Quechua

Mattetta indigena a Cusco (Peru)

Quechua (en l’Ecuador kichwa u quichua) è ina gruppa da varietads linguisticas indigenas parentadas stretgamain ina cun l’autra che vegnan discurridas en il territori da las Andas en l’America dal Sid. Igl è contestà, schebain ins duai discurrer en quel cas d’ina singula lingua cun differenzas dialectalas fitg fermas, ubain d’ina famiglia linguistica che sa cumpona da pliras linguas. En il segund cas resta la dumonda averta, da quantas linguas ch’i sa tracta. Per sclerir questa dumonda dependi era, sch’ins parta da criteris structurals inerents a la lingua u da criteris sociolinguistics ch’èn identitars en il senn il pli vast dal pled.

Il glottonim

Il pled quechua sco tal (en quechua tut tenor dialect e moda da scriver qhichwa, qichwa, qiĉwa ubain qheswa) signifitga ‹val› u ina zona d’autezza (geografica) inclus las abitantas ed ils abitants che vivan en quella. Ils Quechuans sezs numnan lur lingua runa simi respectivamain runasimi (da runa ‹uman› e simi ‹bucca, pled, lingua›, damai ‹pled da l’uman›). Tscherts texts quechuans dovran la denominaziun qhichwa simi ubain qheswa simi (‹lingua quechua›).

La parentella linguistica

Fin oz n’han ins betg pudì cumprovar ch’il quechua saja parent cun in’autra lingua che na fa betg part da questa gruppa. Sin fundament dal vast vocabulari cuminaivel cun l’aimara han ins attribuì il quechua e l’aimara (resp. las linguas aru) a la medema famiglia linguistica, numnadamain al quechumaran. Novas retschertgas (cumparatisticas) laschan però supponer ch’il vocabulari communabel sto probablamain vegnir attribuì als emprests lexicals vicendaivels en consequenza dal contact linguistic ch’ha existì sur millis onns.

La derasaziun

La derasaziun dal quechua en l’America dal Sid

Il territori linguistic dal quechua tanscha dal sid da la Columbia sur vastas parts da l’Ecuador, dal Peru e da la Bolivia fin al nord dal Chile e da l’Argentina. La pli gronda part da pledaders ha il Peru, suandà da la Bolivia e da l’Ecuador. En ils ulteriurs pajais discurran mo pitschnas minoritads la lingua.

Cun probablamain passa 7 milliuns pledaders (las stimaziuns varieschan però ferm) è il quechua la lingua indigena da l’America dal Sid che vegn discurrida il pli savens. Ella occupa damai en quai che reguarda il dumber da pledaders il terz plaz suenter il spagnol ed il portugais.

Per la gronda part dal territori linguistic existan indicaziuns da dumbraziuns dal pievel – numnadamain per il Peru, per l’Ecuador e per la Bolivia. Per la Columbia, l’Argentina ed il Chile n’existan talas datas betg; i dat unicamain stimaziuns che varieschan ferm.

Areguard ils resultats da las dumbraziuns dal pievel sto vegnir annotà ch’uffants da vegliadetgna prescolara na vegnan betg registrads. Almain en il Peru ed en l’Ecuador èsi probabel ch’il dumber effectiv dals pledaders è marcantamain pli grond che quai che las cifras eruidas a maun da la dumbraziun dal pievel inditgan. Cun dumandar unicamain suenter la lingua materna n’han ins betg resguardà il 1993 la plurilinguitad fitg derasada en il Peru. Plinavant è la sminuziun dal dumber da pledaders ordvart drastica en cumparegliaziun cun la dumbraziun dal pievel dal 1981. Quai sto tranter auter vegnir declerà uschia che persunas ch’han inditgà il 1981 da savair quechua, han inditgà il 1993 il spagnol sco lingua materna.

En l’Ecuador han ins dumbrà il 2001 sulettamain var 500 000 pledaders dal quechua (mono- e plurilings). Tut las stimaziuns menziunadas en la litteratura èn però cleramain pli autas. Gia daditg pon ins constatar en il rom da dumbraziuns dal pievel e d’enquistas la tendenza da betg inditgar ina lingua che vegn taxada sco inferiura (underreporting). Ins sto resguardar ch’ina gronda part dals pledaders sa serva en il mintgadi per divers motivs dal spagnol. Cunzunt ils Quechuans che vivan en las grondas citads dovran probablamain mo darar lur lingua.

La distribuziun dals pledaders sin ils singuls pajais en survista:

  • Peru: 3,2 milliuns (tenor la dumbraziun dal pievel dal 1993; stimà vegn in dumber da varga 6 milliuns)
  • Bolivia: 2,1 milliuns (tenor la dumbraziun dal pievel dal 2001; stimà vegn in dumber da varga 3 milliuns)
  • Ecuador: 500 000 (tenor la dumbraziun dal pievel dal 2001; stimà vegn in dumber da varga 2 milliuns)
  • Argentina: 50 000 – 120 000 (stimaziuns)
  • Columbia: 5000 – 20 000 (stimaziuns)
  • Chile: paucs
  • Brasilia: naginas datas

Il quechua è sper il spagnol e l’aimara la lingua uffiziala da la Bolivia e dal Peru; tenor la constituziun dal Peru però mo en ils «territoris, nua ch’il quechua e l’aimara predomineschan». En l’Ecuador è il kichwa (sco era las ulteriuras linguas indigenas) lingua uffiziala en «ses territoris». A la maioritad da las grondas universitads da l’America dal Sid spagnola vegn docì quechua sco lingua estra.

Las varietads

Survista

Varietads dal quechua

Las varietads dal quechua èn ordinadas en in continuum dialectal. Ins po parter ellas en las duas grondas gruppas quechua I e quechua II, il quechua II plinavant en las trais sutcategorias (quechua II a, quechua II b e quechua II c). Questas categorias sa basan sin retschertgas independentas d’Alfredo Torero e da Gary Parker dals onns 1960.

