa Barona. Podręcznik był kilkakrotnie wznawiany.

Studia zagraniczne

Stypendium rządu rosyjskiego pozwoliło Petrażyckiemu na wyjazd za granicę. Mając 23 lata kontynuował naukę w Berlinie, a następnie w Heidelbergu, Paryżu i Londynie. Podczas studiów w Berlinie uczęszczał na seminarium znanego cywilisty i romanisty Heinricha Dernburga. W okresie tym niemiecka nauka prawa koncentrowała się na dyskusjach wokół pierwszego i drugiego projektu kodyfikacji niemieckiego prawa cywilnego. Spór prowadzony był w ramach dominującej wtedy historycznej szkoły prawa, w której istniały dwa główne stanowiska: romanistów, którzy wzorów dla kodyfikacji poszukiwali w prawie rzymskim i germanistów, pragnących, by kodyfikacja odwoływała się do prawa germańskich plemion i średniowiecznych państw niemieckich.

Petrażycki zabrał głos w tej dyskusji, wydając dwie publikacje: Die Fruchtverteilung beim Wechsel der Nutzungsberechtigten (Berlin 1892) oraz 2 tomy Die Lehre vom Einkommen (Berlin 1893 i 1895). Poświęcone one były prawu rzymskiemu zawierały jednak również zalążki jego późniejszej teorii prawa. Wskazywał w nich, że stanowisko historycystów, którzy szukają wzorów instytucji prawnych w przeszłości, jest błędne. Prawo rzymskie zawdzięczało swoją żywotność temu, że odpowiadało na wyzwania i potrzeby swoich czasów. Nie powinno się więc kopiować dawnych instytucji, lecz dostosowywać prawo do aktualnej sytuacji społecznej i gospodarczej. To diagnoza aktualnych potrzeb społecznych powinna więc być punktem wyjścia do tworzenia kodyfikacji cywilistycznej.

Petrażycki krytykował również germanistyczny nurt historycznej szkoły prawa. Wskazywał, że ich pochwała prawa zwyczajowego ma charakter polityczny. Ma charakter konserwatywny i wymierzona jest w rosnące wpływy socjalistów w Reichstagu. Historyczna szkoła prawa stanowiła więc wsparcie dla partii junkierskiej, przeciwnej reformom społecznym.

Prace Petrażyckiego spotkały się z dużym odzewem i przysporzyły młodemu prawnikowi sławy. Na zarzuty Petrażyckiego odpowiedział główny referent Kodeksu w Reichstagu – Rudolf Sohm. Prace recenzowane były też przez znanych badaczy (Ernsta Ecka, Rudolfa Leonharda, Paula Oertmanna) były też szeroko cytowane i komentowane. W późniejszym okresie Petrażycki wydał jeszcze dwie prace w języku niemieckim, nie spotkały się już jednak z podobnym zainteresowaniem.

Okres petersburski

Po powrocie do Rosji Petrażycki tłumaczył fragmenty Die Fruchtverteilung beim Wechsel der Nutzungsberechtigten. Po zmodyfikowaniu i rozszerzeniu pozwoliły mu one uzyskać na Uniwersytecie Kijowskim tytuł magistra prawa rzymskiego (1896), a następnie doktora prawa rzymskiego (1897). Inny fragment tej pracy został wydany w wydawnictwie uniwersyteckim jako wprowadzenie do polityki prawa.

Został zatrudniony jako docent na Petersburskim Uniwersytecie Państwowym (1897). W 1898 został profesorem nadzwyczajnym encyklopedii i historii filozofii prawa, a w 1901 został profesorem zwyczajnym.

Okres ten był najbardziej twórczy w jego życiu, zarówno pod względem naukowym, jak i politycznym. Napisał wtedy Zarys filozofii prawa (1900), O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa (1904), Wstęp do nauki prawa i moralności (1905), Teoria prawa i państwa w związku z nauką o moralności (1907), Uniwiersitiet i nauka (1907). Prace te ukazały się pierwotnie w języku rosyjskim, a na język polski zostały przetłumaczone dopiero po wielu latach. Prace te rozwijały idee zawarte w pracach z okresu studiów niemieckich.

