Çağatay Hanlığı

Günümüz dünyasında, Çağatay Hanlığı geniş bir yelpazedeki insanlar için büyük önem taşıyan ve ilgi duyulan bir konu haline geldi. İster güncel bilgi arayan profesyoneller, ister bilgilerini genişletmek isteyen öğrenciler, ister yalnızca bu konu hakkında daha fazla bilgi edinmek isteyen kişiler olsun, Çağatay Hanlığı giderek daha fazla çeşitlilik gösteren bir hedef kitlenin dikkatini çekmeye devam ediyor. Bu makalede, Çağatay Hanlığı ile ilgili en alakalı ve güncel yönleri kapsamlı bir şekilde inceleyeceğiz ve her türden izleyicinin ilgisini çekmeye devam eden bu konu hakkında eksiksiz ve güncel bir bakış açısı sunacağız.

Çağatay Hanlığı
1226-1347
Çağatay Hanlığı bayrağı
Bayrak
Çağatay Hanlığı'nın 1300 civarındaki haritası
Çağatay Hanlığı'nın 1300 civarındaki haritası
Çağatay Hanlığı'nın 13. yüzyıl sonlarındaki bir haritası. Gri çizgiler modern uluslararası sınırları temsil etmektedir. Maviler nehirleri temsil etmektedir.
Çağatay Hanlığı'nın 13. yüzyıl sonlarındaki bir haritası. Gri çizgiler modern uluslararası sınırları temsil etmektedir. Maviler nehirleri temsil etmektedir.
TürBozkır imparatorluğu
BaşkentAlmalık
Karşı
Yaygın dil(ler)
HükûmetYarı seçimli monarşi, daha sonra ırsî monarşi
Han 
• 1225-1242
Çağatay Han
Yasama organıKurultay
Tarihî dönemGeç Orta Çağ
• Kuruluşu
1226
• Dağılışı
1347
Para birimiMadenî para
Öncüller
Ardıllar
Moğol İmparatorluğu
Doğu Çağatay Hanlığı
Timur İmparatorluğu
Yarkand Hanlığı
Çungar Hanlığı

Çağatay Hanlığı, Moğol hükümdarı Cengiz Han’ın oğullarından Çağatay Han’ın adını taşıyan Türkleşmiş Moğol devletidir.

Cengiz Han ölmeden önce topraklarını oğulları arasında paylaştırmıştı. Yıktıkları Kara Hıtay'ın toprakları olan Kaşgar civarı ile Maveraünnehir'in büyük bölümünü Çağatay’a vermişti. Çağatay'ın bu topraklarda 1227’de kurduğu devlet 1370’e değin varlığın sürdürdü. Çağatay Han, önce ağabeyi Cuci Han ve ardından babası ölünce hanedanın en yaşlı üyesi oldu. Buna karşın kardeşi Ögeday’in kağan (büyük han) olmasına karşı çıkmadı ve topraklarını ona bağlı kalarak yönetti.

Çağatay Han'ın 1241'de ölümünden sonra Çağatay Hanlığı merkezi Moğol devletine karşı mücadeleye girişti. Çağatay'ın torunu Algu, Kubilay Han ile Arık Böke arasındaki taht mücadelesinin yol açtığı iktidar boşluğundan yararlanarak Harezmşahlar, Batı Türkistan ve Afganistan'ı da sınırlarına kattı. 1266’da tahta çıkan Mübarekşah, İslam dinini kabul eden ilk Çağatay hanı oldu. Ondan önceki Çağatay hükümdarları Şamanizm inancını benimsiyorlardı.

Çağatay Hanlığı en parlak dönemini Kebek Han’ın yönetiminde (1318-26) yaşadı. Kebek Han göçebe hayatını bırakıp Karesi'de sarayı yaptırarak yerleşmiş, Çağatay ekonomisi gelişmiş ve ilk Çağatay parası Kebek i basıldı. Bu yerleşme ve şehirlileşme ile birlikte din açısından İslamlaşma ve dil açısından Türkleşme yaşanmıştır. Ancak bu durum boylar arasındaki siyasi çatışmanın sebebi yaratılmıştır.

Aslında Çağatay Han döneminde İslam'ın dinî alışkanlıkları yasaklanmıştır. Fakat Kara Hülâgu'den sonraki Hanlar Orta Asya'nın çoğunluğunu oluşturan Müslümanlara barışık davranmaya başlamıştır. Mübarek Şah müslüman olduysa da kendisinden sonraki Hanlar Kebek Han'a kadar Budist idi. Moğol Hanların ciddi İslamlaşması ise Tarmaşirin'nin İslam'ı kabul etmesinden sonra yaşanmıştır.

Bu dönemde Maveraünnehir'de oturan ve kent kültürüne alışarak Türkleşmiş Batı Çağatay Hanlığı bünyesindekiler kendilerine "Çağataylı" olarak hitap etmeye başlamıştır. Bu dince İslamlaşmış dilce Türkçeleşmiş "Çağataylı"lar bazı tarihçiler tarafından Çağatay Türkleri ve kullandıkları dili de Çağatayca olarak adlandırılmaktadır.

Bu "Çağataylı"lara karşın doğuda İli vadisi ve Tanrıdağı kuzeyinde göçebe hayvancılığını sürdürmüş boylar kendilerine "Moghul (Moğol)" olarak hitap ederek Moğol kültüründen gururu duymaya devam etmişler ve Moğolluğunu yitirmiş "Çağataylı"lara "Karaunas (Melez)" diyerek aşağılamıştır. "Çağataylı"lar ise "Moghul"lara "Çete" diyerek aşağılamıştır.

Bu durumda Tarmaşirin'den sonraki Çağatay Hanlığı, Duva Han'ın oğullarının güç mücadelesinin sahnesi olmuş ve 1340'tan sonra Pamir Dağlarının doğusunu yöneten Doğu Çağatay Hanlığı ile batısını yöneten Batı Çağatay Hanlığı olmak üzere ikiye bölünmüştür.

Doğuda tahta çıkan Tuğluk Timur (1359-70) batı bölgesini ele geçirerek Çağatay topraklarını yeniden birleştirdi. Çağatay Hanlığı Altıshahr (Yarkand Hanlığı), Moghulistan ve Uyguristan gibi üç bölgeden oluşmuştur.

Bu sırada Doğu Çağatay kökenli Barlas boyundan Timur, hanlık için bir tehlike olarak belirmeye başlamıştı. Çağatay Hanlığı’na bağlı Semerkant emirinin hizmetinde bulunan Timur, önce Semerkant’ı, sonra Çağatay topraklarını ele geçirdi.

Çağatay Hanlığı böylece yıkılmasına karşın, Çağataylılar 17. yüzyıl sonlarına kadar varlıklarını sürdürdüler.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ "Chaghatayid coins". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2020. 
  2. ^ Altıshahr; güney Sincan'da Hotan, Yarkent, Yengihisar, Kaşgar, Aksu, ve Uçturfan'dan oluşan altı şehirler.
  • Svat Soucek, A History of Inner Asia, Cambridge University Press (Februar 2000) ISBN 978-0-521-65704-4 (İngilizce)