Quechua I (waywash) vegn discurrì en la pli gronda part dals territoris da las Andas peruanas centralas e settentriunalas. Ils dialects ils pli impurtants èn quechua ancashino (en il Departamento Ancash), shawsha (en la provinza Jauja, Departamento Junín) e quechua huanca (en las provinzas Huancayo e Concepción, medemamain en il Departamento Junín). Ultra da quels datti divers dialects en ils Departamentos Huánuco (quechua huallaga), Cerro de Pasco, Tarma (Junín settentriunal) ed en il nord dal departament Lima (dialect yaru).

Quechua II (wampuy) cumpiglia tut las varietads discurridas en il sid dal Peru ed en la Bolivia, en l’Argentina, en il Chile, en l’Ecuador, en la Columbia sco era ina pitschna part da las varietads da l’ulteriur Peru. El è dividì en trais sutgruppas. La gruppa yunkay (quechua II a) cumpiglia las paucas varietads dal quechua II dal Peru Central e dal Nord (sutgruppa cajamarca-cañaris en ils departaments Cajamarca e Lambayeque ed ils dialects da yauyos en il departament Lima ch’èn prest svanids da la charta). La gruppa chinchay (quechua II b, era numnà quechua dal nord) consista da las varietads da l’Ecuador e da la Columbia (kichwa) ch’han fatg in svilup linguistic particular sco er d’intgins dialects dal Peru dal Nord (inslas linguisticas kichwa en l’Amazonia). Il quechua dal sid (quechua II c) cumpiglia tut las varietads dal Peru dal Sid (dialects chanka en ils Departamentos Ayacucho, Huancavelica ed en il nord dal Departamento Apurímac sco er il qusqu-qullaw en il sid da l’Apurímac ed en ils Departamentos Cuzco e Puno), da la Bolivia, da l’Argentina e dal Chile.

Las differenzas tranter las duas gruppas principalas concernan bleras parts da la grammatica e dal stgazi da pleds, uschia che pledaders che discurran sco lingua materna il quechua I chapeschan – senza enconuschientschas d’ulteriuras varietads – mo cun fadia pledaders che discurran quechua II. Las varietads dal quechua I sa differenzieschan era fitg ferm ina da l’autra, malgrà lur pitschen territori da derasaziun. Il quechua II è en cumparegliaziun vaira unitar. Las differenzas tranter ils dialects dal quechua II en il Peru dal Sid ed en la Bolivia – che cumpiglian la pli gronda part dals pledaders dal quechua – èn relativamain pitschnas e sa restrenschan al nivel da la fonetica.

Sin quest dialect meridiunal dal quechua (IIc) sa basan tant la lingua dal reginavel dals Incas (che furma la lingua cun las pli bleras funtaunas scrittas pli veglias mantegnidas) sco la lingua da la maioritad da las publicaziuns modernas en quechua dal Peru e da la Bolivia. Bleras autras varietads dal quechua èn percunter vegnidas descrittas unicamain en la litteratura spezialisada moderna da la linguistica.

La classificaziun

SIL International enumerescha las suandantas 46 linguas cun ils codes linguistics correspundents (il terz nivel da classificaziun na deriva betg da SIL, mabain d’Alain Fabre 2005):

  • quechua I = waywash (17)
    • quechua huanca
      • quechua, huaylla huanca (Peru): Waylla Huanca, Waycha Huanca
      • quechua, Jauja Huanca (Peru): Shawsha Huanca
    • quechua ancashino
      • quechua, Corongo Ancash (Peru)
      • quechua, Huaylas Ancash (Peru)
      • quechua, Sihuas Ancash (Peru)
      • quechua, Chiquián Ancash (Peru)
      • quechua, Northern Conchucos Ancash (Peru)
      • quechua, Southern Conchucos Ancash (Peru)
    • huánuco (Alto Pativilca – Alto Marañón – Alto Huallaga)
      • quechua, Panao Huánuco (Peru)
      • quechua da Huallaga-Huánuco (quechua da Huallaga) (Peru)
      • quechua, Ambo-Pasco (Peru)
      • quechua, Huamalíes-Dos de Mayo Huánuco (Peru)
      • quechua, Margos-Yrowilca-Lauricocha (Peru)
    • yaru
      • quechua, North Junín (Peru)
      • quechua, Yanahuanca Pasco (Peru)
      • quechua, Santa Ana de Tusi Pasco (Peru)
      • quechua, Cajatambo North Lima (Peru)
      • Tomás-Alis/Huancaya-Vitis (separà da SIL-yauyos )
    • Huangáscar-Azángaro-Topará (separà da SIL-yauyos )
  • quechua II = wampuy (29)

Exempels da pleds

Standard dal
quechua dal sid 		Ayacucho Cuzco Bolivia Ecuador Cajamarca San Martín Junín Ancash
‹diesch› chunka chunka chunka chunka chunga trunka chunka trunka chunka
‹dultsch› misk'i miski misk'i misk'i mishki mishki mishki mishki mishki
‹el dat› qun qun qun qun kun qun kun un qun
‹in› huk huk huq uh shuk suh suk huk huk
‹alv› yuraq yuraq yuraq yuraq yurak yuraq yurak yulaq yuraq

Ina lingua respectivamain ina famiglia linguistica – e quantas linguas da scrittira?

Sco ditg èsi contestà schebain il quechua è da vesair sco ina lingua cun blers differents dialects u sch’i sa tracta d’ina famiglia linguistica (e quantas linguas che quella famiglia linguistica cumpigliass). Questa dispita ha cumenzà cura che retschertgas fatgas en il decurs dal 20avel tschientaner han mussà che las varietads dal quechua sa differenzieschan per part fitg ina da l’autra.

