Erzurum

Koordinatlar: 39°54′N, 41°16′E

Erzurum
Büyükşehir statüsünde il
Sırayla: Erzurum Kalesi, Atatürk anıtı, Erzurum il merkezi, Çifte Minareli Medrese, Yakutiye Medresesi ve Üç Kümbetler
Erzurum'un Türkiye'deki konumu
Ülke	Türkiye
Bölge	Doğu Anadolu Bölgesi Karadeniz Bölgesi
İdare
• Belediye Başkanı	Mehmet Sekmen (AK Parti)
• Vali	Okay Memiş
Yüzölçümü
• Toplam	25,005 km² (9.654 mil²)
Rakım	1.853 m (6.079 ft)
Nüfus  (2020)
• Toplam	758.279
Zaman dilimi	UTC+03.00 (TRS)
Alan kodu	(+90) 442
Plaka kodu	25
Resmî site T.C. Erzurum Valiliği Erzurum Büyükşehir Belediyesi

Erzurum Türkiye'nin 81 ilinden biridir. Erzurum Ovası'nın güneydoğu kenarında, bu ova ile Palandöken dağının temas sahasında kurulmuş olan Erzurum şehri, 749,754 nüfusu ile Doğu Anadolu Bölgesi'nin en büyük üçüncü ilidir. Denizden yüksekliği yaklaşık 1900 m olan Erzurum, tarihin ilk dönemlerinden beri yerleşim yeridir. Şehir, tarihî eserleri ve kış sporları tesisleriyle de tanınır. Yüzölçümü bakımından Türkiye'nin en büyük dördüncü ili olan Erzurum'da, temel geçim kaynağı tarım ve hayvancılık olup şehir son yıllarda kış turizmiyle de öne çıkmaktadır. Soğuk iklimi sebebiyle sanayisi gelişmemiştir. 25.005 km² yüzölçümüne sahip il arazisinin %15,17'si tarımsal amaçlı olarak kullanılabilir konumdadır.

Etimolojisi

Şehrin bilinen ilk adı, Doğu Roma İmparatoru II. Theodosius’un (408-450) ismiyle ilişkili olan Theodosiopolis’ti. Ermeniler ise burayı Karin adıyla anmaktaydı. Romalıların istilasından evvel Erzurum'un bulunduğu yerde Ermenilerin "Karin" diye adlandırdıkları bir şehir olduğu bilinir. Belâzürî, bölgeye egemen olan kişinin ölümü üzerine yerini alan Kali adlı eşi tarafından kurulduğu için Kalikale adı verilen şehre Arapların Kālîkalâ dediklerini söyler. 11. yüzyıldan sonra ise Türkler, Theodosiopolis için Erzen adını kullanmışlardır. Basılan Selçuklu paralarında şehrin adı Erzenü’r-Rûm (ارزن الروم), Erzen-i Rûm (ارزن روم) ve Erz-i Rûm (ارز روم) şeklinde yazıldığı görülmüştür. Daha sonra bu ad bugünkü Erzurum şeklini almıştır. Hudûd el-âlem isimli kitapta; bu şehrin müstahkem bir kalesi bulunduğu için, her taraftan gelen gazilerin nöbet tutarak şehri korudukları ve şehirde tüccarların çok olduğu bildirilmektedir.

Tarihçe

Tabiat şartlarının ve coğrafi konumunun uygun ve elverişli olması yanı sıra, önemli uygarlık ve medeniyet merkezi olarak bilinen yerlere yakınlığı, Erzurum'un Anadolu'da en eski yerleşim merkezlerinden birisi olmasını sağlamıştır. Günümüze kadar yapılan kazılar sonucu bulunan bazı taş araçlar Erzurum ve yöresindeki yerleşimin geçmişini 'yontma taş devri' ne kadar götürmektedir. Ayrıca Karaz, Pulur, Güzelova Höyük ve Sos Höyük buluntuları, Erzurum'un İlk Tunç Çağı'ında Karaz Kültürünün merkezi konumunda olduğunu göstermektedir.

Erzurum'u da içine alan bölgede tarih boyunca Hurriler, Asurlar, Kimmerler, İskitler (Sakalar) hakimiyet kurmuşlardı. Persler tarafından MÖ 6. yüzyılda istilâ edilmiştir. Ancak MÖ 4. yüzyılda Persleri mağlup eden Makedonya Kralı İskender bölgeye hakim olmuştur. Daha sonra İskender'in ölümü üzerine önce Selevkoslar ardından Romalı'ların eline geçmiştir. Roma İmparatorluğunun bölünmesi sebebiyle bölge MS 395 yılında, Doğu Roma İmparatorluğunun (Bizanslılar) sınırları içerisinde kalmıştır. Erzurum, Doğu Roma İmparatoru II. Theodosios’a (408-450) izafe edilerek Anadolu’ya yönelik İran saldırılarına karşı muhtemelen 415-422 yıllarında Theodosiopolis adıyla kurulmuştur. Theodosiopolis, Müslüman Komutan Ömer bin Hattab'ın komutasındaki İslam Orduları tarafından 633 yılında fethedildi. Müslümanların eline geçen bölgenin nüfusu çok sürede hızla arttı ve 200 bin oldu. O dönemde dünyanın en büyük şehirleri arasında olan Erzurum daha sonra İslâm devletlerinin birbiriyle çekişip iç mücadeleye başlamaları ve sonuç itibarıyla zayıf düşmeleri neticesinde Bizanslılar diğer şehirleri ve Erzurum'u geri aldılar. 1048 yılında Selçuklu Hanedanı Pasinler meydan muharebesinde Bizanslıları mağlup ettiler. Böylece 1071 Malazgirt meydan muharebesi'nden 22 yıl önce Erzurum'u; Tuğrul Bey, kardeşi Çağrı Bey ve Süleyman Şah'ın babası Şahzade Kutalmış Bey feth etmiş oldular. Bu süreçte Bizansla yapılan anlaşma üzerine Erzurum Bizans'a geri iade edildi. Selçuklu Sultanı Alparslan'a bağlı komutanlardan Ebul Kasım, 1071 Malazgirt zaferinden sonra Bizans'ı mağlup ederek Erzurum'u fethetti.

Anadolu'da ilk Türk Beylerbeyliği olan Saltık (Saltuk)oğulları " Saltuklular Beyliği " kuruldu. Erzurum 1202 yılına kadar Saltuklular Beyliğinin başşehri olmuştur. Erzurum 1202 yılında Konya 'da bulunan Anadolu Selçuklularına tabi bir vilâyet oldu. 1242 yılında Moğollar tarafından istilâ edildi. Bu istilânın ardından Erzurum ve yöresini İlhanlılar ele geçirmiş oldular. 1202-1335 yıllarında Erzurum'da hüküm süren İlhanlılar'dan sonra bölge Eretna Beyliğinin himayesine girdi. 1300'lü yılların sonunda Erzurum'u önce Karakoyunlular sonra da Timur kuşattı. Karakoyunlular bölgede 15. asrın ortalarına kadar hüküm sürdüler. 1467'de Akkoyunlular'ın önderi Uzun Hasan'ın gerçekleştirdiği ani bir baskın sonucu Cihan Şah'ın ölümüyle Karakoyunlu devleti yıkıldı, Erzurum Akkoyunlular 'ın eline geçti. Akkoyunlu Devleti, Safevi hükümdarı Türk asıllı Şah İsmail tarafından 1508'de tamamen ortadan kaldırıldı. Safevilerin eline geçen Erzurum, Safeviler döneminde çok geriledi. 1514 yılında Osmanlı Sultanı Yavuz Sultan Selim Erzurum'u fethetti. Safeviler Erzurum'u geri aldılar. Daha sonra Kanuni Sultan Süleyman Erzurum'u kesin olarak Osmanlı topraklarına katmıştır. Erzurum Osmanlı İmparatorluğu döneminde bir eyâlet merkezi olarak çok gelişti. Trabzon - Tebriz ticaret yolu üzerinde olması ve kalesinden dolayı serhat şehri statüsüne sahip oluşu, Erzurum'u, Osmanlıların İran'a yaptığı seferlerin askeri üssü konumuna getirmişti. Günden güne gelişerek; ticaret, kültür, san'at, sanayi ve askeri merkez haline geldi. Osmanlılar tarafından Erzurum merkezli kurulan eyaletin sınırları dahilinde; Erzurum, Gümüşhane, Erzincan illeri ve Muş'un Malazgirt, Bingöl'ün Kiğı ilçeleri yer alıyordu. 1600'lü yılların ortalarında Erzurum eyaleti 49.324 km² yüzölçümüne sahipti.

