Wyspa Man

Ten artykuł dotyczy jednej z Wysp Brytyjskich. Zobacz też: inne znaczenia nazwy Isle of Man.

Wyspa Man

Isle of Man
Ellan Vannin

Flaga Herb
Dewiza: (łac.) Quocunque Jeceris Stabit (Gdziekolwiek mnie rzucisz, będę stać)
Hymn: Arrane Ashoonagh – hymn państwowy (Hymn Narodowy Wyspy Man) God Save the King – hymn królewski (Boże, chroń Króla)
Język urzędowy	manx, angielski
Stolica	Douglas
Ustrój polityczny	monarchia
Typ państwa	królestwo
Status terytorium	dependencja korony brytyjskiej
Zależne od	Wielkiej Brytanii
Głowa terytorium	król, Pan Man Karol III
Gubernator – namiestnik	gubernator porucznik John Lorimer
Szef rządu	premier Alfred Cannon
Powierzchnia  • całkowita  • wody śródlądowe	572 km² 0
Liczba ludności (2014)  • całkowita   • gęstość zaludnienia  • narody i grupy etniczne	86 866 131,2 osób/km² 93,9% – Brytyjczycy 6,1% – pozostali
PKB (2003)  • całkowite   • na osobę	2,2 mld USD 35 000 USD
Waluta	funt manx i funt brytyjski (IMP, GBP)
Rok utworzenia	wydzielenie z Królestwa Szkocji 1333
Religia dominująca	anglikanizm
Strefa czasowa	UTC UTC 0 – zima UTC+1 – lato
Kod ISO 3166	IM/IMN/833
Domena internetowa	.im
Kod samochodowy	GBM
Kod telefoniczny	+44
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku

Wyspa Man (ang. Isle of Man, manx Ellan Vannin, Mannin) – dependencja korony brytyjskiej znajdująca się na wyspie Man, należącej do archipelagu Wysp Brytyjskich i położonej na Morzu Irlandzkim między Wielką Brytanią a Irlandią. Jako terytorium nie jest prawnie częścią Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, nie była też częścią Unii Europejskiej przed Brexitem (obywatele Man nie mieli reprezentacji w unijnych procesach prawotwórczych, korzystać mogli jednak z części praw przyznanych na mocy obywatelstwa UE).

Ustrój polityczny

 Osobny artykuł: Ustrój polityczny Wyspy Man.

Wyspa Man zachowała daleko idącą autonomię. Nie podlega ustawodawstwu brytyjskiemu i nie ma przedstawiciela w parlamencie brytyjskim. Jednak głową państwa jest monarcha brytyjski – noszący tytuł Lord of Mann – reprezentowany przez gubernatora porucznika (Lieutenant Governor), sprawującego swój urząd przez okres pięciu lat. Wielka Brytania odpowiada za politykę zagraniczną i obronność dependencji.

Wyspa Man ma własny parlament o dwóch izbach – Tynwald (Thingvöller), którego obrady są poświadczone od XIII wieku, a prawdopodobnie jest on jeszcze starszy. Rząd składa się z dziewięciu ministerstw, a na jego czele stoi Chief Minister, powoływany przez Tynwald na pięcioletnią kadencję. Wyspa posiada również własną flagę, godło, hymn, walutę (równoważną brytyjskiej), a od 1973 r. wydaje własne znaczki pocztowe.

Geografia

 Osobny artykuł: Geografia wyspy Man.

Wyspa jest w większości wyżynna, w części północnej znajdują się wzgórza, sięgające do wysokości 621 m n.p.m. (góra Snaefell). Wyspa posiada wybrzeże klifowe. W około 30% pokrywają ją wrzosowiska i krzewy.

Klimat

Klimat na wyspie jest umiarkowany ciepły morski. Charakteryzuje się on stosunkowo niewielkimi różnicami temperatur. Najchłodniejszym miesiącem jest luty, ze średnią temperaturą 3,4 °C, najcieplejszymi – lipiec oraz sierpień, ze średnią temperaturą 12,4 °C. Rekordową temperaturą odnotowaną na wyspie było 29 °C. Zimą rzadko zdarzają się opady śniegu. Często pojawiają się mgły, w szczególności na południowym i wschodnim wybrzeżu. Średnia roczna ilość opadów na południowo-wschodnim wybrzeżu wynosi 863 mm, jednak zmienia się wraz z wysokością, osiągając ponad dwukrotnie większą wartość na najwyższym wzniesieniu wyspy.