Ins po vegnir a respostas divergentas tut tenor sch’ins parta da criteris structurals ch’èn immanents al sistem linguistic ubain da criteris sociolinguistics ch’èn en il senn il pli vast identitars. Èn pli dependa la resposta dal puntg da vista ch’ins ha areguard la codificaziun da varietads da standard dal quechua. L’Academia Mayor de la Lengua Quechua a Cuzco parta dal fatg ch’i dettia mo ina lingua quechua e che tut ils pledaders dal quechua duessan acceptar sco lingua da scrittira il quechua da la citad Cuzco cun tut sias particularitads regiunalas. Questa posiziun sa drizza pia cleramain cunter ina varianta da gulivaziun sco per exempel il quechua dal sid. Ina tut autra posiziun è quella dal Summer Institute of Linguistics (SIL International) che differenziescha 46 linguas autonomas a l’intern da la famiglia linguistica dal quechua.

Sin fundament dal fatg che per exempel ils pledaders dal huanca e dal qusqu-qullaw na pon betg communitgar in cun l’auter en l’atgna lingua, datti mo paucs che defendan l’opiniun ch’il quechua possia vegnir considerà sco ina singula lingua. Cun sia pretensiun da sparter dialects parentads uschè stretgamain sco per exempel il quechua da Cuzco ed il quechua Eastern Apurímac sco linguas autonomas, resta SIL International dal reminent praticamain sulet. Represchentants indigens d’organisaziuns, en spezial da l’ECUARUNARI ecuadoriana, al rinfatschan da vulair sparter ils pievels indigens.

Il ministeri d’educaziun peruan ha fixà il 1975 sis variantas regiunalas ed ha laschà rediger per quellas vocabularis e grammaticas: cusqueño respectivamain qusqu-qullaw, ayacuchano (Chanka), huanca, ancashino (Ancash), cajamarca-cañaris e San Martín (quechua lamas). Oz san ins però che las differenzas tranter il qusqu-qullaw ed il quechua da Chanka èn pli pitschnas che per exempel las differenzas a l’intern da l’ancashino, tranter il waylla huanca ed il shawsha huanca ubain tranter il quechua da Cajamarca ed il quechua cañaris. Ils svilups ils pli novs en connex cun la codificaziun laschan supponer ch’ins vegn a sa restrenscher en avegnir sin be paucas linguas da scrittira.

Per il mument èn s’etablidas pli u main trais linguas da scrittira respectivamain standards regiunals ortografics cun muntada surregiunala:

  • kichwa da l’Ecuador (per tut l’Ecuador, vegn chapì er en la Columbia) – appartegna al quechua II b
  • quechua dal sid (Chanka, qusqu-qullaw en il Peru ed en la Bolivia, teoreticamain er en l’Argentina) – appartegna al quechua II c. En la pratica existan actualmain trais varietads linguisticas fitg sumegliantas: quechua da Chanka (Peru), qusqu-qullaw (Peru) e quechua da la Bolivia
  • quechua ancashino (en il Peru Central) – appartegna al quechua I

Tut las ulteriuras linguas da scrittira dal quechua vegnan duvradas mo en il Peru. Intginas variantas scrittas pli pitschnas vegnan duvradas almain parzialmain gia en il sectur da scola u che lur introducziun è fitg probabla:

I pudessan sa sviluppar anc ulteriuras linguas da scrittira respectivamain ulteriurs standards, per exempel il shawsha huanca (Jauja; appartegna al quechua I) ubain quechua da Huánuco (appartegna al quechua I). Igl è però era pussaivel che questas variantas vegnan integradas en ils standards surnumnads.

L’istorgia

Derasaziun dal reginavel dals Incas

Retschertgas dals linguists Torero e Parker fatgas en ils onns 1960 han mussà ch’i dat respectivamain ch’i deva en il territori da Lima la pli gronda ritgezza da dialects. Perquai suppon’ins – en cuntradicziun cun supposiziuns pli veglias – che las linguas da quechua derivian da là. Sa derasadas èn ellas en il decurs da l’ultim millenni; en il territori da Cuzco e da la Bolivia probablamain schizunt pir en il 15avel e 16avel tschientaner. Il quechua ha substituì linguas da la famiglia linguistica aru (a quella appartegna l’aimara che deriva medemamain dal territori da Lima).

Gia avant passa milli onns è la varianta oriunda dal quechua vegnida separada; l’emprim en duas linguas (l’uschenumnà quechua central e perifer ubain quechua I e II), pli tard en numerusas variantas respectivamain en numerusas linguas parentadas. Il quechua (pli precis probablamain ina varianta che sumeglia fitg il quechua d’Ayacucho dad oz) è stà, almain avant il temp da la Conquista, la lingua uffiziala dal reginavel dals Incas (lengua general). Fin il 15avel tschientaner era quai però probablamain stà l’aimara.

L’extensiun la pli gronda ha il quechua cuntanschì tranter il 1500 ed il 1700. Lura vegniva el discurrì en bleras variantas en quasi l’entir territori da las Andas tranter l’Argentina Centrala e la Columbia dal Sid. En intginas regiuns da las Andas n’è el però mai penetrà. Uschia per exempel en il territori linguistic da l’aimara al Lai da Titicaca ed en il sid da quel (ch’exista anc oz) sco er en parts dal Peru dal Nord (Ancash dal Nord, La Libertad, parts dal Departament Cajamarca, nua ch’i vegniva tranter auterdiscurrì fin il 20avel tschientaner culli). A la costa vegniva discurrì quechua cunzunt en il territori da Lima, però mai a la costa dal Peru dal Nord. Là èn vegnidas discurridas fin il cumenzament dal 20avel tschientaner variantas dal mochica. Era la lavur dals missiunaris ha favurisà la derasaziun dal quechua ch’aveva en il temp colonial tempriv anc la rolla da la lengua general.