1591 yılında Erzurum halkı ile yeniçeriler arasında meydana gelen olaylara yönetimin müdahalesi gerekli olmuş ancak bu olaylar başka isyanların çıkmasına da zemin hazırlamıştı. Bölgede sayıları artan yeniçeriler ile Erzurum halkı arasında vergilerle alakalı problemler yaşandı. Erzurum'a yerleşmiş olan yeniçerilerden şikayetçi olan halk, bazı yeniçerileri orada öldürdü. Haberin İstanbul'a ulaşmasından sonra yeniçeriler tepkilerini gösterdiler. Bu olaylar üzerine Osmanlı veziriâzamı Ferhad Paşa görevinden alındı ve Erzurum'a heyet gönderildi. Gönderilen bu heyet bir kale içinde birçok Erzurumluyu asarak idam ettirdi. Birkaçı da İstanbul'a gönderilerek çengellere vurulup idam edildi.

1620'lerde Erzurum beylerbeyi olan Abaza Mehmed Paşa, Sultan II. Osman’ın öldürülmesi üzerine Erzurum’da yeniçerileri öldürmeye başladı. Ancak Yeniçeriler diz kapağındaki yanık üzerinden tanınmaya çalışılınca ilgisiz halk da "Yeniçeri" denilerek öldürülüyordu. Abaza Paşa'nın ilerleyişi, IV. Murad’ın tahta çıkarılmasından sonra sevkedilen kuvvetlerce durdurulunca Abaza Paşa Erzurum’da kaleye kapandı. Bir uzlaşı sonrası tekrar Erzurum beylerbeyiliğine getirildiyse de aynı şiddetle davranmaya devam etti. 1626’daki bir sefer nedeniyle kendisinden yardım istenmesine rağmen bunu bir tuzak sanarak emrindekilerle Erzurum Kalesi’nden çıkıp orduya saldırdı. Esir aldığı yeniçerilerin boyunlarını vurdu ve Dişlenk Hüseyin Paşa’yı öldürdü. Esir aldığı yayabaşı ve bölükbaşılarından dördünü dörder parça ettirip Erzurum Kalesi burçlarına astırdı. Ayrıca Erzurum taraflarında ne kadar yeniçeri ve topçu bulduysa onların da tamamını öldürdü. Doğu seferine çıkan Halil Paşa, Ağustos 1627'de Erzurum'da Abaza Paşa ile müzakerelerde bulduysa da bundan bir sonuç alamadı. Bunun üzerine Erzurum'u kuşattı. Erzurum kuşatması kasım ayında kaldırıldı. 1628'de ise Hüsrev Paşa’nın düzenlediği sefer sonunda teslim olan Abaza Paşa, IV. Murad tarafından affedildi. Abaza Paşa'nın ayaklanmasından önce ise yeniçeriler ile Erzurum halkı karşı karşıya gelmiş idi.

Erzurum, 1828- 1829, 1878 ve 1916 'da üç defa Rus istilâsına uğramıştır. Rusların çok büyük tahribatlar yaptığı bu istilâlar geçici olmuştur. 1877-1878 'de Ahmet Muhtar Paşa, Ruslar'ı doğuda birkaç defa bozguna uğratmasına rağmen, Rusların sürekli takviye almaları sebebiyle sonuç Ruslar'ın lehine gelişmiştir. Ahmet Muhtar Paşa, Rus General Arshak Ter-Gukasov 'u Karayazı yakınlarında vuku bulan Halyaz meydan muharebesinde (21 Haziran, 1877); Rus Başkomutanı Melikof'u da Zivin Meydan Muharebesinde (25-26 Haziran 1877) mağlup etti. Rus Çarı, bu yenilginin üzerine General Melikof 'u azletti ve akabinde Ahmet Muhtar Paşa, Rus ordusu ile Kars ve Gümrü arasında Gedikler Meydan Muharebesinde üçüncü defa karşılaştı ve Rus ordusunu mağlubiyete uğrattı. Yahniler Meydan Muharebesini 34 bin Türk askeri, 74 bin Rus askerini mağlup ederek kazandı. Ruslar çok sayıda kuvvet yığınca Ahmet Muhtar Paşa, ordusunu Erzurum'a çekti. Sonradan Rusların aldıkları takviye yardımlar 9 Kasım 1877 - 13 Temmuz 1878 döneminde bölgeyi işgal altında tutmalarını sağlamıştır.

1890 Haziran'ında Erzurum'da bir kiliseye arama yapmak için girilmek istenince, Osmanlı askerleri ile Ermeniler arasında çatışma yaşandı. Çıkan çatışma 20 Ermeni ve 3 askerin ölümüyle sonuçlandı. II. Abdülhamit döneminde (1890'lar) aralarında Erzurum'un da bulunduğu bir bölgede varlık gösteren Hamidiye Alayları özellikle Ermenilere karşı katliamlara girişti. 1895'te hedef haline gelen çok sayıda Ermeni esnafın dükkânı yağmalandıktan sonra yakıldı ve esnaf Ermeniler hırpalandı veya öldürüldü. Bunu, Ermeni mahallelerine yönelme ve öldürme, yağma, tecavüz, kadın kaçırma ve zorla Müslümanlaştırma takip etti. 15 Mayıs 1915’te, Erzurum’daki bir Alman yetkili çevre köylerdeki Ermeni ahalisinin sürgününü ilk kez rapor etti. Daha sonra da sürülenlerin yoksulluk sıkıntısından söz etti. 2 Haziran’da ise Erzurum’daki konsolos yardımcısı Max Erwin von Scheubner-Richter, "sevkiyata dair bütün gerekli malzemeler, her türlü alet, edevat, taşıma araçlarının yok denecek kadar az" olduğundan söz etti ve "bunun sonucu sürgüne gönderilenlerin yarısından azı gönderildikleri yere canlı olarak ulaşacaktır" diye bir saptamada bulundu.

27 Şubat 1918 günü Ermeni çeteler Erzurum'un Alaca köyünde Türkleri öldürdü ve Erzurum'da Türk çarşıları yakılmaya başlandı. 26-27 Şubat 1918 gecesi Erzurum'da 3000 ila 8000 Müslüman öldürüldü. Rus Yarbay Tverdohlebof, Şubat 1918 sonlarında Erzurum'a yakın köylerdeki Türklerin "ortadan kaybolduklarını", 1917 yılı ilkbaharında Ermeni çetelerin bölge halkının elindeki silahları toplamak amacıyla halka zulmettiğini ve işkence yaptığını belirtir. Daha sonra Rus ordusu çekildikçe katliamların daha da arttığı, Erzurum'a çekilirken yoldaki Türk köylerinde halkın öldürüldüğünü, Ilıca'da kaçamayan sivil halktan yaklaşık 800 Müslüman Türkün öldürüldüğü Rus subaylar Yarbay Tverdohlebof ve Yarbay Grizyanov ve bazı akademisyenler tarafından belirtilmektedir.

Türk Ordusu 15'inci Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir, Erzurum'da Ermeni çeteleri ile girdiği muharebe sonucunda galip geldi ve Erzurum'u işgalden kurtardı (12 Mart, 1918). Göç eden Erzurumlular, kısa süre sonra tekrar Erzurum'a dönmeye başladılar. Türk İstiklâl Harbi 23 Temmuz 1919'da Erzurum'da toplanan ve Erzurum Kongresi'nde alınan kararlar ile fiilen ve hukuken başlatılmış oldu.

Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin ilk Cumhurbaşkanı olan Türk devlet adamı Mustafa Kemal Atatürk 23 Nisan 1920'de, Ankara'da, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin açılışında, Erzurum mebusu sıfatıyla Meclis ve Hükûmet Başkanlığına seçilmiştir.

Erzurum, Cumhuriyet döneminde de il oldu ve hızlı bir şekilde gelişmeye başladı. Günümüzde Doğu Anadolu Bölgesinde en gelişmiş ve en büyük şehirdir. Şehirlerarası trafik plâka numarası 25, telefon kodu 442 dir.

Erzurum, 2 Eylül 1993'te çıkarılan 504 sayılı yasa hükmünde kararname ile büyükşehir unvanı kazandı. 2004 yılında çıkarılan 5216 sayılı yasa ile büyükşehir belediyesinin sınırları valilik binası merkez kabul edilerek yarıçapı 20 kilometre olan dairenin sınırlarına genişletildi. 2008 yılında çıkarılan 5747 sayılı yasa ile ilde yeni ilçeler kuruldu. 2012 yılında çıkarılan 6360 sayılı yasa ile 2014 Türkiye yerel seçimlerinin ardından büyükşehir belediyesinin sınırları il mülki sınırları oldu.

Kasım 1942'de çıkarılan Varlık Vergisi Yasası'yla birlikte Türkiye'de özellikle gayrimüslimleri etkileyen bir süreç yaşandı. Belirlenen borçları bir ay içinde ödemeyenler Aşkale ve Erzurum'daki çalışma kamplarına yollanarak çeşitli işlerde çalıştırıldılar. Ocak 1943'teki ilk kafile gönderilecekleri çalışma kampları için Aşkale'ye doğru trenle gitti. Aşkale'ye ilk gelen gayrimüslim kafilelerin sayısı nedeniyle yer problemleri ortaya çıkması üzerine devamında yola çıkan kafileler Erzurum'a gönderildi. Aşkale ve Erzurum’da kalan mükellefler, Ağustos 1943'te yük vagonlarına bindirilerek Eskişehir'e yollandı. Varlık Vergisi mükellefi olan gayrimüslimler, Aşkale'de karayolundaki karları temizlemiş; Erzurum'da karayolunun kardan kapanmasını engellemiş, şehrin sokaklarını süpürmüşlerdi. Çoğu yaşı büyük olan 20'yi aşkın gayrimüslim mükellef ise Erzurum'da öldü. Gayrimüslimlerden ödeyemeyecekleri kadar ağır vergilerin istenmesi nedeniyle tepki çeken Varlık Vergisi, gerek yurt içinde, gerek ise yurt dışında çeşitli eleştirilere yol açtı.

Coğrafya

Erzurum'un, çevresi dağlarla çevrilidir. Erzurum yüksek bir yaylanın güneybatı bölümünde yer alır. Şehir merkezi Palandöken dağlarının Batı ve Güney kısım eteğinde kuruludur. Şehrin batısı ve kuzeyi açık, ova görünümündedir. Erzurum il geneli dağlarla çevrilidir. Erzurum yüzölçümünün; %64'ü dağlık, % 20'si plato ve %12'si yaylalardan oluşmaktadır. Erzurum ilinin bir bölümü Karadeniz Bölgesindedir. Diğer bir bölümü ise Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer almaktadır. Anadolu'da deniz seviyesinden 1959 metre yükseklikteki tek büyük yerleşim yeridir.. Yerleşme alanı yer yer 2000 metreye kadar yükselen bir ova üzerinde bulunur. Bölge kuzeyde Dumlu, güneyde Palandöken Dağları ile çevrilidir. Erzurum'dan geçen İpek Yolu ve verimli ovaları bölgenin tarih boyunca yerleşme alanı olarak seçilmesinde önemli rol oynamıştır.

Coğrafi konum

İlin kuzeyinde Rize ve Artvin, kuzeydoğusunda Ardahan, batısında Bayburt ve Erzincan, doğusunda Kars ve Ağrı, güneyinde Bingöl ve Muş bulunmaktadır. 20 ilçesi vardır. Bu ilçelerin 8 tanesi Karadeniz Bölgesinde geri kalan 12 ilçe ise Doğu Anadolu Bölgesinde bulunur. Karadeniz Bölgesinde yer alan ilçeler: İspir, Narman, Oltu, Olur, Pazaryolu, Şenkaya, Tortum, Uzundere. Yine Aziziye ilçesinin Ovacık kesimi Karadeniz Bölgesinde yer alır. Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan ilçeler ise şunlardır: Aşkale, Aziziye, Çat, Hınıs, Horasan, Karayazı, Karaçoban, Köprüköy, Palandöken, Pasinler, Tekman, Yakutiye.

	İspir	Tortum	Tortum	g t d
	Aşkale		Pasinler
		Erzurum
	Çat	Tekman	Tekman

İklim

Türkiye 'nin en yüksek ve en soğuk illerinden biri olan Erzurum'da sert kara iklimi hüküm sürmektedir. Genel olarak kışlar çok soğuk ve karlı; yazlar ise çok sıcak ve kurak geçer. Hemen hemen yılın 2-3 ayı bölge karla örtülüdür. Yaz özellikle kendini Haziran ayı ve Temmuz ayı ortalarına kadar hissettirir. Yağış miktarı m² ye 460 mm dir. Bölgede eriyen karlarla akarsular beslenir.

İlin Karadeniz Bölgesi'nde yer alan kuzey kesimleri haricindeki yarısı Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer alır ve karasal iklime sahiptir. Erzurum rakımının fazlalığı ve kar yağışının yoğun olması (Yılın 70 günü kar yerde kalır) güneş ışınlarının uzaya tekrar geri yansımasına sebep olur. Bu yüzden Erzurum, Türkiye'nin en çok güneş gören illerinden biri olmasına rağmen, en soğuk illerindendir. Yazın sıcaklık +35 dereceyi görürken kışın sıcaklık -30 dereceye kadar iner.

Erzurum iklimi
Aylar	Oca	Şub	Mar	Nis	May	Haz	Tem	Ağu	Eyl	Eki	Kas	Ara	Yıl
En yüksek sıcaklık (°C)	8,0	10,6	21,4	26,5	29,1	32,2	35,6	36,5	33,3	27,0	17,8	14,0	36,5
Ortalama en yüksek sıcaklık (°C)	−4	−2,4	2,9	11,2	16,9	21,9	26,7	27,3	22,7	15,3	6,7	−1	12,0
Ortalama sıcaklık (°C)	−9,3	−7,9	−2,3	5,5	10,6	14,9	19,3	19,4	14,6	8,0	0,7	−6,1	5,6
Ortalama en düşük sıcaklık (°C)	−14,3	−13	−6,9	0,1	4,1	7,1	11,0	10,8	6,0	1,5	−4,3	−10,6	−0,7
En düşük sıcaklık (°C)	−36	−37	−33,2	−22,4	−7,1	−5,6	−1,8	−1,1	−6,8	−14,1	−34,3	−37,2	−37,2
Ortalama yağış (mm)	19,6	23,1	32,0	51,5	70,3	46,7	25,8	16,5	22,5	46,8	30,7	20,5	406
Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü

Bitki örtüsü

Erzurum, İlkbahar başlangıcında karların erimesiyle birlikte yeşile bürünmeye başlar. Ağustos ayı başlarında kuru rüzgâr esintileri ağaç yapraklarını ve ekinleri sarartır. Ağustos ayı sonları ve Eylül ayında Erzurum çevresi sapsarı bozkır görünümündedir. Daha önceki dönemlerde yüzölçümünün %9 u orman ve fundalık olan, sarıçam ve meşe ağaçlarının yetiştiği Erzurum bu açıdan günümüzde oldukça eksiktir.

Nüfus

Türkiye'nin 30. büyük kenti olan Erzurum büyükşehir olduktan sonra Merkez ilçe 2008 yılında 5747 sayılı yasa ile Palandöken, Aziziye ve Yakutiye olmak üzere 3 ilçeye ayrılmış, yine aynı yasa ile daha önce ilçe olan Ilıca'nın ismi Aziziye olarak değiştirilmiş ve Büyükşehir Belediyesine bağlanmıştır.

