Günümüz dünyasında Amasya siyasetten bilime, kültürden topluma kadar farklı alanlarda giderek daha fazla önem kazanıyor. Etkisi inkar edilemez ve sonuçları çeşitli ve karmaşıktır. Bu makalede, Amasya evrenini derinlemesine inceleyerek onun farklı yönlerini keşfedeceğiz ve mevcut bağlamdaki etkisini analiz edeceğiz. Kökeninden gelecekteki muhtemel evrimlerine kadar bu çeşitli ve çok yönlü konuya ışık tutmaya çalışacağız.
Bu maddedeki bilgilerin doğrulanabilmesi için ek kaynaklar gerekli. (Aralık 2021) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
| Amasya | |
|---|---|
Şehir | |
Amasya'nın Türkiye'deki konumu | |
| Ülke | Türkiye |
| Bölge | Karadeniz Bölgesi |
| İl | Amasya |
| İdare | |
| • Belediye başkanı | Turgay Sevindi (CHP) |
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 1729 km² |
| Rakım | 411 m |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| Posta kodu | 05000 |
| Alan kodu | 358 |
| Plaka kodu | 05 |
Amasya, Amasya ilinin merkezi olan şehirdir. 2020 itibarıyla Amasya şehir merkezi 147.266 kişilik nüfusa sahiptir.[1]
Orta Karadeniz Bölümünde yer alan Amasya Anadolunun eski yerleşim alanlarından biridir. Hititlerden başlayarak çeşitli uygarlıkların merkezi olmuştur. Kentin bilinen en eski adı, söylendiği biçimi ile günümüze kadar hiçbir değişikliğe uğramadan gelen Amasya'dır. Eski kayıtlarda ve buluntularda Amesseia - Amacia - Amaccia ismi okunmaktadır. Amasya isminin açık bir şekilde okunduğu, Pers, Pontos ve Roma İmparatorluğu dönemlerinde ticarette kullanılan gümüş ve bronz sikkeler (paralar) üzerinde görmek mümkündür.
Bazı sikkeler üzerinde Amaccia veya Amacia isimlerine rastlanılmaktadır. Amasya'nın fethinden önce ve sonrasında da Türkler, Amasseia'yı veya Amaccia, Amacia Türkçede söylendiği gibi Amasya yapmışlardır.[kaynak belirtilmeli]
MÖ 60. ve MS 19. yıllarda Amasya'da doğduğu tahmin edilen ve coğrafya ilminin mucidi olarak tanınan Strabon, yazdığı ünlü coğrafya kitabı Geographica'da Amasya'dan Amasseia olarak söz etmektedir.[2]
Strabon'a göre Amasya ismi, burada yaşamış olan Amazon kraliçesi Amasis'den gelmektedir. Bulunan Yunan ve Roma sikkelerinde görüldüğü üzere isim zamanla Αμάσεια, Amaseia, Amassia ve Amasia olarak değişmiş ve sonunda Türkler Amasya olarak adlandırmışlardır. Amasya'nın bugüne kadar 19 farklı devletin egemenliği altına girdiği söylenmektedir.
Amasya şehrinin kuruluş tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte yerleşimin Hitit dönemine kadar uzandığı tahmin edilmektedir. Seloukoslar döneminde önemli bir konuma sahip olan yerleşim daha sonra MÖ 281 yılında kurulan Pontus Krallığına bir süre başkentlik yaptı. MÖ 70 yılında general Lucius Licinius Lucullus tarafından Roma topraklarına katıldı. Diocletianus sonra MS 3. yüzyılda gelişen yerleşim, önemli bir dini merkez konumuna yükseldi. 4. yüzyılın ikinci yarısında Roma İmparatorluğunun ikiye bölünmesiyle yerleşim Doğu Roma İmparatorluğu topraklarına katıldı. 712 yılında Arap ordularınca ele geçirilen yerleşim kısa süre sonra III. Leon tarafından yeniden Bizans topraklarına katıldı. Yerleşim bu tarihten 11. yüzyıl sonlarına kadar Bizans hakimiyetinde kaldı.
