Wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich 1944–1946

W tym artykule dokładnie zgłębimy temat Wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich 1944–1946 i jego wpływ na dzisiejsze społeczeństwo. Niezależnie od tego, czy jest to istotna postać, wydarzenie historyczne, aktualny temat czy jakikolwiek inny aspekt zainteresowania, zagłębimy się w jego pochodzenie, ewolucję i konsekwencje. Przeanalizujemy jego wpływ w różnych obszarach, od kultury po politykę, w tym ekonomię i technologię. Dzięki podejściu multidyscyplinarnemu będziemy starali się zapewnić wszechstronną i wzbogacającą wizję Wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich 1944–1946, aby zrozumieć jego znaczenie i wpływ we współczesnym świecie.

Warianty nawiązujące do linii Curzona (1943)

Wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich w latach 1944–1946 – fala przymusowych przesiedleń ludności polskiej ze wschodnich terenów II Rzeczypospolitej w nowe granice Rzeczypospolitej Polskiej („Polski Ludowej”) przeprowadzona w wyniku zawarcia układów republikańskich (1944) pomiędzy PKWN, a trzema republikami ZSRR (białoruską, ukraińską i litewską).

Układy republikańskie były następstwem „Porozumienia między PKWN a rządem ZSRR o polsko-radzieckiej granicy” podpisanego 27 lipca 1944 w Moskwie przez Edwarda Osóbkę-Morawskiego i Wiaczesława Mołotowa. Przymusowe przesiedlenia objęły tereny II Rzeczypospolitej odebrane Polsce na rzecz ZSRR w wyniku „Porozumienia między PKWN a rządem ZSRR o polsko-radzieckiej granicy”, którego postanowienia zostały potwierdzone na konferencji jałtańskiej (1945), ustalającej m.in. przebieg granicy polsko-radzieckiej.

Przez propagandę ówczesnych komunistycznych władz Polski, proceder ten był nazywany fałszywie repatriacją, jednak de facto był ekspatriacją z obszarów zamieszkiwanych przez tę ludność od wielu pokoleń.

Tło

Tablica upamiętniająca 60. rocznicę wysiedleń Polaków z Kresów Wschodnich

Pierwsza fala masowych przesiedleń Polaków z Kresów miała miejsce w latach 1935–1938 podczas likwidacji polskich regionów autonomicznych: Marchlewszczyzny i Dzierżowszczyzny, oraz w okresie operacji polskiej NKWD, druga w latach 1940–1941 podczas czterech wielkich akcji deportacyjnych Polaków z Kresów (sowieckie deportacje 1939–1941).

Pomiędzy styczniem i październikiem 1944 r. Armia Czerwona zajęła wschodnią część II Rzeczypospolitej. 27 lipca tego roku rząd radziecki i PKWN podpisały porozumienie o wyznaczeniu granicy polsko-radzieckiej wzdłuż tzw. linii Curzona. 9 września PKWN porozumiał się z rządami Ukraińskiej SRR i Białoruskiej SRR ws. przesiedlenia ludności polskiej i żydowskiej z tych republik oraz ukraińskiej i białoruskiej z okrojonej Polski, zaś 22 września analogiczne porozumienie podpisano z władzami Litewskiej SRR. Formalnie wyjazdy miały odbywać się dobrowolnie. W praktyce jedynie na Wołyniu Polacy chętnie rejestrowali się na wyjazd w obawie przed dalszymi aktami przemocy ze strony ukraińskich nacjonalistów. Równocześnie od lipca trwały masowe aresztowania wśród ujawniających się partyzantów AK oraz osób posądzanych o współpracę z podziemiem (ok. 34 000 ludzi), a także mobilizacja do ludowego Wojska Polskiego oraz Armii Czerwonej (ok. 160 000 ludzi).