Şehir merkezinin nüfus verileri yıllara göre aşağıdaki gibidir:

Yıllara göre Erzurum Merkez Nüfus Verileri (kişi)

Yıl	1927	1935	1940	1945	1950	1955	1960	1970	1980	1990	2000	2009	2010	2011	2012
Nüfus	31.771	33.425	47.916	50.091	59.057	85.763	100.056	240.548	342.881	362.501	362.588	349.551	354.551	367.810	382.383
Kaynak: Erzurum merkez ilçelerinin nüfus bilgileri - TUİK (2011)

İl sınırları içinde sırasıyla şu etnik gruplar yaşamaktadır:

• Türk
• Dadaş
• Kürt
• Çerkes
• Zaza
• Hemşinli
• Poşa

Erzurum il nüfus bilgileri
Yıl	Toplam	Sıra	Fark	Şehir - Kır
1940	371.394	13		%17     63.862 307.532     %83
1945	395.876	13	%7	%17     68.440 327.436     %83
1950	461.090	13	%16	%17     76.332 384.758     %83
1955	519.976	11	%13	%21     108.826 411.150     %79
1960	568.864	12	%9	%23     129.823 439.041     %77
1965	628.001	12	%10	%24     152.183 475.818     %76
1970	684.951	12	%9	%29     196.821 488.130     %71
1975	746.666	11	%9	%32     241.467 505.199     %68
1980	801.809	14	%7	%36     285.182 516.627     %64
1985	856.175	17	%7	%41     350.955 505.220     %59
1990	848.201	20	-%1	%47     400.348 447.853     %53
2000	937.389	21	%11	%60     560.551 376.838     %40
2007	784.941	23	-%16	%62     485.563 299.378     %38
2008	774.967	24	-%1	%63     485.107 289.860     %37
2009	774.207	25	-%0	%63     491.038 283.169     %37
2010	769.085	25	-%1	%64     489.486 279.599     %36
2011	780.847	26	%2	%65     505.254 275.593     %35
2012	778.195	26	-%0	%65     509.474 268.721     %35
2013	766.729	27	-%1	Şehir ve kır ayrımı kaldırılmıştır.
2014	763.320	29	-%0
2015	762.321	29	-%0
2016	762.021	29	-%0
2017	760.476	29	-%0
2018	767.848	30	%1
2019	762.062	29	-%1
2020	758.279	30	-%0
2021	756.893	30	-%0
2022	749.754	30	-%1

Güncel Nüfus Değerleri(TÜİK 6 Şubat 2023 verileri )

Erzurum İl Nüfusu: 749.754 (2022 sonu). İlin yüzölçümü 25.005 km²'dir. İlde  km²'ye 30 kişi düşmektedir. (Yoğunluğun en fazla olduğu ilçe: 266 kişi ile Palandöken’dir)

İlde yıllık nüfus %0,94 oranında azalmıştır. Nüfus artış oranı en yüksek ve en düşük ilçeler: Yakutiye (%1,66)- Tortum (-%13,96)

06 Şubat 2023 TÜİK verilerine göre 20 İlçe ve belediye, bu belediyelerde toplam 1184 mahalle bulunmaktadır.

2022 yılı sonunda Erzurum ili ve ilçelerinin yerleşim yeri ve nüfusla ilgili sayısal bilgileri
İlçe	Nüfus 2021	Nüfus 2022	Fark	N.Artışı %	Mah.Say.	Alanı  km2	Yoğunluk
Aşkale	22.170	21.494	-676	-3,10	75	1507	14
Aziziye	65.133	65.553	420	0,64	72	1529	43
Çat	16.239	15.556	-683	-4,30	45	1448	11
Hınıs	25.480	24.680	-800	-3,19	98	1367	18
Horasan	37.327	36.519	-808	-2,19	87	1740	21
İspir	14.955	14.607	-348	-2,35	99	2129	7
Karaçoban	23.055	22.250	-805	-3,55	27	571	39
Karayazı	26.720	25.543	-1.177	-4,51	75	1953	13
Köprüköy	14.939	14.204	-735	-5,05	42	777	18
Narman	12.767	12.292	-475	-3,79	46	799	15
Oltu	30.316	30.075	-241	-0,80	72	1441	21
Olur	6.367	6.262	-105	-1,66	43	893	7
Palandöken	175.920	177.374	1.454	0,82	26	667	266
Pasinler	27.697	27.055	-642	-2,35	72	1134	24
Pazaryolu	3.762	3.803	41	1,08	43	654	6
Şenkaya	16.821	16.035	-786	-4,79	71	1381	12
Tekman	24.631	23.195	-1.436	-6,01	71	2102	11
Tortum	17.545	15.259	-2.286	-13,96	58	1463	10
Uzundere	7.800	7.625	-175	-2,27	18	505	15
Yakutiye	187.249	190.373	3.124	1,66	44	945	201
Erzurum	756.893	749.754	-7.139	-0,94	1.184	25.005	30

Ekonomi

Erzurum'un ekonomisini genel olarak tarım - hayvancılık ve sanayi - ticaret unsurları oluşturmaktadır. Sanayi siciline kayıtlı 69 kuruluş vardır. 2 tane organize sanayi bölgesi vardır. Bölgenin geçmiş dönemlerde de ipek yolu üzerinde olması, şehrin ekonomi alanında gelişmesini sağlamakla birlikte ticari anlamdaki önemini de ortaya koymaktadır. 1957 yılında Erzurum'da kurulmuş olan Atatürk Üniversitesi, şehirde ticari anlamda da canlılık sağlamaktadır. Erzurum, Türkiye'nin ve Doğu Anadolu bölgesinin en önemli ticaret merkezlerinden biridir. Bölgede, Oltu ilçesinde çıkarılan ve yarı kıymetli maden özelliğinde olan Oltu taşı ve bu taştan yapılan özel aksesuarlar, takı ve benzeri eşyalar bölge insanı ve esnafı için geçim kaynağıdır. Daha önceleri bölgede mevcut olup, Palandöken dağı kış spor tesisleri ile sınırlı olan kış turizmi, özellikle son yıllarda önemli kazanımlar elde etmiş ve bölge geneline yeni altyapı ve tesisler olarak dağılmıştır. Bu özelliği ile Türkiye sınırlarını aşarak alanında dünyanın sayılı merkezlerinden biri haline gelmiştir. Spor tesislerinin bölge turizmine ve ekonomisine önemli katkıları söz konusudur.

• 

  Taşmağazalar

• 

  Taşmağazalar kuyumcular çarşısı

• 

  Taşmağazalar kuyumcu vitrini

• 

  Taşmağazalar alt giriş

• 

  Oltu taşından imal edilmiş takılar ve tespihler

Tarım ve hayvancılık

Yüzölçümü itibarıyla Türkiye'nin dördüncü büyük ili olma özelliğine sahip Erzurum, toplam 2.533.000 hektarlık bir yüz ölçüme sahiptir. Ekonomi tarım ve hayvancılığı dayanmaktadır. 460 bin hektarlık tarım arazisinin 306 hektarlık bölümü sulanabilir konumda olup, 268 bin hektarlık bölümünde ekim yapılmaktadır.
Bitkisel üretimi; tahıllar, yem bitkileri, baklagiller, endüstri bitkileri, yumrulu bitkiler, yağlı tohumlar oluşturmaktadır.
Ekili alanların; 181 bin hektarında tahıl, 937 hektarında baklagiller, 3 bin hektarında yumrulu bitkiler, 2 bin hektarında endüstriyel bitkiler, 80 bin hektarında yem bitkileri, bin 500 hektarında meyve, 780 hektarında sebze yetiştirilmektedir.
Bitkisel üretimin değeri günümüzde 240 bin TL. civarında gerçekleşmektedir.

Tahıl türlerinden en fazla buğday, arpa ve çavdar ekimi; sanayi bitkilerinden ise çoğunlukla şeker pancarı, patates ve ayçiçeği ekimi yapılmaktadır.