1071 yılındaki Malazgirt Meydan Muharebesi sonrasında Anadolu'nun birçok şehri gibi Amasya da 11. yüzyıl içinde Türklerin egemenliğine geçti. Artuk Bey tarafından ele geçirilen yerleşim daha sonra Danişmend Gazi 'nin denetimine bırakıldı. 1080 yılında da yeni kurulan Danişmendliler Beyliği topraklarına katıldı. Şehir II. Kılıç Arslan tarafından 1175 yılında Anadolu Selçuklu Devleti topraklarına katıldı. Kılıçarslan tarafından oğlu Nizâmeddin Argunşah'a bırakılan yerleşim 1193 yılında Kılıçarslan'ın diğer bir oğlu olan Rükneddin Süleyman tarafından ele geçirildi. 1237 yılında başlayan Babai Ayaklanması'nda isyancıların denetimine giren yerleşim 1240 yılında Selçuklu kuvvetlerince yeniden ele geçirilmiş, isyanın ele başlarından Baba İshak da yakalanarak Amasya Kalesinde idam edilmiştir. Babai Ayaklanması ile iyice güçsüzleşen Selçuklular 1243 yılında meydana gelen Kösedağ Muharebesi ile Anadolu'da güç kaybetmeye başlamış, 14. yüzyıl başlarında da Amasya şehri Moğol valilerce yönetilmeye başlanmıştır.
Kısa süreliğine II. Gıyaseddin Mesud'un oğlu Tâceddin Altınbaş tarafından ele geçirilen yerleşim sonrasında Eretna Beyliği topraklarına katıldı. 14. yüzyılın ikinci yarısında yerleşim Emîr Hacı Şadgeldi tarafından ele geçirildi. Şadgeldi'nin ölümünden sonra oğlu Ahmed, Osmanlı hükümdarı I. Bayezid'tan destek istemiş ve şehri Kadı Burhâneddin’e karşı savunmuştur. Osmanlı ile Kadı Burhaneddin Devleti mücadelesi sonrasında Amasya 1393 yılında Osmanlı topraklarına katıldı. Şehrin idaresine de şehzade Çelebi Mehmed getirildi.
1402 yılında gerçekleşen Ankara Savaşı sonrasında Çelebi Mehmed Amasya'ya çekildi. Fetret Devri olarak adlandırılan dönemde kardeşleriyle ve diğer beyliklerle mücadelesini 1413 yılına kadar Amasya'dan sürdürdü. Osmanlı İmparatorluğu döneminde birçok padişah Amasya'da dünyaya gelmiş ve şehzadelik yapmıştır. Bu sebeple Amasya Osmanlı tarihi açısından da büyük öneme sahiptir. I. Mehmet, II. Murat, Fatih Sultan Mehmet, Yavuz Sultan Selim gibi padişahlar Amasya'da şehzadelik yapmışlardır.[3] 15. yüzyılda bir süre Rum Eyaleti merkez şehri konumunda bulundu. Ayrıca Amasya 16. yüzyıl sonlarına kadar Osmanlılar'ın doğu sınırında stratejik bir öneme sahip olmuştur. 1520 yılı tahririnde Amasya 48'i Müslüman, 4'ü gayrimüslim olmak üzere toplam 52 mahalleden oluşan bir şehir konumundaydı.[4] 1555 yılında Amasya Antlaşması burada imzalanmıştır. Şehir, Celali isyanları sırasında 17. yüzyıl başlarında tahribata uğradı. Bu tarihten sonra bir sancak merkezi olarak sakin bir dönem geçirdi.
19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun'da başlayan Kurtuluş Savaşı'nın (Millî Mücadele)'nin ilk adımı, 12 Haziran 1919 tarihinde Mustafa Kemal'in Amasya'ya gelmesiyle atılmıştır.
Kurtuluş mücadelesinin planları Amasya’da hazırlanmış; Erzurum Kongresi ve Sivas Kongresi'nin toplanmasına burada karar verilmiş; 22 Haziran 1919’da yayımlanan Amasya Genelgesi ile, Mustafa Kemal Atatürk'ün “Milletin istiklâlini yine milletin azmi ve kararlılığı kurtaracaktır.” sözüyle Millî Mücadele fiilen başlatılmıştır. Bu yönüyle Amasya, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş sürecinde atılan ilk önemli adımın gerçekleştiği yer olmuştur.
1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti'nin idari yapılanması sonucunda Amasya, il statüsü kazanarak kendi adını taşıyan ilin merkezi olmuştur.








Amasya, Karadeniz Bölgesi'nin hemen iç kısmında yer alır ve vadi tabanı üzerine kurulmuştur. Anadolu'nun iç kesimlerini Samsun Limanı'na bağlayan kara yolu üzerinde bulunan şehir, 1930 yılında inşa edilen demiryolu hattıyla da Samsun'a bağlanmıştır.
