Brigid haçı

Brigid haçı veya Brigit haçı (İrlandaca: Cros Bhríde, Crosóg Bhríde ya da Bogha Bhríde), genellikle saman ya da saz kullanılarak örülen, Hristiyan haçının küçük bir çeşididir. Farklı biçimlerde görülse de, ilk örnekleri Latin ya da Yunan haçı gibi sade tasarımlar içermekteydi. Günümüzde ise en yaygın hali, ortasında örgü biçiminde bir elmas ya da baklava motifi barındıran versiyonudur. Bu haç, Kildareli Azize Brigid’in adını taşır.

Brigid haçı genellikle 1 Şubat'ta, yani hem Azize Brigid’in yortu günü hem de Hristiyanlık öncesi İrlanda’da kutlanan Imbolc festivali sırasında örülür. Geleneksel inanca göre, Brigid haçının evin tavan kirişlerine asılması, yılın geri kalanı için azizenin korumasını ve bereketini sağlardı. Brigid haçı yapma geleneğine dair en erken yazılı kayıtlar 17. yüzyıla dayanır; ancak 20. yüzyıla gelindiğinde, özellikle evlerin yenilenmesiyle haçların asılmasının zorlaşması bu geleneğin kaybolmaya başlamasına sebep olmuştur.^[1]

Brigid haçı, yonca ve Kelt arpı ile birlikte İrlanda’nın ulusal sembollerinden biridir. 1962–1995 yılları arasında Raidió Teilifís Éireann logosuna dahil edilmiş; İrlanda Folklor Komisyonu’nun topladığı Brigid haçları koleksiyonu ise İrlanda Ulusal Müzesi – Kırsal Yaşam bölümünde sergilenmektedir.

Brigid haçları, genel olarak saman veya sazlardan örülen bir haç türünü ifade eder. Yapımında kullanılan malzeme esas alındığından biçimleri oldukça farklılık gösterir. İrlanda Ulusal Müzesi, bu haçları yedi ana kategoriye ayırmıştır: tekli veya çoklu alt gruplara sahip elmas tipi; dört veya üç kollu “svastika” tipi; tekerlek tipi; birbirine geçirilmiş örgü tipi; saman veya sazdan yapılmış geleneksel Latin haçları; samanla bağlanmış çıplak ahşap Latin veya Yunan haçları; ve son olarak “çeşitli” kategorisi.^[2]

En yaygın olanı, Munster ve Connacht genelinde baskın varyant olan elmas ya da baklava haçtır.^[2] Bu haç için iki çubuk birbirinin üzerine yerleştirilerek ahşap bir çerçeve oluşturulur ve haçın tam ortasında saman, elmas biçiminde örülür. Bazen haçın dört koluna ek elmas motifleri de eklenir.^[3]

Diğer yaygın bir varyant, “svastika” haçtır. Geleneksel bir haçta kollar birbirine paralel yerleştirilirken,^[4] svastika tipindeki haçta kollar, ortadaki baklava biçiminden 90° açıyla dışarı doğru uzanır. Bu kayık açı düzeni, dönen bir tekerlek izlenimi uyandırır ve başlangıçta güneşi ya da “gökteki büyük çarkı” simgeliyor olabileceği düşünülür.^[5] Ulster’in bazı bölgelerinde, bu dönen tekerlek imgesi üç kollu örme bir haçla tasvir edilir.^[6] Üç kollu bu model, Kelt ikonografisindeki triskele motifiyle kıyaslanmıştır.^[7] Brigid haçı nadiren tam bir dairenin içine yerleştirilir ki buna “tekerlek haçı” veya “Azize Brigid’in Yayı” denir.^[8][9]

Diğer Brigid haçlarının aksine, örme işleminde genellikle saman yerine saz sapları kullanılan örgülü haç’ta, ortada örülmüş bir motif bulunmaz; yalnızca saz veya saman telleri Hristiyan haçı şeklinde örülür.^[8][9] Çoğu Brigid haç çeşidinde örme malzemesi olarak saman tercih edilirken, örgülü haçta saz kullanımı daha yaygındır.^[3] Daha basit bir varyant olan çıplak haç, ya samanın iki örgüsünün birbirine bağlanmasından ya da iki tahta parçasının ortadan samanla bağlanmasından oluşur.^[10] Bazen hiçbir saman kullanılmaz: Doğu County Galway ve County Roscommon’da görülen Sheaf-Cross, iki küçük sapak (kabuklanmamış tahıl demeti) arasına geçirilen ayrık çatı çubuğuyla bağlanarak yapılır.^[11]

Brigid haçı, İrlanda’nın tek kadın koruyucu azizi olan Kildare’li Brigid’in adını taşır. Brigid, yaklaşık M.S. 450’de Leinster’da doğmuştur. Çağdaşı Aziz Patrik’in aksine Brigid’den tarihsel hiçbir kayıt kalmamış olup, yaşamı ve çalışmalarına dair bilgiler doğumundan yaklaşık 200 yıl sonra keşiş Cogitosus tarafından yazılan bir hagiografiye dayanmaktadır.^[12] Brigid haçıyla ilgili yaygın Hristiyan halk anlatıları, bir İrlanda pagan reisinin ölüm döşeğinde vaftiz edilmesini konu alır; bazı rivayetlere göre bu reis, Brigid’in babasıdır. Brigid, putperest lidere İsa’nın Çarmıha Gerilmesini anlatırken yerden saz sapları toplayıp bunları haç formunda örer ve bunun üzerine reis vaftiz edilmek ister.^[13] Başka bir hikâyede ise kötü niyetli bir kadının Brigid’e zehirli bir içecek verdiği anlatılır; Brigid, haçı örerek zehri etkisiz hâle getirir.^[14]