Pir cun la fin dal temp colonial – e pli fitg anc a partir dal temp da las republicas independentas che vegnivan regidas dad alvs – è il prestige da la lingua sa sminuì. A partir da quel mument è la lingua vegnida stgatschada adina pli fitg or da la vita publica e remplazzada dal spagnol. Oz èn blers dialects dal quechua d’Ayacucho en privel da svanir, cunzunt en il Peru dal Nord. Il quechua – pli precis las ‹grondas› variantas qusqu-qullaw, qechua da Chanka (Ayakuchu) e d’Ancash – vegn discurrì èn il mintgadi unicamain en il territori rural en il sid da las Andas a partir da Huancavelica fin al cunfin da la Bolivia e da l’Argentina, en parts dad Ancash ed en intginas inslas linguisticas en l’Amazonia ed en las Andas ecuadorianas (gruppa dialectala dal nord kichwa).

Il diever en scola

Dapi ch’ils stadis da l’America Latina han cumenzà ad endrizzar scolas per l’entira populaziun, è la finamira da las regenzas stada da hispanisar la populaziun indigena (castellanización). Perquai è il spagnol stà l’unica lingua d’instrucziun. Il quechua serviva mo sco lingua auxiliara per la communicaziun. En tschertas regiuns eri schizunt scumandà da discurrer quechua en scola. Juan Velasco Alvarado, president dal Peru dal 1968 al 1975, ha introducì sco emprim quechua en las scolas da Lima, a l’entschatta però mo sco lingua secundara u lingua estra per glieud da lingua spagnola. Igl ha dà ina ferma opposiziun e resalvas rassisticas. Suenter la cupitga da Velasco èn vegnidas interruttas l’emprim prest tut las emprovas d’instruir quechua en scola. Il cumenzament dals onns 1980 è vegnì lantschà cun il sustegn da la Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit (GTZ) in project internaziunal per il diever da quechua e d’aimara en il departament peruan Puno. Il project è vegnì cuntinuà mo pervi dal squitsch da vart tudestga.

Sin plaun internaziunal existan dapi ils onns 1990 cunvegnas tranter pajais da l’America Latina davart l’uschenumnada educaziun interculturala bilingua (Educación Intercultural Bilingüe) EIB. En l’Ecuador ed en la Bolivia, dapi intgins onns er en il Peru, è l’EIB ina part fixa da l’instrucziun publica en la scola primara. Ella na proveda fin ussa però betg anc la populaziun indigena da l’entir territori. Per il mument sa restrenscha l’EIB anc – cun paucas excepziuns – sin la populaziun rurala che discurra quechua ed aimara e n’includa betg quels che discurran spagnol respectivamain las citads. Quai vala era per la promoziun cuntinuanta dal quechua sco lingua d’instrucziun al stgalim mesaun e superiur. Effectivamain po il quechua mo avair success en scola, sche ses diever en la vita professiunala quotidiana è necessari ed evident.

Savens datti resalvas dals geniturs. Quels teman per part che lur uffants n’emprendian betg bain avunda spagnol – la lingua ch’els dovran suenter en lur professiun – sche l’alfabetisaziun na vegn betg fatga en spagnol. Retschertgas scientificas demussan gist il cuntrari. Il success cumprovà dals scolars ed in sentiment subjectiv pli positiv han per part laschà tschessar talas resalvas.

En rom da l’EIB vegn instruida sco lingua da leger e scriver l’emprim onn da scola unicamain la lingua indigena. Il segund onn vegn vitiers l’ortografia spagnola. A partir dal terz onn vegn augmentada l’instrucziun en spagnol e las lecziuns vegnan dadas tant en quechua sco en spagnol. L’instrucziun duai esser interculturala: il cuntegn focusescha sin la cultura indigena ed accentuescha supplementarmain aspects da la cultura (‹alva›) europeica. I na sa tracta damai betg d’ina simpla ‹translaziun› dal concept da furmaziun tradiziunal eurocentrà.

L’instrucziun bilingua tempriva en l’America Latina han en emprima lingia en mira in’optimaziun da l’acquisiziun dal spagnol. L’EIB ha però la finamira da revalitar il quechua e da segirar uschia la cuntinuitad da la lingua en la cultura indigena. En intgins cas sto il quechua vegnir emprendì da nov, uschia per exempel dals Quechuas da Lamistas en il Peru u dals Saraguros en l’Ecuador.

En l’Ecuador datti ina retscha da scolas bilinguas che las vischnancas mainan en atgna responsabladad. En la Boliva è responsabel sin nivel naziunal il Consejo Educativo de la Nación Quechua CENAQ per l’instrucziun da quechua. L’EIB proveda qua fin ussa circa la mesadad da la populaziun che discurra quechua.

En il Peru èn vegnids elavurads en il fratemp meds d’instrucziun en l’ortografia uffiziala da las suandantas variantas dal quechua:

Quests meds èn vegnids elavurads per incumbensa da ministeri d’educaziun e vegnan duvrads en rom da l’EIB. L’introducziun da l’EIB per autras variantas dal quechua, tranter auter era da quellas ch’èn en privel da svanir sco il quechua huanca ed il quechua da Cajamarca, è pendenta.

En l’Argentina na datti fin ussa – malgrà bleras discussiuns en quel connex – nagina EIB cun instrucziun da quechua en scolas publicas.

La fonologia

Las diversas variantas dal quechua demussan tranter ellas intginas differenzas areguard la fonologia. L’emprim vegnan descrittas las relaziuns dal qusqu-qullaw, la varianta la pli derasada (discurrida a Cuzco, a Puno, en parts da l’Apurímac ed en la Bolivia). Suenter vegnan descrittas las differenzas da tschellas variantas.

Ils vocals

Il quechua ha mo trais vocals che valan sco fonems: , ed (sumegliant sco l’arab classic). Persunas monolinguas als pronunzian per regla sco , mintgatant però era sco ils vocals spagnols . En vischinanza dals consonants uvulars , e vegnan els plitost pronunziads sco , ed . En l’ortografia da 5 vocals – che n’è entant betg pli l’ortografia uffiziala – vegnan quests allofons che dependan mo dals consonants uvulars scrits sco ‹e› ed ‹o›. En tscherts cas da cunfin ha quai chaschunà confusiuns considerablas. Perquai vegn scrit ozendi (exceptà en pleds esters) unicamain ‹a, i, u›.