Şehir merkezinin rakımı (deniz seviyesinden yüksekliği) 411,69 metredir.[5]
İlde, Türkiye'de Karadeniz iklimi ile kara iklimi arasında bir geçiş iklimi hüküm sürmektedir. Yaz aylarında kara iklimi kadar kurak, Karadeniz iklimi kadar yağışlı değildir. Kışları ise Karadeniz iklimi kadar ılıman, kara iklimi kadar sert geçmez. Ayrıca Yeşilırmak ve vadi sisteminin bölgeye sağladığı yumuşatıcı etki de göz ardı edilemez. Bu sayede, kış mevsiminde yüksek kesimlerde kar yağışı görülse bile, şehir merkezinde kar yağışı ya etkisizdir ya da kısa süreli kalır.

2006 yılında kurulan Amasya Üniversitesi 8 fakülte, 1 yüksekokul, 3 enstitü, 8 meslek yüksekokulu ile faaliyetlerini sürdürmektedir.[6]
İlde ilk ve orta seviyede eğitim-öğretim, Millî Eğitim Müdürlüğüne bağlı okullarda yapılmaktadır. Yaygın eğitim ise Halk Eğitim Merkezi aracılığıyla yürütülmektedir.

Amasya'daki önemli tarihi yerlerden biri, Amasya Arkeoloji Müzesi bahçesinde yer alan Sultan Mesud Türbesi’dir. 12. yüzyılda yapıldığı bilinen bu türbe, Amasya Merkez ilçesinde bulunmaktadır. 2010 yılında yine merkez ilçede Minyatür Amasya Müzesi açılmıştır. Amasya'nın girişinde ise Ferhat ve Şirin Aşıklar Müzesi ve Aşıklar Müzesi yer almaktadır.Ayrıca, şehrin en dikkat çekici tarihi yapılarından biri olan Pontus Kaya Mezarları da Amasya Merkez'de bulunmaktadır.
Amasya Baklalı Dolması 17.08.2021 tarihinde,[7] Amasya Çöreği 24.08.2021 tarihinde,[8] Amasya Etli Çiçek Bamyası Yemeği 22.11.2021 tarihinde,[9] Amasya toyga çorbası 01.12.2021 tarihinde,[10][11] Amasya Patlıcan Pehli 05.04.2022 tarihinde,[12] Burmalı Amasya Çöreği 07.06.2022 tarihinde,[13] Amasya Yağlısı 16.06.2022 tarihinde,[14] Amasya Keşkeği 28.07.2022 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve coğrafi işaret almışladır.[15]

| Yıl | Toplam | Şehir | Kır |
|---|---|---|---|
| 1927[16] | 60.479 | 12.824 | 47.655 |
| 1935[17] | 66.600 | 11.981 | 54.619 |
| 1940[18] | 70.656 | 13.635 | 57.021 |
| 1945[19] | 75.801 | 13.344 | 62.457 |
| 1950[20] | 85.959 | 14.470 | 71.489 |
| 1955[21][a] | 83.282 | 17.560 | 65.722 |
| 1960[22][b] | 83.361 | 28.525 | 54.836 |
| 1965[23] | 93.718 | 34.168 | 59.550 |
| 1970[24] | 98.276 | 36.646 | 61.630 |
| 1975[25] | 102.125 | 41.496 | 60.629 |
| 1980[26] | 113.671 | 48.066 | 65.605 |
| 1985[27] | 120.607 | 53.431 | 67.176 |
| 1990[28] | 121.082 | 57.288 | 63.794 |
| 2000[29] | 133.207 | 74.393 | 58.814 |
| 2007[30] | 132.646 | 85.851 | 46.795 |
| 2008[31] | 128.703 | 82.200 | 46.503 |
| 2009[32] | 132.010 | 86.667 | 45.343 |
| 2010[33] | 143.635 | 99.905 | 43.730 |
| 2011[34] | 133.158 | 90.665 | 42.493 |
| 2012[35] | 133.133 | 91.874 | 41.259 |
| 2013[36] | 134.434 | 96.220 | 38.214 |
| 2014[37] | 135.950 | 98.935 | 37.015 |
| 2015[38] | 137.549 | 101.813 | 35.736 |
| 2016[38] | 139.732 | 104.629 | 35.103 |