Yaklaşık 4 bin çiftçi 40 bin hektarlık alanda organik tarım yapmaktadır. 2012 yılı itibarıyla 154 bin tona yakın ürün elde edilmiştir. Organik tarım uygulamalarını buğday, yonca, yem bitkileri, çayırotu, meyve ve bal üretimi oluşturmaktadır.

Erzurum'da meyve olarak; elma, armut, ceviz, kayısı, erik, kiraz, vişne ve kızılcık yetişmektedir.

2012 yılı verilerine göre Erzurum’da yaklaşık olarak 760 bin küçükbaş, 550 bin büyükbaş hayvan bulunmakta; 15 bin ton et, 358 bin ton süt, 7 bin ton tereyağı, 70 bin ton peynir, 50 bin ton yoğurt üretimi yapılmaktadır. Bal üretimi ise bin 500 tona yakındır.

Sanayi ve ticaret

Erzurum ekonomisi başta tarım olmak üzere, hizmet ve inşaat sektörlerinden oluşmaktadır.
Erzurum şehir merkezindeki günlük ticari hareketliliğe yön veren en önemli etkenlerden birisi de yaklaşık 70.000 öğrencisi olan Atatürk Üniversitesidir. Yaz aylarında üniversite öğrencilerinin şehirde olmaması ile oluşan ekonomik durgunluk bariz bir şekilde hissedilir.

Erzurum'da imalat alanında;

• Gıda sanayi,
• Kimya- plastik sanayi,
• Metal Eşya Sanayi,
• Makine Sanayi,
• Petrol ve Tekstil Sanayi

üretimde önde gelen sektörler olarak faaliyet göstermektedir.
Sanayi Sektörü günümüzde beklenilen düzeyde olmasa da Erzurum ekonomisine belirli bir oranda katkı sağlamaktadır. 2011 yılı verilerine göre bu alanda Erzurum'da toplam beş yüzden fazla şirket kurulmuştur.
Sanayi sektöründe faaliyet gösteren işletmeler, küçük ve orta ölçekli özelliktedir. Bu özelliklerinden dolayı söz konusu işletmeler, sadece yerel pazarlara yönelik üretim yapmakta ve düşük bir oranda istihdam sağlamaktadırlar. İmalat sanayi:

• Gıda Ürünleri ve İçecek İmalatı: Peynir, yağ, yoğurt, hazır su, et ve et ürünleri üreten
• Plastik ve kauçuk ürünler imalatı: PVC doğrama- PVC boru, plastik damacana- şişe- torba- çuval vb. üreten
• Mineral ürünler imalatı: Çimento, hazır beton, kiremit, büz, briket, tuğla, parke taşı, kaldırım taşı, karo, mermer vs. ürünleri üreten
• İşlenmiş metal ürünler imalatı: Demir doğrama, çelik kapı, kalorifer ve buhar kazanı, güneş kolektörü, doğalgaz bacası, teneke kutu, çivi vb. Ürünleri üreten
• Motorlu kara taşıtı römorku imalatı: Motorlu kara taşıtları için kasa, römork ve yarı römork üretimi yapan
• Oltu Taşı imalatı: Tespih başta olmak üzere çeşitli türden takılar üreten
• Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı: Boya, sabun, deterjan ve diğer temizlik ürünlerini üreten
• Tekstil ürünleri imalatı: Giyim eşyası dışındaki hazır tekstil ürünleri ve çorap üreten
• Ana metal sanayi: Metal döküm üzerine üretim yapan
• Sınıflandırılmamış makine ve teçhizat imalatı: Soba, mangal, semaver vb. üretimi
• Basım ve yayım; plak, kaset ve benzeri kayıtlı medyanın çoğaltılması ve matbaacılık alanında üretim yapan işletmelerden oluşmaktadır.

Sanayi yönünden merkez ilçe Aziziye, Erzurum ilinin diğer ilçelerine göre en gelişmiş olanıdır. İlçe sınırları dahilinde Erzurum Organize Sanayi Bölgesi yer almaktadır. Erzurum'un en önemli sanayi kuruluşu AŞKALE ÇİMENTO Fabrikasidir. Aşkale çimento hem Erzurumun en önemli sanki kuruluşu hem de Türkiye in en büyük sanayi tesislerini içinde bulunduran İSO1000 içerisinde yer alır., 1956 yılında üretime başlayan ve kamuya ait olan Erzurum Şeker Fabrikası'dır. T.Ş.F.A.Ş.(Türkşeker) Erzurum Şeker Fabrikası şehrin ekonomik kalbi konumundadır.

Organize Sanayi Bölgesi ve Küçük Sanayi Siteleri

Erzurum Organize Sanayi Bölgesinde sanayi parsellerinin toplam alanı yaklaşık 87 bin dönümdür. Çalışan kişi sayısı 2.500'dır. Birinci Organize Sanayi Bölgesi Erzurum-Aziziye ilçe sınırları dahilinde konuşlandırılmıştır. 2012 yılı itibarıyla 2. Organize Bölge Sanayi şehir merkezine 5 kilometre uzaklıkta, Güney Taşsırtı mevkiinde 216 hektarlık bir alana kurulma aşamasındadır. Sanayide elektrik kullanım oranı % 20 civarındadır.

• 

  Erzurum Organize Sanayii

• 

  Erzurum Şeker Fabrikası

Kültür

Şehirdeki Kültür merkezi birçok kültürel faaliyetlerin icrasına imkân sağlamaktadır. Ayrıca Erzurum Devlet Tiyatrosu tarafından birçok oyun sergilenmektedir. Şehirdeki 4 sinema salonu faaldir. İhsan Doğramacı Vakfı Özel Bilkent Erzurum Laboratuvar Lisesi her ay Bilkent Senfoni Orkestrası'nın konserlerine ev sahipliği yapmaktadır.

Yaşam, örf ve adetler

Erzurumlular yüzyıllarca hayvancılık ve tarımla uğraşmış, günümüze kadar da bu gelenek süregelmiştir. Yazın yoğunlukla yaylalara çıkılmış, sonbaharda ise şehre inilmişir. Böylelikle şehir ve göçebe hayatı birlikte yürütülmüş, sürekli göçebe hayatı yerine sadece yaz aylarının yaylalarda yaşanıldığı bir şehir hayatı tercih edilmiştir.

Dadaş

Dadaş, Türkiye'de Erzurum denince halk arasında akla gelen ilk ifadedir. Dadaş kökeni Kıpçak Türkü olarak veya Erzurum'un yerel halkı olarak bilinen etnik grup. Ayrıca Dadaş kelimesi Erzurum'da ve yöresinde yerleşik veya menşe-i olarak bu yörenin insanını ya da özellikle bu yöreye ait bir halk oyunu olan Erzurum barlarını oynayan oyunculardan her birini ifade eder. Bu sebeple dadaş ifadesi üzerinde fikir beyan edenler, bunu Erzurum ve bar sözcükleriyle ilişkilendirirler. Genel olarak Erzurum yöresinde 1- Erkek kardeş, 2- Yiğit, delikanlı, babayiğit kimse. 3- Mert, cesur. 4- Arkadaş, dost. anlamlarında kullanılır. Ayrıca Ağabey, bar oynayan delikanlı, Erzurumlu arkadaş, hemşeri, geniş anlamı ile Erzurum bölgesinin efesi şeklinde de ifade edilir. Üzerinde çok beyan ve açıklamalarda bulunulan dadaş ifadesi, yöre kültürünün sembolik söyleniş biçimidir. İçeriği yukarıda açıklandığı gibi oldukça zengin olup, Erzurum merkezinde, civar ilçe ve köylerinde yaşayan, özellikle etnik Türk kökenli insanların kendi aralarında veya onlara başkalarınca yapılan hitap şeklidir. Zaman zaman kişiye hitaben doğrudan söylenilebildiği gibi, bazen de yüceltme sıfatı olarak kullanılır. Dadaş olmak tarihi kahramanlıklar, dostluklar, sevgi ve saygı diyalogları, insanlar arasındaki sosyal yardımlaşma ve dayanışmanın adeta alt yapısını oluşturan en önemli unsurdur. Anadolu'da özellikle olumlu anlamda Erzurum halkı için kullanılan bu ifade kültürel içerik taşır.