Ils consonants

labial alveolar palatal velar uvular glottal
plosiv p t tʃ k q
fricativ s h
nasal m n ɲ
lateral l ʎ
vibrant ɾ
semivocal w j

Ils bustabs da l’alfabet che furma ussa la versiun uffiziala dal Peru correspundan a l’alfabet fonetic internaziunal, cun excepziun dals palatals che vegnan scrits sco ‹ch ñ ll y›.

Ils plosivs ed ils fricativs èn adina surds; vocals sonors na valan betg sco fonems en il quechua. En la varianta qusqu-qullaw – auter ch’en tut las ulteriuras variantas dal quecha, però tuttina sco en l’aimara, danunder che questa particularitad deriva probablamain – ha mintga plosiv trais furmas: simpel, ejectiv ed aspirà, per exempel:

simpel ejectiv aspirà
p p′ ph
t t′ th
tʃ tʃ′ tʃh
k k′ kh
q q′ qh

En tut las variantas centralas e dal nord dal quechua (en il nord dal departament Junín) datti ultra da quai il fricativ postalveolar (scrit ‹sh›, da linguists era , tuttina sco ‹sch› en nossa scripziun) che correspunda en la varianta dal sid al . Il sun cumpara er en intgins territoris dal qusqu-qullaw. Là è el però sa sviluppà a (‹chk›) respectivamain a (‹sy›) (uschia al scriv’ins era tenor l’alfabet uffizial). Etimologicamain n’ha el pia da far nagut cun il sun dal quechua oriund .

En ils dialects da Junín, Cajamarca e Lambayeque datti plinavant anc il retroflex (pronunzià sumegliantamain sco ‹tr› per englais), in sun oriund dal quechua che correspunda en tschellas variantas a (‹ch›).

L’influenza dal spagnol

Circa 30 % dal stgazi da pleds modern dal quechua derivan dal spagnol. Intgins dals suns spagnols (p.ex. ‹f›, ‹b›, ‹d›, ‹g›) han probablamain obtegnì caracter fonematic, era per pledaders da quechua monolings. Il medem vala pli e pli per la differenziaziun dals vocals ‹o-u› ed ‹e-i› en emprests lexicals spagnols (p.ex.: karo che deriva dal spagnol caro = ‹char›, quechua karu = ‹lunsch›).

La scrittira e la moda da scriver

Quipus – cordas da nufs

Avant ch’ils Europeans èn arrivads n’existiva per il quechua nagina scrittira da bustabs. En il temp dal reginavel dals Incas vegnivan duvrads quipus (chipus, cordas da nufs) per inventarisar deposits da provisiun. Igl è contestà, schebain questas cordas da nufs pon vegnir interpretadas sco ina prefurma d’ina scrittira cun entirs pleds.

Dapi il temp colonial spagnol è vegnì duvrà l’alfabet latin per scriver quechua. La valur fonologica dals bustabs s’orientava al spagnol. Il 1560 ha scrit Domingo de Santo Tomás l’emprima grammatica per ina varianta dal quechua en la vischinanza da Lima. Quella grammatica ha furmà ditg la basa per l’instrucziun da quechua a l’universitad da Lima. Il 1607 ed il 1608 ha publitgà Diego González Holguín in vocabulari ed ina grammatica per il quechua (el sez numnava la lingua ‹quichua›) da Cuzco. Quellas duas ovras èn stadas decisivas per ils texts colonials en quechua ch’èn vegnids scrits pli tard.

Fin il 20avel tschientaner n’hai betg dà in’ortografia unitara. Ins scriveva tenor l’ortografia spagnola che reproduciva las valurs fonologicas dal quechua mo a moda manglusa. En il decurs dal 20avel tschientaner èn vegnids preschentads plirs models da concurrenza per in’ortografia dal quechua cun bustabs latins.

En il Peru ha la regenza da Juan Velasco Alvarado fixà il 1975 in alfabet uffizial (Alfabeto Oficial) cun sis variantas regiunalas che cuntegneva novs bustabs, tranter auter il ‹w›, il ‹k› ed il ‹q›, uschia ch’ils suns , e dal quechua han pudì vegnir reproducids per l’emprima giada exactamain. Ils plosivs aspirads vegnivan exprimids cun agiuntar in h, plosivs ejectivs cun agiuntar in apostrof. En sasez vala quest alfabet fin oz. Sa fundond sin la moda da scriver spagnola vegnivan duvrads ils tschintg vocals ‹a›, ‹e›, ‹i›, ‹o› ed ‹u›. Questa furma da l’alfabet vegn propagada fin oz da l’Academia Mayor de la Lengua Quechua (AMLQ) a Cuzco. En la Bolivia è vegnì sviluppà parallelamain in standard uffizial fitg sumegliant, en il qual vegniva però duvrà a la fin da la silba ‹j› empè da ‹h› e ‹k› empè da ‹q›. En l’Argentina èn s’etablidas gist duas differentas modas da scriver: quella da Tucumán / Jujuy e quella da Santiago del Estero.

Las ortografias uffizialas dal Peru e da la Bolivia han ins adattà ina a l’autra ils onns 1980. Plinavant è vegnida substituida uffizialmain il 1985 la moda da scriver cun tschintg vocals cun quella da trais vocals, perquai che quella è pli datiers a la fonetica dal quechua. Empè dad ‹e› ed ‹o› che figuravan unicamain en vischinanza da ‹q› vegn ussa scrit ‹i› respectivamain ‹u›. L’unica differenza tranter ils dus pajais è il grafem per la valur fonologica che vegn reproducida en il Peru cun ‹h› ed en la Bolivia cun ‹j›. En l’Ecuador han ins medemamain substituì la moda da scriver che s’orientava al spagnol cun ina moda da scriver che sa basa sin quella dal Peru e da la Bolivia. La fonetica dal kichwa ecuadorian sa distingua però cleramain da quella dal Peru e da la Bolivia. L’Argentina n’ha anc betg surpiglià il nov alfabet dal quechua.