Przebieg przesiedleń

Tablica upamiętniająca 70. rocznicę przybycia pierwszych wagonów z Polakami wysiedlonymi z Kresów Wschodnich i osiedlonych na Ziemiach Odzyskanych, Zbąszynek

Porozumienia zakładały zakończenie akcji przesiedleńczej do 1 lutego 1945 r., jedynie układ z Litewską SRR zakładał realizację do 1 kwietnia 1945 r. W praktyce przesiedlenia rozpoczęły się dopiero w listopadzie i grudniu 1944 r., a dopiero w trakcie konferencji jałtańskiej w lutym 1945 r. nowa granica polsko-radziecka uzyskała akceptację aliantów zachodnich. Wówczas dopiero nastąpiło przyśpieszenie akcji przesiedleńczej, związane także z nasileniem represji radzieckich. Ostatecznie przesiedleń nie udało się zrealizować w założonym terminie, dopiero wiosną 1945 r. nastąpiło przyśpieszenie przemieszczania ludności. Dopiero 6 VII podpisano umowę o przesiedleniach pomiędzy TRJN i rządem ZSRR, a dopiero na konferencji poczdamskiej (lipiec 1945 r.) przyznano Polsce ziemie zachodnie. 16 sierpnia 1945 r. podpisano układ graniczny pomiędzy Polską i ZSRR.

Ze względu na powyższe czynniki największa liczba wyjazdów przesiedleńców miała miejsce latem i jesienią 1945 r. oraz wiosną 1946 r. W odróżnieniu od terenów Ukraińskiej SRR, władze republik Białoruskiej i Litewskiej utrudniały rejestrację chętnych do wyjazdu, a następnie zablokowały wyjazd ok. połowy zarejestrowanych. Było to związane z obawą o wyludnienie tych terenów, które ludność polska zasiedlała dość zwarcie, a także nadzieją, że ludność wiejska zostanie łatwo zbiałorutenizowana i zlituanizowana po wysiedleniu mieszkańców miast.

Z Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej

Z terenu Litewskiej SRR wysiedlono 148 tys. Polaków spośród 375,6 tys. zarejestrowanych do wyjazdu. Z terenów Litwy Kowieńskiej wyjechało ok. 2 tys. Polaków. Większość przesiedleńców z Litwy osiadła w woj. olsztyńskim i gdańskim, mniejsze grupki we wrocławskim.

Wyjechały osoby duchowne: 14 lipca 1945 po wypuszczeniu z aresztu arcybiskup Romuald Jałbrzykowski z sekretarzem ks. Stanisławem Czyżewskim i siostrami szarytkami. Wyjechał także kleryk (późniejszy kardynał) Henryk Gulbinowicz. Z Uniwersytetu Stefana Batorego wyjechali do Torunia m.in. Władysław Dziewulski, Tadeusz Czeżowski, Jan Prüffer, Henryk Elzenberg, Tymon Niesiołowski, Konrad Górski, Jerzy Remer, Wilhelmina Iwanowska, Stefan Srebrny i wielu innych.

Wśród wysiedlonych byli także obywatele przedwojennej Litwy, np. polityk Wiktor Budzyński, bibliotekarka Marta Burbianka, działaczka polonijna Helena Szwejkowska, późniejszy aktor Gustaw Lutkiewicz, który uciekł w 1945 do Suwałk. Późniejsza alpinistka Wanda Rutkiewicz wyjechała jako dziecko.

Z Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej

W okresie pierwszej masowej akcji wysiedleńczej, której kulminacja przypadła na drugą połowę 1945 i pierwsze półrocze 1946, z zachodnich terenów Ukraińskiej SRR (przed wojną południowo-wschodnich terenów II RP) przesiedlono od 778 do 792,7 tys. osób, w tym 752,1 tys. Polaków, 30,3 tys. Żydów i 10,3 tys. przede wszystkim Ukraińców (członków rodzin) i Romów. Z b. Galicji Wschodniej przesiedlonych zostało 652 tys. osób, w tym ok. 618,2 tys. Polaków, 24,5 tys. Żydów i ponad 9,2 tys. Ukraińców, z czego ze Lwowa – 104 446 osób, w tym 98 865 Polaków, 3349 Żydów i 2232 innych. Łącznie z województwa stanisławowskiego wyjechało 97,3 tys. Polaków, z woj. lwowskiego 269,5 tys. i z woj. tarnopolskiego 251,5 tys. Polaków. Z województwa wołyńskiego przesiedlono 140 700 osób, w tym nie więcej niż 133,9 tys. Polaków, ponad 5,8 tys. Żydów i blisko 1000 innych. Ponadto z odebranej Rumunii Bukowiny wyjechało do Polski ok. 6 tys. Polaków. Ludność Polska z tego obszaru osiadła głównie na zachodzie województwa śląskiego oraz w woj. wrocławskim.