Był współzałożycielem dwóch pism: „Wiestnika Prawa” oraz dwutygodnika „Prawo” (był członkiem jego kolegium redakcyjnego). Działał również w Petersburskim Towarzystwie Prawniczym i w Stowarzyszeniu Prawników i Ekonomistów Polskich w Petersburgu.

W licznych artykułach zajmował się również problematyką dogmatycznoprawną (dotyczące np. prawa akcyjnego). Jego publikacje wpisywały się w program stronnictw postulujących modernizację Rosji, reformy demokratyczne i rozwój gospodarki kapitalistycznej. Także prace teoretyczne miały charakter polityczny, jako że prawo było w nich głównym instrumentem postępu społecznego. Jego poglądy można określić jako charakterystyczne dla rosyjskiego liberalizmu legalistycznego. Odrzucał rewolucyjną drogę przemian w Rosji, wskazując na konieczność reform zgodnie z prawem.

Po rewolucji 1905 roku związał się z liberalną Partią Konstytucyjno-Demokratyczną (kadetami), wchodząc do Komitetu Centralnego tej partii.

W 1906 został wybrany do pierwszej rosyjskiej Dumy. Zajmował się tam przyznaniem praw wyborczych kobietom, brał udział w posiedzeniach komisji agrarnej, praw obywatelskich i nietykalności osobistej i in. Po rozwiązaniu I Dumy w 1906, wraz z innymi kadetami i trudowikami podpisał manifest wyborski, za co został skazany na 3 miesiące aresztu, pozbawiony praw wyborczych, oraz etatu na uniwersytecie. Z powodu choroby, odsiedział wyrok dopiero w 1908.

Po wybuchu I wojny światowej działał w Polskim Towarzystwie Pomocy Ofiarom Wojny. W 1917 przez krótki okres był sędzią Sądu Najwyższego Rosji. Po rewolucji lutowej i obaleniu caratu został również mianowany senatorem, ale nie brał czynnego udziału w polityce.

Wyjazd do Polski

W 1919 wyjechał do Finlandii, a następnie do Polski. Objął tam utworzoną specjalnie dla niego, pierwszą w Polsce katedrę socjologii na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. W kraju skonfliktował się z częścią środowiska naukowego, występując przeciwko dyskryminacji Żydów w obsadzie stanowisk akademickich (w szczególności chodziło o katedrę historii dla Szymona Askenazego).

Oprócz stanowiska na Uniwersytecie Warszawskim, zajmował również katedrę polityki ustawodawczej na Wolnej Wszechnicy Polskiej. Przez pewien czas sprawował tam funkcję prorektora. Brał udział w pracach Komisji Kodyfikacyjnej. Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, Akademii Prawa Porównawczego w Hadze i wiceprezesem Międzynarodowego Instytutu Socjologicznego (IIS). Otrzymał również doktorat honoris causa: Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie.

Nie brał udziału w życiu politycznym. Również jego działalność naukowa była znacznie mniej intensywna. Nie opublikował żadnych nowych prac, choć kilka z nich przygotował w postaci rękopisu. Większość z tych rękopisów uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Cierpiał na depresję. 15 maja 1931 popełnił samobójstwo. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 309-4-6).

Koncepcje teoretyczne

Rekonstrukcja poglądów Petrażyckiego jest utrudniona. Większość jego dojrzałych prac w chwili śmierci filozofa pozostawała w postaci rękopisów i uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej. Duża część tej teorii jest więc znana jedynie z relacji uczniów Petrażyckiego (szczególnie Jerzego Landego i Henryka Piętki). Nie jest jednak do końca jasne na ile te relacje wiernie przekazują poglądy Petrażyckiego, a na ile są ich reinterpretacją.

Teorie Petrażyckiego klasyfikowane są w obrębie realizmu prawniczego.

Teoria prawa

Pierwszą publikacją, zawierającą zarys psychologicznej teorii prawa(inne języki) był artykuł Czto takoje prawo zamieszczony w Wiestniku Prawa w 1899 Koncepcja ta była następnie rozwijana do końca życia filozofa.