Halk oyunları

Erzurum denince akla dadaş, dadaş denince de akla bar gelir.. Bar, Erzurum ve yöresinde oynanan folklorik özellikteki halk oyunlarının genel adıdır. Bu özelliğinden dolayı bar kelimesi bilinen sözlük anlamları dışında yörede; "el ele tutuşmak, birliktelik, bağlamak, topluluk, birlikte oynamak" gibi manalarda yorumlanır. Bar, antropologlara göre Türklerin orta Asya'dan getirdikleri millî bir oyundur. Bu sebepten dolayı çok eski bir geçmişe sahiptir. Ortaya çıkış nedeninin ise; yaşanan iklim, coğrafya ve tarihi olaylar olduğu ifade edilmektedir. Ünlü Türk seyyah İsmail Habip Sevük 1943 yılında kaleme aldığı Yurttan Yazılar adlı eserinde; Erzurum'daki halk oyunlarının asırlardan beri bar adıyla anıldığını, Dadaşların "aşk, sevgi, mertlik, yardımlaşma, kahramanlık" gibi duygularını sembolize ettiğini bildirmektedir. Erzurum ili ve yöresi halk oyunları açısından çok zengin bir bölgedir. Günümüzde bu zenginlik bütün güzellikleriyle ve aslına uygun olarak bölgede yaşatılmaktadır.

“ Bar “ terimi, günümüz öncesi Türk şair ve yazarlarını farklı algılamalara da götürmüştür. Sadettin (Sadi) Akatay (1904-1944), ünlü "Bar" şiirinde barı: " kahramanlık, yiğitlik, erlik destanı , yüzyılların ardından kopup gelen bir vakar " olarak tanımlarken; Nejat Ünal " Bar bir savaş oyunudur yiğitlere yaraşır " ifadesini kullanmıştır. Günümüzde, gerek yurt içinde ve gerekse yurt dışında düzenlenen halk oyunları program ve yarışmalarına, Erzurum'daki “ Halk Oyunları ve Türküleri Derneği ”nin “ Halk Oyunları Ekipleri ” azami ölçüde katılmaya özen göstermekte ve bu anlamda önemli başarılar elde etmektedir.

Erzurum barı ; erkek ve kadın barları olmak üzere iki katagoride oynanmaktadır. İsmail Habip Sevük " Yurttan Yazılar " adlı eserinin " Dadaş ve Bar" 'la ilgili bölümünde ; " iyi bilenler tarafından oynanınca seyrine doyum olmaz" dediği barların oynanma şekli ve sırası ile ilgili olarak ; " Gergin birer yay gibi duran dadaşların oynadığı ilk bar, barbaşının elindeki mendili bir bayrak gibi salladığı ve sanki vücudun akümülatörüne hareketin elektriği doldurulmaktaymış hissini veren Başbar'dır. ifadesine yer vermiştir.

Kıyafet

Erzurum ve yöresinde mahalli kıyafetler günümüzde de bilinmekte ve giyilmektedir. Özellikle Kadınların geleneksel giyimi ihramdır. (Ehram) İhram genellikle 185 x 215 cm ebadında yünden özel olarak dokunmuş örtüdür. Şekil ve renk olarak farklı zümrelere hitap eder.

Dadaşça (Dadaş Şivesi)

Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında konuşulan Türkiye Türkçesi; göçler, iklim, coğrafya ve dilin kendisine ait özelliklerinden dolayı Anadolu 'da çeşitli ağızlarla konuşulmaktadır. Erzurum'da kullanılan Dadaş şivesinin Doğu Anadolu ağızları içindeki konumu (Türkoloji) Prof. Dr. Leyla Karahan'ın “ Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması” (Türk Dil Kurumu yayınları: 630, Ankara 1996) adlı çalışmasına göre; Erzurum, Aşkale, Ovacık, Narman grubundadır. İletişimde ve medyada kullanılan teknolojik ürünlerin günden güne gelişmesi ve artması Türkiye genelinde İstanbul ağzının yaygınlaşmasına ve yöresel ağızların giderek azalmasına hatta kaybolmasına sebep olmakta ise de Erzurum şehir merkezi ilçe ve köylerinde konuşulan şive diğer bölgelere kıyasla kendine özgü yapısını büyük ölçüde korumaktadır.

Şenlikler

Erzurum gelenekleri arasında olan 1001 hatimler şehrin en önemli şenliklerindendir. Özellikle Aralık ayında okunmaya başlayan 1001 hatimler yaklaşık 1 ay sürer. Tüm şehir halkı 1 ay içerisinde hatimler okur ve 1 ayın sonunda okunan hatimler Ulucamii'de tüm halkın katılımı ile bağışlanır ve Erzurum için dualar edilir. Erzurum'un manevi mimarlarından olan Alvarlı Efe'nin beyitlerinden de okunur.

Mutfak

Erzurum merkez ve yöresine özgü yemekler: Bilinen Türk mutfağına ek olarak Erzurum'un geleneksel mutfağı; Ayran aşı (yayla çorbası), herle aşı, kesme çorbası, paça çorbası, çeşitli türde et yemekleri özellikle son yıllarda Erzurum'un simgelerinden biri haline gelen Cağ kebabı (kırmızı et dönerin, odun ateşinde koyun eti ve özel katkı karışımla hazırlanıp yatay olarak ateşte pişirilen türü), kuymak, tereyağlı peynir helvası, kurut, hıngel, tirit, haşıl, kiriş, çaşır, lor dolması, kartol pancarı(patates yahnisi), çeç pancarı, çortuti pancarı, şile, şalgam dolması, pazı ve lahanadan yapılan etli-zeytinyağlı yemekler, ekşili dolma, evelik dolması ve kuzu kulağı (bitki) kavurması; ebegümeci, pirpirimden (semizotu) oluşur.
Tatlılar ;dökme tepsi tel kadayıf ve kadayıf dolması, burma tatlısı yörenin en bilinen ve sevilen tatlılarıdır.
Hamur işi olarak; tatar böreği, erişte plavı, tereyağlı su böreği, sini ketesi-içli kete-tandır ketesi, açık ekmek (lavaş) - pide (tandırda), gugul (tereyağlı) yapılır.
Kahvaltıda ve hemen hemen her öğün yemek sonrası az da olsa tüketilen göğermiş (kerti) lor, civil peynir ve koyun peyniri de yörede meşhurdur.

Ayrıca Coğrafi İşaret Tescil Belgeli, dünyaca ünlü Hınıs Fasulyesi ile yapılan "Güveçte Kuru Fasulye" Erzurum da oldukça meşhurdur. Bunun yanında Erzurum'un Hınıs ilçesi ile özdeşleşen Hınıs Köfesi(İri köfte), Bişi, Patile ve Kalbur Dolması Erzurum'un meşhur yemeklerindendir.

Turizm

Erzurum'da kış turizmi gelişmiştir. Şehrin en önemli turizm kaynağı Çifte Minareli Medrese ve merkeze üç kilometre uzaklıktaki Palandöken Dağı'dır. Palandöken Dağı 2011 yılında Üniversite Oyunları'na ev sahipliği yapmıştır.

Tarihî yapılar

• Rüstem Paşa Kervansarayı
• Çobandede Köprüsü
• Tarihi Erzurum Evleri

Erzurum Kalesi, Saat Kulesi

Erzurum Kalesi ve Saat Kulesi; Erzurum'a hakim, şehir merkezinde bir tepe üzerinde yer almaktadır. Özellikle Saat Kulesinden şehrin panoramik gürüntüsünü izlemek, günümüzde yerli ve yabancı turistlerin ilgisini çekmektedir. Özellikle son yıllarda yapılan "tarihi eserleri ortaya çıkarma" çalışmaları çerçevesinde, Erzurum Kalesi çevresindeki çarpık yapılaşma görüntüsü veren ve tarihi eserleri gölgeleyen binaların kısmı yıkım çalışmaları, kale surlarını ve iç kalenin varlığını iyice belirginleştirmiştir.