 Osobny artykuł: Wysiedlenie Polaków ze Lwowa.

Z Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej

Z Białoruskiej SRR wysiedlono w latach 1944–1946 226,3 tys. Polaków spośród 529,2 tys. zarejestrowanych. Wysiedleńcy osiedlali się głównie w woj. wrocławskim i zachodniej części poznańskiego oraz w szczecińskim i gdańskim.

Z głębi ZSRR

Ponadto w czerwcu 1945 r. rozpoczęła się ewakuacja Polaków z głębi ZSRR – byłych zesłańców, łagierników i uchodźców. Po podpisaniu porozumienia z 6 lipca uległa ona przyśpieszeniu. Pierwotny termin (koniec 1945 r.) nie został dotrzymany. Do tego czasu do kraju powróciło 22 tys. Polaków (10% zarejestrowanych). Największą intensywność repatriacja z głębi ZSRR przybrała w kwietniu i maju 1946 r., a do końca sierpnia przyjechało do Polski 248,2 tys. ludzi, z czego ok. 125 tys. Polaków. W 1947 r. przybyły 7964 osoby, w 1948 r. – 7251, a w 1949 r. – 2614 osób. Wśród tych ludzi zesłańcy z czasów pierwszej okupacji radzieckiej stanowili zdecydowaną mniejszość, większość została aresztowana na Kresach lub w centralnej Polsce w latach 1944 i 1945 r. W latach 1951–1952 władze ZSRR zgodziły się na powrót 787 dzieci przetrzymywanych w radzieckich domach dziecka.

Kolejne akcje przesiedleńcze

W latach 1955–1959 zostało przeprowadzone kolejne masowe wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich.

Zestawienie liczby przesiedlonych" class="mw-editsection-visualeditor">edytuj | edytuj kod]

Lp. Pochodzenie wysiedlonych Szacunek liczby osób zakwalifikowanych do przesiedlenia Szacunek liczby osób wysiedlonych w nowe granice Polski Udział procentowy liczby osób wysiedlonych dla szacunku:
dolny górny dolny górny dolnego górnego
1 2 3 4 5 6 7 8
1 Ukraińska SRR 854 809 854 809 772 564 772 564 90,4% 90,4%
2 Białoruska SRR 520 355 535 284 226 315 273 502 42,3% 51,1%
3 Litewska SRR 379 498 383 135 171 158 197 156 45,1% 51,5%
4 Migracje spontaniczne (ucieczka ludności kresowej przed frontem latem 1944 i mobilizacja do armii Berlinga w latach 1944–1945) --- --- 300 000 300 000 --- ---
4 ucieczka ludności kresowej przed ukraińskimi czystkami etnicznymi 1942–1944 --- --- 300 000 300 000 --- ---
Razem 1 754 662 1 773 228 1 770 037 1 843 222

Dostępna literatura

Zobacz też

Przypisy

  1. Przesiedlenie ludności polskiej z Kresów Wschodnich do Polski 1944-1947. Wybór dokumentów, Warszawa: Neriton, 2000.
  2. a b c d e f g h Polacy. Okres 1944/45–1947, Witold Sienkiewicz, Grzegorz Hryciuk (red.), Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1959. Atlas ziem Polski, Warszawa: Demart S.A., 2008, s. 82–87, ISBN 978-83-7427-391-6 (pol.).
  3. a b Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń: Wyd. Adam Marszałek, 2005, s. 331, ISBN 83-7441-121-X, OCLC 830722458.
  4. Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń: Wyd. Adam Marszałek, 2005, s. 334, ISBN 83-7441-121-X, OCLC 830722458.
  5. Tarik Cyril Amar, Zabójstwo we Lwowie. Koniec miasta wieloetnicznego, budowa sowiecko-ukraińskiego Lwowa i los modelowego miasta pogranicza, , „Nowa Ukraina”, nr 1–2/2007, s. 107–121.
  6. Przesiedlenie ludności polskiej z Kresów Wschodnich do Polski 1944–1947. Wybór dokumentów, Warszawa: Neriton, 2000.
  7. Grzegorz Hryciuk: Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1959. Atlas ziem Polski. Demart.
  8. Zofia Kurzowa: Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich;wydawnictwo PWN.