Populacja

W 2006 roku populacja Wyspy Man liczyła 80 058 osób, z czego 26 218 zamieszkiwało stolicę Douglas. 47,6% stanowiły osoby urodzone na wyspie, kolejne 37,2% w Anglii, 3,4% w Szkocji, 2,1% w Irlandii Północnej i niespełna 1,2% w Irlandii.

Rdzenną ludność wyspy stanowią celtyccy Mańczycy. Największy odsetek imigrantów tutaj osiedlających się lub pracujących w ostatnich latach stanowią: Polacy, Bułgarzy, Rumuni, Filipińczycy, Południowoafrykańczycy, Hindusi.

Religia (2010): anglikanie 72%, ateiści 15,4%, katolicy 11%, inni chrześcijanie 1,1%, inne religie 0,5%.

Gospodarka

Przez wieki głównym źródłem dochodu mieszkańców wyspy było morze: żegluga, rybołówstwo, a także przemyt importowanych towarów – z pominięciem wysokich ceł – do Anglii. Po 1765 r. i przejęciu praw lordów Man przez Koronę Brytyjską nastąpił okres bezwzględnej walki z przemytnictwem i mieszkańcy wyspy musieli zwrócić swe zainteresowania ku innym dziedzinom gospodarki: rolnictwu, hodowli, przemysłowi wydobywczemu.

Rybołówstwo

W połowie XIX w. na wyspie stacjonowało ok. 1100 kutrów i większych łodzi, na których łowiło ok. 7500 rybaków, z tego ok. 600 łodzi (3800 rybaków) z samej wyspy, a pozostali z Anglii i Irlandii. Łowiono głównie śledzie, które na miejscu solono i przerabiano (w 1860 r. ok. 40 tys. baryłek). Z tego ok. 25% przeznaczano na rynek wyspy, a pozostałą część wywożono do Anglii i Irlandii. Rybołówstwo pozostawało ważną dziedziną gospodarki wyspy aż do lat 80. XX w.

Rolnictwo i hodowla

Wykorzystaniu rolniczemu podlega głównie północna, nizinna część wyspy, centralna dolina między Douglas i Peel oraz nizinne tereny wokół Castletown i Port St Mary. Na najlepszych glebach uprawiano od dawna ziemniaki, z braku odpowiedniej ilości nawozu zwierzęcego nawożąc pola glonami zbieranymi z plaż po sztormach. Poza tym siano tu pszenicę i fasolę. Na stokach wzgórz i na piaszczystych glebach w północnej części wyspy uprawiano owies i jęczmień. Hodowano bydło, konie, świnie, drób, a na wyższych pastwiskach wypasano owce. Do lat międzywojennych dość znaczne nadwyżki produkcji rolniczej (ziemniaki, zboża, masło, jaja) wywożono do Anglii, głównie na rynki Liverpoolu i Whitehaven. Obecnie obszar użytków rolniczych kurczy się, a produkcja nastawiona jest głównie na rynek wewnętrzny.

Górnictwo i hutnictwo

Wyspa nie jest zbyt bogata w surowce mineralne, jednak górnictwo rud metali istniało tu już w czasach prehistorycznych. Jak świadczą znaleziska kamiennych narzędzi z Bradda Head, eksponowanych dziś w muzeum w Douglas, już ok. 1200 r. p.n.e. wydobywano tu miedź. O istnieniu nowożytnego górnictwa świadczą zapisy z XIII w., a z XIV-XV w. pochodzą znaleziska pozostałości pieców hutniczych do wytapiania ołowiu w rejonie Ronaldsway. W następnych wiekach wydobywano rudy ołowiu i miedzi w rejonie Alderley i Foxdale oraz rudę żelaza (hematyt) w rejonie Maughold Head. Szczyt rozwoju górnictwa przypadł na okres 1850–1890. W 1860 r. w Foxdale wyprodukowano 1950 ton ołowiu, a w Laxey na wschodnim wybrzeżu wyspy 3181 ton koncentratu cynku, 627 ton ołowiu i 320 ton miedzi. W 1870 r. ta druga kopalnia, która osiągnęła wówczas głębokość ponad 560 m i zatrudniała 500 pracowników, dawała ok. 20% brytyjskiej produkcji cynku oraz ołów z domieszką srebra. Pamiątką po tamtych czasach jest w Laxey „Lady Isabell” – największe zachowane do naszych czasów koło wodne, zbudowane w 1854 r. do napędzania pomp odwadniających kopalnię,. Złoża rud na wyspie zaczęły wyczerpywać się pod koniec XIX w. Większość zakładów zakończyła eksploatację na początku następnego stulecia, a kopalnię w Laxey zamknięto ostatecznie w roku 1929. Ogólnie na terenie wyspy istniało ok. 200 większych i mniejszych kopalń liczących łącznie ponad 200 szybów. Poza tym w różnych okresach eksploatowno na terenie wyspy m.in. gliniaste łupki, piaskowiec jako kamień budowlany, a nawet niewielkie ilości czarnego marmuru (w Castletown) i granitu.