Erzurum Kalesi

Erzurum Kalesi, şehir merkezinde yer aldığı tepenin en uc noktasında bir iç kale ve bu iç kaleyi çevreleyen bir dış kaleden oluşmaktadır. İç Kale sekiz burcu ile günümüze kadar varlığını koruyabilmiş olmasına rağmen Dış Kale konumundaki ikinci kat sur kısmen mevcuttur. İç kale duvar kalınlıkları 2-2.5 m. arasındadır. Kalenin ilk inşâ tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte M.S. 5. yüzyılın ilk yarısında Bizanslılar tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Tarih boyunca Asurlular, Sasaniler, Persler, Araplar, Romalılar ve Bizanslılar arasında sık sık el değiştiren ve 11. yüzyılda Türkler'in eline geçen Erzurum Kalesi İç kale kısmında, ilk Türk-İslam eserlerinden Saltukoğulları dönemine ait Kale Mescidi (Kale Camii) yer almaktadır.. Kale Selçuklu ve Osmanlılar döneminde onarılmıştır. Üç kat surla çevrili olan kalede, yüzon burç ve kule bulunmaktaydı. Tebriz Kapı, Gürcü Kapı, Uyucan Kapı ve Yeni Kapı olmak üzere dört kapısı vardı. İkinci kat surun günümüzde kısmen mevcudiyetine rağmen Üçüncü kat sur (Şehri tam olarak çevreleyen sur) tamamen kaybolmuştur. Kalenin kurulu bulunduğu tepenin yüksekliği 1950 metredir. Erzurum'un Selçuklu Hanedanı tarafından fethi döneminde, kale ile ilgili olarak günümüze kadar anlatıla gelen menkıbeye göre: Erzurum kalesinin ihtişamı karşısında şaşkınlığa düşen Selçuklu Türkleri ' Bu kal'ayı kılıçla mancınıkla fethedemeyiz' derler. Birkaç hafta süren kuşatmanın akabinde "Esirleri iade etmek için biz kale tekfuruna gidiyoruz, siz bizim esirleri bize teslim edin bizde sizin kırk askerinizi (esiri) size verelim" derler. Kale tekfuru sevinir. Akşam karanlığında esir kılığındaki kırk Türk yiğidi kale kapısındaki muhafızlara saldırırlar. Oluşan panikten yararlanan Türk askerleri kaleyi fethederler.

Saat Kulesi

Saat Kulesi, Erzurum'un şehir merkezindeki en yüksek tepesinde yer alan "İçkale" dedir. Tepsi Minare diye de geçmişte adlandırılmıştır. Saltukoğulları tarafından 12. asırda gözetleme kulesi olarak yapılmıştır. Gövdesi tuğla, kaidesi ise kesme taştandır. 19. yüzyılda üst kısmına ahşap külah ilave edilmiştir. Kale içerisinde bulunan "Kale Mescidi" nin minaresi olarak da kullanılmıştır. Kale mescidi kitabesinde "İnanç Beygu Alp Tuğrul Bey Ebi-l Muzaffer Kasım" yazılıdır. Erzurum Saat Kulesi (Tepsi Minare), Anadolu'daki en eski Selçuklu minaresidir.

Yakutiye Medresesi

İlhanlılar döneminde yapılan önemli bir medrese yapısı olan Erzurum'daki Yakutiye Medresesi, Olcaytu zamanında Hoca Cemaleddin Yakut adına inşa ettirildi. Dört eyvanlı, kubbe altı revaklı medrese planındadır.

Erzurum Tabyaları

Erzurum Tabyaları, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında Erzurum'u düşmana karşı savunmak için yapılan ve silahlarla güçlendirilen askeri yapılardır.

• Aziziye Tabyaları ,
• Mecidiye Tabyası,
• Ağzıaçık Tabya,
• Sivişli Tabyası,
• Ahali Tabyası,
• Dolangez Tabyası,
• Gez Tabyası,
• Küçük Höyük Tabyası,
• Büyük Höyük Tabyası,
• İlâve Tabya,
• Uzun Ahmet Tabyası,
• Büyük Kiremitlik Tabyası,
• Küçük Kiremitlik Tabyası,
• Çobandede Tabyası,
• Toparlak Tabya,
• Küçük Palandöken Tabyası,
• Büyük Palandöken Tabyası,
• Karagöbek Tabyası,
• Tafta Tabyası,.

Cami ve medreseler

Erzurum'daki Cami ve Medreseler tarihi ve fiziki özellikleri itibarıyla Tarihi özellikte olanlar ve Cumhuriyet döneminde yapılanlar olmak üzere iki kategoride değerlendirilmektedir.

Tarihî cami ve medreseler

Erzurum'da bulunan tarihi Camii ve Medreseler:

Sıra	Caminin/Medresenin Adı	Mevkisi	Yapıldığı yıl
1	Çifte Minareli Medrese	Tebrizkapı, Yakutiye-Erzurum	1225
2	Ulu Camii	Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum	1179
3	Yakutiye Medresesi	Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum	1310
4	Lala Mustafa Paşa Camii	Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum	1563
5	Murat Paşa Camii	Murat Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum	1572
6	Derviş Ağa Camii	Gülahmet Mah. Tahtacılar yokuşu Yakutiye-Erzurum	1717
7	Ayazpaşa Camii	Ayazpaşa Mah. Yakutiye-Erzurum	1558
8	Caferiye Camii	Cumhuriyet Caddesi, Yakutiye-Erzurum	1645
9	Gürcü Kapı (Aliağa) Camii	Gürcükapı Aliağa Mah. Yakutiye-Erzurum	1608
10	Narmanlı Camii	Narmanlı Mah. Yakutiye-Erzurum	1738
11	Şeyhler Camii ve Medresesi	Erzincankapı Şeyhler Mah. Yakutiye-Erzurum	1771
12	Kurşunlu Camii ve Medresesi	Feyzullah Mah. Yakutiye-Erzurum	1700
13	Vani Efendi Camii
14	Ehmal Camii
15	Kasım Paşa Camii	Kasım Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum	1667
16	Bakırcı Camii	Bakırcı Mah. Yakutiye-Erzurum	1720
17	Boyahane Camii	Bakırcı Mah. Yakutiye-Erzurum	1621
18	Pervizoğlu Camii	Caferzade Mah. Yakutiye-Erzurum	1715
19	Abdurrahman Gazi Camisi	Abdurrahman gazi türbesi Şigveler dağı, Palandöken-Erzurum	1797
20	Zeynal Camii	Çortan Mah. Yakutiye-Erzurum	1162
21	Şafii Camii
22	İbrahim Paşa Camii	İbrahim Paşa Mah. Yakutiye-Erzurum	1748
23	Kale içi camii(Kale Mescidi)(faal değil)	Erzurum Kalesi	XII.yy.
24	Taş Camii	Aş.Hasan Basri Mah. (Gavurboğan semti) Palandöken-Erzurum	1905
25	Ali Paşa Camii
26	Başak Camii
27	Esad Paşa Camii	Kale Mahallesi Yakutiye-Erzurum	1852
28	Köse Ömer Ağa Camii		1771
29	Cennetzade Camii	Aşağı yoncalık Mah. Yakutiye-Erzurum	1700
30	Eski Camii	(Ilıca)Eski Mah., Aziziye-Erzurum
31	Gürcü Mehmet Paşa Camii	Sultan Melik Mah. Tebrizkapı Üç kümbetler mevkii Yakutiye-Erzurum	1648

Bu camiler günümüzde de kullanılan tarihi camilerdir. Erzurum için Camiler ve Medreseler şehri de denilebilir. Erzurum'daki tarihi camiler Saltuklular, İlhanlılar ve Osmanlılar döneminde yapılan camilerdir.