L’ortografia moderna dal quechua vegn crititgada fin oz d’intginas instituziuns, tranter auter da l’AMLQ e da represchentants dal SIL International: l’alfabet uffizial saja pli grev da chapir per persunas ch’han emprendì da leger e scriver cun l’alfabet spagnol. Questa critica vegn replitgada cun l’argument che la scripziun moderna reproduceschia a moda perfetga la fonologia dal quechua. En pli renviesch’ins a studis che mussan che l’alfabetisaziun en quechua cun il sistem da tschintg vocals haja per consequenza pli grondas difficultads da leger spagnol che quai ch’igl è il cas cun il sistem da trais vocals.

Ins sto considerar che modas da scriver pli veglias che s’orienteschan a l’ortografia spagnola èn usitadas en la publicitad fin oz, cunzunt en connex cun nums geografics. Uschia vegnan per exempel nums pli renumads sco Wayna Pikchu, Saksaywaman e Qurikancha era scrits sco Huayna Picchu, Sacsayhuaman e Coricancha respectivamain Qorikancha.

Il linguist peruan Rodolfo Cerrón Palomino, che discurra quechua huanca sco lingua materna, propona in standard ortografic unifitgà per tut ils dialects meridiunals dal quechua (q.v.d. ils dialects quechuans che vegnan discurrids en tut il Peru dal Sid davent da Huancavelica, en la Bolivia ed en l’Argentina). Quest standard numna el quechua dal sid (quechua sureño). Bleras instituziuns peruanas acceptan entant quest standard. El cuntegna structuras oriundas dals dialects ils pli frequents: chanka (ayakuchu, quechua ayacuchano) e qusqu-qullaw (discurrì davent da Cuzco vers il sid, en la Bolivia ed en l’Argentina). Exempels:

Ayacucho Cuzco Quechua sureño Translaziun
upyay uhyay upyay ‹baiver›
utqa usqha utqha ‹svelt›
llamkay llank'ay llamk'ay ‹lavurar›
ñuqanchik nuqanchis ñuqanchik ‹nus (inclusiv)›
-chka- -sha- -chka- (suffix: acziun betg finida)
punchaw p'unchay p'unchaw ‹di›

Ils bustabs da l’alfabet uffizial dal quechua

Dapi il 1985 dovra l’alfabet dal quechua uffizial a Peru en general ils suandants 18 bustabs per il stgazi da pleds ertà dal quechua sco era per ils emprests lexicals da l’aimara:
a, ch, h, i, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, t, u, w, y.

En qusqu-qullaw vegnan plinavant duvrads ils suandants bustabs (era per emprests lexicals da l’aimara). En tut sa tracti da 28 grafems:
chh, ch', kh, k', ph, p', qh, q', th, t'.

En la Boliva scriv’ins ‹j› empè da ‹h›.

En las variantas centralas e dal nord datti plinavant il ‹sh› (IPA: ). En las variantas da Junín, da Cajamarca e da Lambayeque datti ultra da quai anc il ‹ĉ› (che vegn scrit inuffizialmain ‹tr›). En tut sa tracti da 20 segns.

Ils bustabs e ed o na vegnan betg duvrads per pleds ertads dal quechua, perquai ch’i sa tracta d’allofons dad ‹i› e dad ‹u› che figureschan en vischinanza da ‹q›, ‹qh›, ‹q'›.

Ils suandants bustabs vegnan duvrads unicamain per emprests lexicals dal spagnol e d’autras linguas (auter che da l’aimara):
b, d, e, f, g, o.

Unicamain en nums propris ubain en expressiuns surpigliadas directamain dal spagnol figureschan ils suandants grafems:
c, v, x, z; j (en il Peru; en la Bolivia stat quel empè da ‹h›).

La grammatica

Quechua è ina lingua agglutinanta sco il tirc ed il finlandais, quai vul dir che la significaziun dal pled vegn adattada ad in tschep invariabel cun agiuntar silbas (suffixs) e betg cun flectar ils pleds (midada da l’entir pled tut tenor temp, persuna e schlattaina) sco quai ch’igl è il cas per exempel en rumantsch.

La successiun dals suffixs è reglada severamain sco l’exempel dal pled chakra (champ) illustrescha:

  • La significaziun ‹pitschen› exprim’ins cun agiuntar il suffix -cha.
  • Il possessiv ‹mes› exprim’ins cun agiuntar il suffix -y.
  • Il plural furman ins cun agiuntar il suffix -kuna.
  • ‹mes pitschens champs› ha pia num en quechua: chakrachaykuna.

Sco la plipart da las linguas agglutinantas furma il quechua ina lingua dal tip SOP (subject-object-predicat), q.v.d. che la successiun dals pleds è usualmain sco en la suandanta frasa: Michiqkunaqa wayñutam takichkanku = Ils pasturs chantan (gist) in Wayñu .

Il substantiv

Il substantiv enconuscha en quechua dus numerus: il singular ed il plural. L’ultim vegn exprimì cun agiuntar il suffix -kuna. El na sto betg vegnir duvrà stringentamain e vegn savens laschà davent en cas evidents.

Il substantiv vegn ‹declinà› a maun d’ina retscha da suffixs empè da preposiziuns. Quai èn -p(a) (genitiv), -ta (accusativ), -nta (‹tras›), -man (‹tar›), -manta (‹da, ord›), -paq (‹per›), -pi (‹en›), -wan (‹cun›). Quests suffixs èn productivs, perquai ch’els pon per exempel era furmar adverbs (chaypi, là; kunanmanta, a partir d’ussa, …).

La funcziun da l’artitgel definit vegn per part surpigliada da l’uschenumnà topic marker -qa: runaqa = l’um.