Prawo według Petrażyckiego nie jest systemem norm, lecz pewnego rodzaju faktem psychologicznym, a mianowicie szczególnego rodzaju emocją. Emocje prawne mają charakter dwustronny: imperatywno-atrybutywny (zarówno zobowiązujący, jak i przyznający).

Petrażycki był przeciwnikiem koncepcji redukujących prawo jedynie do postaci językowej. Wskazywał więc, że należy rozróżnić językowe sformułowania norm prawnych (czyli to, czym tradycyjnie zajmowali się prawnicy) od pewnych stanów psychologicznych, które rzeczywiście wpływają na zachowanie jednostek. Należy więc odróżnić idealną i realną postać prawa. Idea ta została następnie rozwinięta przez Jerzego Landego i upowszechniła się jako teza o wielopłaszczyznowości prawa.

Prawo intuicyjne, pozytywne i oficjalne

Przeżycia prawne jednostek mogą mieć różnorodny charakter. Najprostszą postać ma prawo intuicyjne. Są to jednostkowe przeżycia imperatywno-atrybutywne (a więc o istnieniu wymagalnych obowiązków). Takie prawo ma charakter bardzo indywidualny i subiektywny. Cechuje się też dużą zmiennością. Takie pojęcie prawa jest znacznie szersze od tradycyjnego pojmowania prawa. Każda osoba może mieć bowiem własne prawo intuicyjne. W niektórych wypowiedziach Petrażycki wskazywał nawet, że można mówić o stosunku prawnym istniejącym między ludźmi a zwierzętami. Choć koncepcja ta była przedmiotem licznych krytyk, to stała się podstawą socjologicznego pojęcia świadomości prawnej, badanej przez następne pokolenia polskich socjologów.

Bardziej skomplikowaną budowę ma prawo pozytywne. Znaczenie tego pojęcia jest tu odmienne od znaczenia tradycyjnego, jako prawa ustanowionego przez prawodawcę. W teorii Petrażyckiego, podobnie jak prawo intuicyjne jest ono przeżyciem prawnym zawartym w psychice jednostek. Ma jednak charakter heteronomiczny. Oznacza to, że składają się na nie oprócz indywidualnych sądów, również „fakty normatywne”, czyli sądy pochodzące spoza psychiki danej jednostki. Mogą to być sądy innych osób (np. uczonych prawników, innych osób), tradycja czy ustawa. Prawo pozytywne nie jest więc zależne wyłącznie od jednostkowej psychiki, co powoduje jego większą stabilność i obiektywność. Niestabilność, różnorodność i subiektywność prawa intuicyjnego powoduje tendencję do jego pozytywizacji, a więc do utrwalania pewnych jego form w postaci ogólnej.

Trzecim rodzajem prawa jest prawo oficjalne.

Jest to więc rodzaj prawa najbardziej zbliżony do jego tradycyjnego znaczenia. Petrażycki nie był w tym jednak jednoznaczny i zauważał, że tradycyjnie rozumiane prawo składa się w istocie z mieszanki prawa intuicyjnego, pozytywnego i oficjalnego i nie nadaje się do stworzenia na jego temat teorii naukowej.

Leon Petrażycki stwierdza, że „zdumiewająca bezpodstawność tej doktryny nie mogłaby się nie rzucić im w oczy”, gdyby tylko zechcieli wyjść poza wąski krąg własnych przyzwyczajeń myślowych związanych z wizją społeczeństwa, państwa i prawa oraz wejrzeć na przykład „prawa narodów muzułmańskich lub prawo żydowskie”. W rezultacie Petrażycki formułuje postulat sui generis pluralizmu w myśleniu o źródłach prawa, a także realne dowartościowanie i równouprawnienia odmiennych, aniżeli ściśle europejska, tradycji prawniczych.