Stan gospodarki

W 2016 roku dochód brutto na głowę mieszkańca wyspy wynosił 82 650 dolarów amerykańskich. Dziedzinami gospodarki przynoszącymi największą część dochodu wyspy są ubezpieczenia oraz zakłady i gry hazardowe on-line (po 17% PKB), a w drugiej kolejności teleinformatyka i bankowość (po 9% PKB). Wszystkie te dziedziny korzystają ze specyficznego statusu prawnego wyspy. Przemysł (precyzyjny, lotniczy, elektroniczny, włókienniczy, pamiątkarski, przetwórstwo spożywcze, używki) daje 5% PKB. Znaczącą pozycję mają usługi, w tym związane z medycyną i ochroną zdrowia. Rybołówstwo, rolnictwo, hodowla, a nawet istotne jeszcze pod koniec XX w. usługi związane z obsługą ruchu turystycznego (w roku 1992 wyspę Man odwiedziło 302 tysiące osób) wnoszą już tylko mało znaczące cząstki dochodu wyspy. W 2016 r. liczba zatrudnionych na wyspie wynosiła 41 636, a bezrobocie ok. 1%.

Wyspa emituje własne banknoty, monety i znaczki pocztowe.

Transport

Na wyspę Man można dostać się drogą powietrzną lub morską. Lotnisko Ronaldsway Airport znajduje się w południowo-wschodniej części wyspy, blisko Derbyhaven. Samoloty bezpośrednio na wyspę latają z licznych portów lotniczych w Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz Guernsey. Główny port morski leży w obrębie stolicy Douglas. Promy na wyspę wypływają z Wielkiej Brytanii i Irlandii. Przewoźnik promowy, obsługujący te przeprawy, należy do najstarszych w Europie. Poza miejscowościami na drogach nie ma ograniczenia prędkości. Z tego powodu telewizja BBC nagrywa program Top Gear na wyspie Man.

Historia

Wyspa była zasiedlona przez człowieka już w czasach prehistorycznych. Najstarsze narzędzia krzemienne, znalezione na wyspie, pochodzą ze środkowej epoki kamiennej (8-5 tys. lat p.n.e.). Z okresu neolitu pochodzą znaleziska, świadczące o tym, że ówcześni mieszkańcy zajmowali się już rolnictwem i hodowlą, a także kamienne kręgi, licznie spotykane na półwyspie Maughold w północno-wschodniej części wyspy. Przypuszczalnie ok. 200 r. p.n.e. zasiedlili wyspę Celtowie. Pozostały po nich liczne znaleziska w postaci ruin fortalicji, wyrobów z żelaza itp. W V i VI wieku została schrystianizowana przez mnichów irlandzkich, jednak elementy pogańskie były żywe jeszcze długo i dopiero ok. połowy VII w. tradycyjne kamienie nagrobne zostały zastąpione przez krzyże. Od IX wieku wyspa była najeżdżana przez Normanów, a z czasem stała się ich siedzibą. Normanowie założyli parlament wyspy Man (Tynwald) i wprowadzili wiele obowiązujących do dziś regulacji prawnych. Po językach romańskich pozostały w języku manx niewielkie ślady.