Cun cumbinar substantivs vegnan furmads a moda simpla e fitg frequentamain pleds cumponids. L’emprim nomen è l’attribut: hatun = grond; yachay = savair, emprender; wasi = chasa; hatun yachay wasi = scol’auta, universitad.

Il quechua n’enconuscha nagin gener grammatical. En tscherts cas gioga però il gener natiral ina rolla: uschia è per exempel churi adina l’uffant d’in um e wawa l’uffant d’ina dunna. Sumegliant è quai era en connex cun relaziuns da fragliuns.

Ils pronoms

numerus
singular plural
persuna emprima Ñuqa Ñuqanchik (inclusiv)

Ñuqayku (exclusiv)

segunda Qam Qamkuna
terza Pay Paykuna

Il quechua enconuscha set pronoms persunals. Per l’emprima persuna plural (‹nus›) existan en quechua dus pronoms differents. Il pronom inclusiv vegn duvrà sch’il pledader includa la persuna pledentada (‹nus e ti›, ‹jau e ti›). Il pronom exclusiv vegn duvrà, sche la persuna pledentada vegn exclusa (‹nus senza tai›).

Il possess u l’appartegnientscha vegn exprimì en quechua cun suffixs possessivs:

wasi = chasa; wasiy = mia chasa; wasiyki = tia chasa; wasin = sia chasa; wasinchik = nossa (era tia) chasa; wasiyku = nossa (betg tia) chasa; wasiykichik = vossa chasa; wasinku = lur chasa.

Il genitiv -p(a) pretenda per il nomen appartegnent ch’inditga il possess ina terminaziun possessiva: intip churin = figl dal sulegl.

Ils pronoms demonstrativs dal quechua ils pli impurtants èn kay (quest), chay (quai) e wak (quel). Quels pon era vegnir duvrads en funcziun d’adjectiv.

Ils adjectivs

Ils adjectivs stattan en il quechua davant ils substantivs. I na dat betg in gener grammatical ed els na vegnan betg declinads ensemen cun ils substantivs.

Ils adverbs

Ils adverbs vegnan furmads per l’ina cun agiuntar il suffix -ta, ad in adjectiv, mintgatant er il suffix -lla: allin - allinta (‹bun›), utqay - utqaylla (‹svelt, dabot›). Per l’autra vegnan els furmads cun agid da suffixs che vegnan agiuntads als pronoms demonstrativs: chay (‹quai›) - chaypi (‹là›), kay (‹quest›) - kayman (‹nà qua›). Plinavant datti numerus adverbs independents. En quel connex dat en egl che l’adverb qhipa signifitga tant ‹davostiers› sco er ‹en l’avegnir›, ñawpa percunter ‹davanttiers› sco era ‹passà›. Concepts spazials e temporals dals adverbs en quechua èn damai colliads – sumegliantamain sco en l’aimara – precis a moda cuntraria da quai ch’igl è il cas en las linguas europeicas.

Ils numerals

Dumbers cardinals: ch'usaq (0), huk (1), iskay (2), kimsa (3), tawa (4), pichqa (5), suqta (6), qanchis (7), pusaq (8), isqun (9), chunka (10), chunka hukniyuq (11), chunka iskayniyuq (12), iskay chunka (20), pachak (100), waranqa (1000), hunu (1 000 000), lluna (1 000 000 000 000). Ils dumbers ordinals vegnan furmads cun agiuntar il pled ñiqin al dumber cardinal correspundent (p.ex. iskay ñiqin = ‹segunda›). Empè da huk ñiqin (‹emprima›) pon ins però era dir ñawpaq che signifitga era ‹la pli veglia›.

Ils verbs

L’infinitiv vegn furmà cun il suffix -y (much'a= ‹bitsch›; much'a-y = ‹bitschar›). L’imperativ singular ha la medema furma; per furmar il plural vegn agiuntà -ychik. L’infix -wa- exprima ‹a mai/mai/ma› (much'ay! = ‹bitscha!›, much'away! = ‹bitscha mai!/ma bitscha!›).

Las terminaziuns dals verbs en l’indicativ èn las suandantas:

preschent passà simpel futur passà narrativ
Ñuqa -ni -rqa-ni -saq -sqa-ni
Qam -nki -rqa-nki -nki -sqa-nki
Pay -n -rqa-n -nqa -sqa
Ñuqanchik -nchik -rqa-nchik -sun -sqa-nchik
Ñuqayku -yku -rqa-yku -saq-ku -sqa-yku
Qamkuna -nki-chik -rqa-nki-chik -nki-chik -sqa-nki-chik
Paykuna -n-ku -rqa-nku -nqa-ku -sqa-ku

Sch’il subject stat en il plural, po il verb star en il singular: Runakunaqa llaqtakunapim kawsan. = Ils umans vivan en vitgs/citads.

Differents infixs e suffixs servan a midar la significaziun, uschia per exempel il -chi- causativ (exempel: wañuy = ‹murir›; wañuchiy = ‹mazzar›); il -ku- reflexiv (exempel: sipiy = ‹mazzar›; sipikuy = ‹sa mazzar›); il -naku- reciproc (exempel: marq'ay= ‹embratschar›; marq'anakuy= ‹embratschar in l’auter›), il -chka- durativ (exempel; mikhuy = ‹mangiar›; mikhuchkay = ‹esser vid mangiar›).

Il quechua enconuscha la conjugaziun objectiva. Quai munta ch’i na dat betg mo differentas terminaziuns verbalas per differents subjects, mabain era per differents objects (transiziun). Exempel:

rikuni jau ves
rikuyki jau ves tai / jau ta ves
rikunki ti vesas
rikuwanki ti vesas mai / ti ma vesas
rikun el/ella vesa
rikuwan el/ella vesa mai / el/ella ma vesa
rikusunki el/ella vesa tai / el/ella ta vesa

Per il futur datti atgnas terminaziuns verbalas da transiziun.