Prawo a moralność

Zarówno prawo, jak i moralność są emocjami. Moralność jest jednak emocją jednostronną (ma charakter imperatywny), natomiast prawo dwustronną (charakter imperatywno-atrybutywny). Oznacza to, że w przypadku moralności można mówić jedynie o obowiązku jakiegoś zachowania, natomiast prawo wiąże się z przeżyciami zarówno obowiązku, jak i uprawnienia, ma więc charakter roszczeniowy. Jeśli więc dane zachowanie jest postrzegane jako obowiązek jednostki, lecz nie można się domagać wypełnienia tego obowiązku, to mamy do czynienia z moralnością, a nie z prawem. Powoduje to znaczne rozszerzenie pojęcia prawa, na zjawiska uznawane najczęściej za zjawiska moralne.

Ewolucja społeczna

Petrażycki był humanistą i idealistą moralnym, uznającym, że zarówno jednostki, jak i społeczeństwa mogą doskonalić się moralnie, dążąc do ideału. Tym celem rozwoju był ideał powszechnej miłości, rozumiany jako powszechne uspołecznienie człowieka, czy też pełne dostosowanie go do życia społecznego. Stan ten polegać miał na ograniczeniu skłonności egoistycznych, i rozwijaniu motywacji altruistycznych. Konflikty społeczne i gwałtowność, miały zostać zastąpione harmonijną współpracą. Wraz z takim rozwojem system prawny miał się stawać coraz mniej represyjny. Z czasem, solidarność grupowa miała zostać zastąpiona przez solidarność ogólnoludzką. „Ideałem jest osiągnięcie charakteru doskonale uspołecznionego, całkowite panowanie czynnej miłości wśród ludzi.”

Na ideę postępu Petrażyckiego duży wpływ miał ewolucjonizm. Społeczeństwa ludzkie podlegają ewolucyjnym zmianom, podobnie jak cała przyroda. Dobór naturalny utrwalać ma pewne cechy fizyczne i psychiczne populacji, które powodują lepsze przystosowanie do istniejących warunków. Tym, co odróżnia ewolucję ludzką od ewolucji przyrodniczej jest charakter tego środowiska – w przypadku człowieka jest nim społeczeństwo. Dlatego też ewolucja polega na coraz lepszym uspołecznieniu. Człowiek coraz lepiej przystosowuje się do warunków życia zbiorowego i stopniowo następuje rozprzestrzenienie się motywacji altruistycznych.

Dzięki emocjom pozytywnym i negatywnym, można wzmacniać lub osłabiać pewne skłonności, sprzyjające uspołecznieniu jednostek. Proces uspołecznienia, a tym samym podnoszenia poziomu moralnego ludzkości, jest więc procesem sterowanym, a podstawową rolę odgrywa w nim prawo. Takie wykorzystywanie prawa w celu ewolucji społecznej, jest określane przez Petrażyckiego mianem polityki prawa.

Poglądy polityczne

Poparcie dla praw kobiet

Petrażycki był jednym z najważniejszych w ówczesnej Rosji propagatorów praw kobiet i idei feministycznych. Jako członek Partii Konstytucyjno-Demokratycznej był zwolennikiem wprowadzenia do programu tej partii walki o prawa wyborcze dla kobiet. W tej sprawie w czerwcu 6 (19) w 1906 wygłosił w I Dumie ważne przemówienie, które później ukazało się drukiem jako O prawa dla kobiet (wyd. pol. Lwów 1919). Według Petrażyckiego kobiety są w społeczeństwie „niewolnikami”, ponieważ pozbawione są wolności jako podstawowego warunku swobodnego wykonywania wyborów moralnych. Jego zdaniem całkowite równouprawnienie kobiet należy do tzw. wyższych wartości, które społeczeństwo musi zrealizować. Pisał również, że ównouprawnienie kobiet jest sprawą jasną dla wszystkich ludzi o sumieniu rozwiniętym i kulturalnym, zaś ci, którzy do tego jeszcze nie dorośli, potrzebują wychowania, a nie dowodów. Tłumaczką (i jednocześnie popularyzatorką na ziemiach polskich przemówienia Leona Petrażyckiego na rzecz równouprawnienia kobiet) była jego siostra – Jadwiga Petrażycka-Tomicka.

Upamiętnienie

4 marca 2011 władze Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego nadały jego imię budynkowi Collegium Iuridicum I, gdzie w latach 1919–1931 tworzył, nauczał i mieszkał.