| 2017[38] | 143.781 | 109.240 | 34.541 |
| 2018[38] | 149.084 | 113.932 | 35.152 |
| 2019[38] | 150.828 | 117.103 | 33.725 |
| 2020[38] | 147.266 | 114.366 | 32.900 |
| 2021[38] | 147.380 | 114.921 | 32.459 |
| 2022[38] | 149.592 | 117.803 | 31.789 |
| 2023[38] | 148.908 | 116.103 | 32.805 |
| № | Şehremini | Görev Başlangıcı | Görev Bitişi |
|---|---|---|---|
| 1 | Topcuzade Halil Efendi | 1885 | 1890 |
| 2 | Şirvani Abdurrahim Efendi | 1894 | 1895 |
| 3 | H. Yusufzade Ahmed Efendi | 1896 | 1897 |
| 4 | Topcuzade Halil Efendi | 1897 | 1898 |
| 5 | Topcuzade Ali Bey | 1900 | 1905 |
| 6 | Mevlevizade Cemalettin | 1905 | 1909 |
| 7 | Topcuzade Halil Efendi | 1910 | 1911 |
| 8 | Çaycızade Nuri Bey | 1913 | 1913 |
| 9 | Yumukosmanzade Hamdi Efendi | 1913 | 1914 |
| 10 | Veysizade Sıtkı Bey | 1914 | 1916 |
| 11 | Kurdoğlu Hasan Bey | 1916 | 1918 |
| 12 | Topcuzade Mustafa Bey | 1919 | 1921 |
| 13 | Veysibeyzade Nafız Bey | 1921 | 1923 |
| № | Belediye Başkanı | Görev Başlangıcı | Görev Bitişi | Parti | |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Veysibeyzade Sıtkı Bey | 1923 | 1926 | Cumhuriyet Halk Partisi | |
| 2 | Alişanzade Nafiz Bey | 1926 | 1927 | ||
| 3 | Arpacızade Hürrem Bey | 1927 | 1930 | ||
| 4 | Topçuzade Hilmi Bey | 1930 | 1932 | ||
| 5 | Rafet Tunca | 1932 | 1933 | ||
| 6 | Rasim Yörgüç | 1933 | 1934 | ||
| 7 | Celal Eren | 1934 | 1940 | ||
| 8 | Mehmet Şevket Laçin | 1940 | 1942 | ||
| 9 | Sadrettin Eren | 1942 | 1943 | ||
| (8) | Mehmet Şevket Laçin | 1943 | 1946 | ||
| 10 | Ziyaettin Türem | 1946 | 1946 | ||
| 11 | Reşat Arpacıoğlu | 1946 | 1950 | ||
| 12 | Hadi Kitapçı | 1950 | 1952 | Demokrat Parti | |
| 13 | Mustafa Macit Zeren | 1952 | 1954 | ||
| 14 | Kadir Şirin | 1954 | 1955 | ||
| 15 | Hüseyin Özbay | 1955 | 1955 | ||
| (13) | Mustafa Macit Zeren | 1955 | 1957 | ||
| 16 | Ahmet Koçbaş | 1957 | 1957 | ||
| (15) | Hüseyin Özbay | 1957 | 1958 | ||
| 17 | Mehmet Fatih Arabacıoğlu | 1963 | 1968 | Cumhuriyet Halk Partisi | |
| 18 | Ethem Naci Altunay | 1968 | 1977 | Adalet Partisi | |
| 19 | Arif Gündüz Türem | 1977 | 1980 | Cumhuriyet Halk Partisi | |
| 20 | Şerafettin Dağıstanlı | 1980 | 1984 | Bağımsız | |
| 21 | Mustafa Hatipoğlu | 1984 | 1989 | Anavatan Partisi | |
| 22 | Ömer Kabakçı | 1989 | 1991 | Doğru Yol Partisi | |
| 23 | Süleyman Taşdemir | 1991 | 1994 | ||
| 24 | Ahmet Çekin | 1994 | 1999 | Milliyetçi Hareket Partisi | |
| 25 | Hüseyin Baş | 1999 | 2004 | ||
| 26 | İsmet Özarslan | 2004 | 2009 | Adalet ve Kalkınma Partisi | |
| 27 | Cafer Özdemir | 29 Mart 2009 | 3 Nisan 2019 | ||
| 28 | Mehmet Sarı | 3 Nisan 2019 | 16 Mart 2023 | Milliyetçi Hareket Partisi | |
| 29 | Bayram Çelik | 24 Mart 2023 | 3 Nisan 2024 | ||
| 30 | Turgay Sevindi | 3 Nisan 2024 | Görevde | Cumhuriyet Halk Partisi | |