Las particlas

Particlas – pia pleds, als quals na vegnan mai agiuntads suffixs – datti mo paucas. Particlas èn per exempel ils pleds arí (‹gea›), yaw (‹hallo!›, ‹he!›) e tscherts emprests lexicals dal spagnol sco piru (da spagnol pero ‹ma›) e sinuqa (da sino ‹mabain›). Il pled da negaziun mana (‹na›) n’è betg ina particla, perquai ch’i pon vegnir agiuntads suffixs (manam, ‹na, betg›; manas, ‹na, di la glieud›, manapunim, tuttavia betg; manaraq, ‹anc betg›; manaña, ‹betg pli›).

L’evidenzialitad

La gronda part da las frasas en quechua èn marcadas d’in suffix d’evidenzialitad. Quel inditga quant segir ch’il pledader è da quai ch’el di respectivamain danunder ch’el ha l’infurmaziun. -mi exprima ch’il pledader sa quai ord atgna experientscha (Tayta Wayllaqawaqa chufirmi, ‹signur Huayllacahua è chauffeur, jau sai quai, jau hai vis quai›); -si exprima ch’il pledader sa quai da l’udir (Tayta Wayllaqawaqa chufirsi, ‹signur Huayllacahua è chauffeur, m’han ins raquintà›); -cha exprima ch’il pledader n’è betg dal tut segir (Tayta Wayllaqawaqa chufircha, ‹signur Huayllacahua è probablamain – ubain: forsa – chauffeur›). Suenter in vocal vegn agiuntà -m, -s, -ch.

Ils pronoms interrogativs

En quechua datti fitg blers pronoms interrogativs che vegnan furmads cun agiuntar suffixs nominals a las ragischs ima (tge), pi (tgi) e may (nua). Per il pli vegn anc agiuntà in suffix evidenzial u -taq:

Maypitaq kachkan? = Nua è el?
Imatam rurachkanki? = Tge fas ti (gist)?
Pitaq karqan? = Tgi èsi stà?

Dumondas che pon vegnir respundidas cun gea u na vegnan adina furmadas cun -chu.

Munawankichu? = Has ti gugent mai? (resposta: arí = gea / manam = na)

La negaziun

Il suffix -chu serva era per dir da na (mana per expressiuns ed ama per cumonds):

Mikhunaqa manas allinchu karqan. = Il past n’ha betg gustà.
Ama waqaychu! = Na bragia betg!

Las proposiziuns subordinadas

Sco lingua agglutinanta na dovra il quechua betg proposiziuns subordinadas cun agid da conjuncziuns, mabain expressiuns verbalas, a las qualas ils suffixs correspundents vegnan agiuntads:

Hamunaykitam munani. = Jau vi che ti vegnias.
Inkaqa quri tawnanpa chayamusqanpi Qusqu llaqtatas kamasqa. = Nua che ses bastun dad aur ha tutgà il terren, ha l’Inca fundà la citad da Cuzco.
Mamaypa chiqnisqan runata rikurqanim. = Jau hai vis l’um che mia mamma odiava.
Churiyta munaq warmita rikurqanim. = Jau hai vis la dunna ch’amava mes figl.
Runakunaqa ayninakuyta qunqachkan. = Ils umans emblidan da gidar in l’auter.

Empè da las conjuncziuns rumantschas ‹sche›, ‹cura›, ‹durant›, ‹perquai› e ‹malgrà› vegnan duvrads ils infixs / suffixs -pti- (per differents subjects) e -spa- u -stin (per il medem subject). Per nianzas da significaziun pon plinavant vegnir agiuntads ulteriurs suffixs (p.ex. -qa, -m(i), -s(i) e -(pas):

Hamuptiykiqa kusikusaq. = Sche ti vegns, m’allegrel jau.
Kutispay kasarasqaykim. = Cura che jau return, ta marid jau.
Takistin tusurqankim. = Durant che ti has chantà, has ti sautà.

In cas spezial areguard las proposiziuns subordinadas è il quechua en la Bolivia, perquai ch’el enconuscha era conjuncziuns (furmadas da pronoms interrogativs e -chus). A maun da quellas po el furmar ultra da las pussaivladads da s’exprimer surmenziunadas era proposiziuns subordinadas per propi.

Emprests lexicals en las linguas europeicas

Las linguas europeicas (ed autras) han surpiglià intgins emprests lexicals dal quechua. Per regla èn quests pleds arrivads en Europa sur il spagnol. Intgins exempels:

Ovras litteraras en quechua

Annotaziuns

  1. ↑ Infurmaziuns davart quechua en la banca da datas ethnologue
  2. ↑ Diccionario etnolingüístico y guía bibliográfica: Quechua. Alain Fabre, 2005

Litteratura

  • Rimaykullayki: materialias d’instrucziun davart il quechua ayacuchano, Peru, cumpilà tenor Clodoaldo Soto Ruiz Quechua – manual de enseñanza, Lima 1979 e da Sabine Dedenbach-Salazar Sáenz, eds. da Roswith Hartmann, reediziun actualisada, amplifitgada e repassada, 3. ediziun, Berlin: Reimer, 1994. ISBN 3-496-02520-4
  • Kauderwelsch, Quechua für Peru-Reisende da Winfried Dunkel. ISBN 3-89416-078-0
  • Lonely Planet Quechua Phrasebook (Lonely Planet Phrasebooks) (cudesch da giaglioffa, englais) da Serafín M. Coronel Molina, 2002. ISBN 1-86450-381-5
  • Eva Gugenberger: Identitäts- und Sprachkonflikt in einer pluriethnischen Gesellschaft: eine soziolinguistische Studie über Quechua-Sprecher und -Sprecherinnen in Peru, Vienna: WUV-Univ.-Verl., 1996. (Dissertationen der Universität Wien; 17), Wien, Univ., Diss., 1994.
  • Quechua sociolinguistics, ed. da Kendall A. King., Berlin : Mouton de Gruyter, 2004. (International journal of the sociology of language; 167)

Colliaziuns

Publicaziuns scientificas online