Azize Brigid’in yortusuna dair geleneklerden biri, yılın geri kalanında azizenin bereketini ve korumasını sağlamak üzere Brigid haçlarının evlerin kirişlerine ya da kapı girişlerine asılmasıdır.^[15] Aileler, yortudan bir önceki gün olan 31 Ocak’ta saz sapları toplar, akşam yemeğinden sonra evin reisi, aile üyelerinin bu malzemeyle haç örmesini denetlerdi.^[16] Örülen haçlar gece boyunca Brigid’in duasını alması için dışarıda bırakılır; 1 Şubat’ta ise hem ana konutun içine hem de ahır ve eklenti binaların çeşitli noktalarına asılırdı.^[17] Haçların tam olarak hangi yönde asıldığı bilinmemekle birlikte, merkezdeki şeklin kare yerine sık sık baklava formunda tarif edilmesi, bu haçların geleneksel Latin haçı yerine X biçiminde (saltire) asılması gerektiğini gösteriyor.^[18] Haçlar ya her yıl indirilip yenileriyle değiştirilir ya da yortular arasında biriktirilirdi.^[19] Kullanım ömrünü tamamlayan haçlar genellikle ya yakılır ya da gömülürdü; Brigid’in tarımla olan bağı göz önüne alındığında gömülme yöntemi daha sık tercih edilirdi.^[20]

Brigid haçı örme geleneği, özellikle İrlanda’nın kuzey ve iç bölgelerinde yaygındı, ancak 20. yüzyılda popülaritesi azaldı.^[21] Bazı aileler, Brigid haçlarının eskisi kadar sık yapılmamasını, ev tadilatlarının haç asmayı zorlaştırmasına bağlamıştı.^[22] İrlanda dışında da, 488 yılında Kildare’li Brigid’in Glastonbury’yi ziyaret ettiğine dair yerel bir efsaneye uygun olarak, Glastonbury’de Brigid haçları asma geleneği sürdürülür.^[23] Aileler, ördükleri haçları yurt dışında yaşayan dostlarına ya da akrabalarına gönderebilir ya da İrlanda’dan ayrılırken bu haçları yanlarında götürebilirler.^[24] Haç örme geleneği yalnızca Brigid’in yortusuna bağlı değildi: arkadaşlar, aralarındaki bağı güçlendirmek ve bereket dilemek için sıklıkla birbirine haç hediye ederdi,^[25] yeni evli çiftler ise Brigid’in doğurganlığın da koruyucusu olmasından dolayı “rahim haçı” adı verilen haçları kapılarının üstüne asardı.^[26]

Sezonun farklı dönemlerinde gerçekleşse de, Brigid haçı örme geleneği, o yılın hasadının son demetinin karmaşık şekillere dönüştürüldüğü diğer ritüellerle bağlantılıdır.^[27] Örneğin County Armagh’da hasat mevsimi boyunca Hasat Düğümleri ve Hasat Yıldızları örülür; bunlardan ilki, Brigid haçındaki baklava formuna benzer bir şekil taşır.^[28] Bu “son demet” kutlamalarına topluca Cailleach denir.^[29]

Özgür İrlanda Devleti’nin 1922’de bağımsızlığını kazanmasının hemen ardından, Brigid haçı yonca ve Kelt arpı gibi milliyetçi sembollerin arasında yer alarak, İrlandalı sanatçılar tarafından Britanya’dan ayrışan bir kültürel kimlik yaratmak amacıyla kullanıldı.^[30] 1950’lerde Brigid haçı, İrlanda Sağlık Bakanlığı’nın logosuna dâhil edildi.^[24] 2024 itibarıyla ise hemşirelik ve ebelik konseyinin logosunda hâlâ yer almaktadır; bu kurum, Brigid’i şefkat ve doğum yardımına yaptığı katkılar nedeniyle sıkça simgesel olarak kullanmaktadır.^[31]

1962 yılında Raidió Teilifís Éireann (RTÉ), yayın istasyonu tanıtımı için ilk logo olarak Brigid haçını seçti. Alice Curtayne, bu seçimin “tarihimizin bahar dönemindeki sakin, huzurlu yerleri; sazlarla çevrili nehirler ve arcadia’yı anımsatan manzarayı” akıllara getirdiğini yazmıştı.^[32] RTÉ logoları 1962–1987 yılları arasında dokuz kez yenilendi ve bu süre zarfında haç, yayın kuruluşu adının önünde veya arkasında farklı düzeylerde vurgulandı. Ancak 1995’te “daha sade ve çarpıcı bir modern tasarım” tercih edilerek haç logodan çıkarıldı. The Irish Times’tan Carol Coulter da bu karara, “Brigid haçı, ulusal yayıncılık kurumumuz açısından artık kimliğimizin simgesi olma özelliğini yitirdi” sözleriyle tepki göstermiştir.^[33]

1942 yılında İrlanda Folklor Komisyonu, Azize Brigid Yortusu hakkında bir anket hazırladı ve bu süreçte birkaç yüz adet Brigid haçı topladı.^[34] 2022’de Komisyon, bu koleksiyondan 21 haçı seçerek Castlebar’daki İrlanda Ulusal Müzesi – Kırsal Yaşam bölümünde sergilemeye karar verdi. Bu sergi, İrlanda hükümetinin 1 Şubat’ı ulusal tatil ilan ettiğini duyurmasıyla aynı zamana denk geldi.^[26]

Wikimedia Commons'ta Brigid haçı ile ilgili ortam dosyaları mevcuttur.

• İrlanda Ulusal Müzesi'ndeki Brigid haçları
• Brigid haçı yapımı