W rocznicę śmierci L. Petrażyckiego ukazała się publikacja pod redakcją D. Gila i Ł. Pikuły pt. Prawo i nauka w poglądach Leona Petrażyckiego, Wyd. KUL, Lublin 2013.

W Krakowie imieniem Leona Petrażyckiego nazwano jedną z ulic w Sidzinie, na południowym skraju dzielnicy Dębniki.

W 100. rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości Prezydent RP Andrzej Duda odznaczył go pośmiertnie Orderem Orła Białego.

21 października 2023 dokonano odsłonięcia plakiety na nagrobku Leona Petrażyckiego. Skradziona oryginalna plakieta z brązu odtworzona została z inicjatywy Marcina Kubickiego. Plakieta została ufundowana wspólnie przez Społeczność Akademicką Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, Polskie Towarzystwo Socjologiczne oraz Społeczne Towarzystwo Oświatowo Kulturalne „Świetlica Kulturalna” wg gipsowego modelu Czesława Makowskiego z 1919 r. przechowywanego w Muzeum Narodowym w Poznaniu. Plakieta została odlana w Zakładzie Brązart Odlewnia Artystyczna J. i B. Kwiecińskich w Pleszewie.

12 kwietnia 2024 w budynku Collegium Iuridicum I Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego odsłonięto drugą plakietę z wizerunkiem prof. Leona Petrażyckiego. Odsłonięcia dokonał prof. Tomasz Giaro. Plakieta umieszczona została w pokoju profesorskim^{[potrzebny przypis]}.

Publikacje

Najważniejsze publikacje o charakterze książkowym:

• Die Fruchtverteilung beim Wechsel der Nutzungsberechtigten. Berlin: 1892.brak strony w książce
• Die Lehre vom Einkommen. T. I. Berlin: 1893.brak strony w książce
• Die Lehre von Einkommen. T. 2. Berlin: 1895.brak strony w książce
• Zarys filozofii prawa
• O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa. Wyd. 1. 1904.brak strony w książce
• O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa. Wyd. 2. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2002. ISBN 83-88164-51-1.brak strony w książce
• Wstęp do nauki prawa i moralności. Podstawy psychologii emocjonalnej. Warszawa: PWN, 1959.brak strony w książce
• O prawa dla kobiet. Lwów: 1919.brak strony w książce
• Methodologie Der Theorien Des Rechts Und Der Moral
• Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności. T. 1. Warszawa: PWN, 1959.brak strony w książce
• Teoria prawa i państwa w związku z teorią moralności. T. 2. Warszawa: PWN, 1960.brak strony w książce
• Wstęp do nauki polityki prawa. Warszawa: 1968.brak strony w książce
• O nauce, prawie i moralności. Pisma wybrane. Warszawa: PWN, 1985. ISBN 83-01-05257-0.brak strony w książce

Przypisy

Bibliografia

• Anna Habrat: Ideał człowieka i społeczeństwa w teorii Leona Petrażyckiego. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2006. ISBN 978-83-7338-227-5.brak strony w książce
• Jerzy Kowalski: Psychologiczna teoria prawa i państwa Leona Petrażyckiego. Warszawa: PWN, 1963. ISBN 83-228-0307-9.brak strony w książce
• Henryk Leszczyna: Petrażycki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1974.brak strony w książce
• Krzysztof Motyka: Wpływ Leona Petrażyckiego na polską teorię i socjologię prawa. Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1993. ISBN 83-228-0307-9.brak strony w książce
• Prawo i nauka w poglądach Leona Petrażyckiego. D. Gil, Ł. Pikuła (red.). Lublin: Wyd. KUL, 2013. ISBN 978-83-7702-724-0.brak strony w książce
• Teresa Rzepa: Petrażycki Leon. W: Słownik psychologów polskich. Elwira Kosnarewicz, Teresa Rzepa, Ryszard Stachowski (red.). Poznań: Instytut Psychologii UAM, 1992, s. 165–166.

Linki zewnętrzne

• Publikacje Leona Petrażyckiego na stronie Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Wrocławskiego;
• Prace Leona Petrażyckiego w serwisie Polona.pl