W 1079 roku utworzone zostało normańskie Królestwo Mann i Wysp, które istniało aż do czasu podboju Man przez Szkocję w roku 1266. Cały czas pretensję do wyspy zgłaszali królowie Anglii; ostatecznie protektorat nad wyspą objęli w 1333 roku. W 1703 roku władze brytyjskie wydały Act of Settlement, który gwarantował prawa mieszkańców i był początkiem znoszenia ustroju feudalnego. W 1765 roku władze brytyjskie kupiły od księcia Atholl suwerenność wyspy za 70 tysięcy funtów i roczną pensję, a w roku 1828 uregulowano jej status jako dependencji korony brytyjskiej. W 1866 roku zwiększono uprawnienia parlamentu lokalnego, a w 1881 roku przyznano prawa wyborcze kobietom.

Do połowy XIX wieku celtycki język manx był w powszechnym użyciu.

Od 1907 roku na wyspie Man organizowane są wyścigi Isle of Man TT – uliczne wyścigi motocyklowe zaliczane do jednych z najbardziej widowiskowych i niebezpiecznych imprez tego typu na świecie. Wyspa jest jedynym terytorium brytyjskim, na którym nie obowiązuje ograniczenie prędkości – jedyne ograniczenia są lokalne i dotyczą terenów zamieszkanych.

Władcy wyspy Man

Królowie wyspy Man

• Sionnain ?-650
• Gofraid mac Fergusa 836-853
• Tryggvi 870-880
• Asbjorn Skerjablesi 880-899
• Gibhleachan 921-937
• Mac Ragnall 937-942
• Magnus I 972-978
• Godfred II 978-989
• Harald I 989-999
• Godfred III 999-1000
• Ragnald I Godfredson 1000-1005
• Kenneth Godfredson 1005-1014
• Swein Kennethson 1014-1034
• Harald II Czarny 1034-1052
• Echmarcach mac Ragnaill 1052-1061
• Murchaid mac Diarmait 1061-1070
• Fingal Gofredson 1070-1079
• Godfred IV Crovan 1079-1095
• Lagmann mac Gofraid 1095-1099
• Magnus III Bosy 1099-1102, król Norwegii
• Lagmann mac Gofraid 1102
• Sigurd I Krzyżowiec 1102-1103, król Norwegii
• Langman 1103-1104
• Domnall mac Teige 1114-1115
• Murchadh O'Brian 1115-1137
• Olaf I Czerwony 1137-1153
• Ragnald II 1153-1154
• Godfred V Czarny 1154-1158
• Somerled 1158-1164
• Godfred V Czarny 1164
• Ragnald III 1164
• Godfred V Czarny (ponownie) 1164-1187
• Ragnald IV 1187-1229
• Olaf II Czarny 1229-1237
• Harald I 1237-1248
• Ragnald V 1248-1249
• Harald II 1249-1250
• Ivarr 1250-1252
• Magnus 1252-1265

Rządy szkockie 1265-1275

• Godfred VI Magnuson 1275

Rządy szkockie 1275-1290

Rządy angielskie 1290-1293

Rządy szkockie 1293-1296

Rządy angielskie 1296-1313

Rządy szkockie 1313

Okres sporny między Szkocją i Anglią o dominację nad wyspą 1313-1333

W 1333 król Anglii, Edward III, podporządkował sobie Wyspę Man, którą oddał w lenno rodzinie de Montacute.

• William I de Montacute 1333-1344
• William II de Montacute 1344-1392
• William Le Scrop 1392-1399
• Henry Percy 1399-1405
• John I Stanley 1405-1414
• John II Stanley 1414-1437
• Thomas I Stanley 1437-1459
• Thomas II Stanley 1459-1504

Lordowie Wyspy Man

• Thomas III Stanley 1504-1521
• Edward Stanley 1521-1572
• Henry Stanley 1572-1593
• Ferdinand Stanley 1593-1594

Rządy angielskie 1594-1610

• William I Stanley 1610-1612
• Elizabeth Stanley 1612-1627
• James I Stanley 1627-1651

Rządy angielskie 1651-1660

• Charles Stanley 1660-1672
• William II Stanley 1672-1702
• James II Stanley 1702-1736
• James Murray 1736-1764
• John Murray 1764-1765

W 1765 tytuł Lorda Wyspy Man został sprzedany królowi Zjednoczonego Królestwa. Na terytorium wyspy władzę przejął, reprezentujący monarchę, gubernator porucznik.

Zabytki

• Cashtal yn Ard

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Tynwald – The Parliament of the Isle of Man – oficjalna strona parlamentu Man
• Isle of Man Government – oficjalna strona rządu Man