Türbeler, kümbetler ve ziyaret yerleri

Türbeler

• Abdurrahman Gazi Türbesi
• Ahi Tuman Baba türbesi
• Ane Hatun Türbesi
• Ebu İshak-ı Kazuruni türbesi
• Emir Şeyh (Abbas Şeyh) türbesi
• Habib Baba ve Timurtaş Baba türbeleri
• Yunus Emre türbesi

Kümbetler

• Üç kümbetler
  • Emir Saltuk kümbeti
  • İkinci kümbet
  • Üçüncü kümbet
  • Dördüncü kümbet
• Cemalettin Hoca Yakut kümbeti
• Cimcime Sultan kümbeti
• Çifte Minareli Medrese kümbeti
• Karanlık kümbet
• Mehdi Abbas kümbeti
• Kırklar türbesi
• Mahmut Paşa türbesi
• Rabia Hatun türbesi
• Hasan-ı Basri türbesi
• Maksut Efendi türbesi
• Gümüşlü kümbet ve Şehitlik
  • Fosfor Mustafa Sıdkı Paşa
  • Mehmet Ali Paşa
  • Harbiye Nazırı Cemal Paşa
  • Hafız Hakkı Paşa

Müzeler, anıt ve heykeller

Müzeler

• Erzurum Arkeoloji Müzesi
• Erzurum Atatürk Evi Müzesi
• Erzurum - Türk İslam Eserleri ve Etnografya Müzesi (Yakutiye Medresesi)

Arkeolojik alanlar

• Güzelova Höyük
• Karaz Höyük
• Pulur Höyük
• Sos Höyük
• Alaca höyük

Çağdaş yapılar

Erzurum'da şehir dokusu günden güne değişmekte, bayındırlık hizmet ve çalışmalarının yanı sıra hızla yeni iskan alanları da oluşmaktadır. Şehrin deprem hattında kurulu olması şehirdeki yeni yapılaşmada dikkate alınmaktadır. Gerek resmi gerekse özel kurum ve kuruluşların hizmet binalarının da yeniden imar durumunda sağlamlık kriterinin yanı sıra fizikî çağdaş görünümde önem arz etmektedir.

Spor

2018-19 Sezonu sonunda, BB Erzurumspor Süper Lig 'den düşmüştür. Voleybol erkekler 1. Liginde Palandöken Belediye lig 4.sü, Basketbol erkekler 2. Liginde Erzurum BB Gençlik lig 3.sü olarak başarılı bir sezon geçirdiler. Ayrıca voleybol 2. Liginde ve BAL’da birer takımı daha bulunmaktadır. Voleybol bölgesel ligine 2 takımı katılmıştır. Erzurum, Buz hokeyinde İstanbul ile birlikte Türkiye'nin en başarılı ilidir. Süper liglerinde 3 takımı bulunmaktadır. (BB Erzurumspor ve Narmanspor )

Ziraat Türkiye Kupası'nda, BB Erzurumspor 4.turda elenmiştir.

Önemli spor tesisleri: Kâzım Karabekir Stadyumu (23.700), Buz Hokeyi Salonu (3.000), Murat Ertürk Güreş Salonu (5.000), Buz Pateni Salonu (2.000), Curling salonu (1.000), Kiremitliktepe Kayakla Atlama kuleleri (7.500), Palandöken(Ejder) ve Konaklı Kayak Merkezleri.

• 

  Kâzım Karabekir Stadyumu

• 

  Curling Salonu

• 

  Kiremitliktepe Kayakla Atlama Kuleleri

Yönetim

Aşkale Aziziye Çat Hınıs Horasan İspir Karaçoban Karayazı Köprüköy Narman

Oltu Olur Palandöken Pasinler Pazaryolu Şenkaya Tekman Tortum Uzundere Yakutiye

Merkezi yönetim

Büyükşehir illerinde Merkezi yönetim Vali, İl Müdürleri ve İl Danışma Kurulundan oluşur.

Erzurum, bir ‘büyükşehir’dir. Bu özelliğine göre yönetimi belirlenmiştir. Protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır.

Büyükşehir yapılan illerde, İl Genel Meclisi, yetki ve görevlerini Büyükşehir Belediye Meclisi’ne devretmiş ve kaldırılmıştır.

Erzurum Valisi 1970-Piraziz doğumlu Okay MEMİŞ, 27 Ekim 2018'de tarihinde Gümüşhane Valisi iken atanmıştır.

Vali ve Kaymakamlara ait bilgiler Erzurum'un ilçeleri sayfasında gösterilmiştir.

Yerel yönetim

Ayrıca bakınız: Erzurum'un ilçeleri

Büyükşehir belediyelerinde yerel yönetim, Büyükşehir Belediye Başkanı, Büyükşehir Belediye Meclisi ve Büyükşehir Belediye Encümeni'nden oluşur.

Yerel yönetimi temsil eden Büyükşehir Belediye Başkanı, ildeki tüm seçmenlerin oy çokluğu ile seçilir. Yerel seçimlerde İlçe Belediye Başkanı ve İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanılarak ilçelerin belediye meclisleri oluşur. İlçe Belediye meclislerinden alınan üyelerle (başkan kontenjanı, ilçe nüfusu ve parti oy oranına göre) de Büyükşehir Belediye Meclisi oluşur. Bu mecliste ilçe belediye başkanları da yer alır. Meclisin başkanı Büyükşehir Belediye Başkanı'dır.

Büyükşehir belediye encümeni, belediye başkanının başkanlığında, belediye meclisinin kendi üyeleri arasından bir yıl için gizli oyla seçeceği beş üye ile biri genel sekreter, biri malî hizmetler birim amiri olmak üzere belediye başkanının her yıl birim amirleri arasından seçeceği beş üyeden oluşur. (5216 saylı yasa 16.madde)

Büyükşehir yapılan illerde, İl Genel Meclisi, yetki ve görevlerini Büyükşehir Belediye Meclisi’ne devretmiş ve kaldırılmıştır.

Erzurum Büyükşehir Belediye Başkanı, 1958-Pazaryolu doğumlu Mehmet Sekmen (AK PARTİ), 31 Mart 2019 seçimlerinde %62,82 oy oranıyla seçilmiştir.

Erzurum Büyükşehir Belediye Meclisi üye sayısı 78’dir (Büyükşehir Belediye Başkanı, 20 ilçe belediye başkanı ve 58 üye). BBP 4, AK Parti 53, İYİ Parti 2, MHP 8, HDP 9 ve 1 Bğz. üyeye sahiptir. Karayazı Belediyesi'ne kayyum atandığından, büyükşehir belediye meclisi üyesi olan belediye başkanı 'kayyum'dur.

Büyükşehir ve ilçe belediye başkanlarına ait bilgiler Erzurum'un ilçeleri sayfasında gösterilmiştir.

Belediye Başkanları

Sıra	Erzurum Belediye Başkanları	Tarih
1	Şerif Bey
2	Mehmet Nafiz Dumlu	1924-1927
3	Zakir Bey	1927-1930
4	Seyfullah Bey	1930-1933
5	Mustafa Durak Sakarya	1933-1935
6	Salim Altuğ	1935-1938
7	Şevket Arı	1938-1940
8	Mehmet Mesut Çankaya	1940-1945
9	Kâzım Yurdalan	1943-1949
10	Şevket Arı	1950-1951
11	Lütfü Yalım	1951-1953
12	Samih Korukçu	1953-1955
13	Edip Somunoğlu	1955-1960
14	Hilmi Nalbantoğlu	1964-1968
15	Selâhattin Ozan	1968-1973
16	Orhan Şerifsoy	1973-1977
17	Nihat Kitapçı	1977-1984
18	Necati Güllülü	1984-1989
19	Mehmet Ali Ünal	1989-1994
20	Ersan Gemalmaz	1994-1999
21	Mahmut Uykusuz	1999-2004
22	Ahmet Küçükler	2004-2014
23	Mehmet Sekmen	2014-

Milletvekilleri

2018 Türkiye genel seçimleri sonunda seçilen milletvekilleri:

Recep Akdağ	AK PARTİ
Zehra Taşkesenlioğlu	AK PARTİ
Selami Altınok	AK PARTİ
İbrahim Aydemir	AK PARTİ
Kamil Aydın	MHP
Muhammet Naci Cinisli	İYİ Parti

Eğitim

Erzurum'da yüksek öğretim alanında :

• Atatürk Üniversitesi ve
• Erzurum Teknik Üniversitesi eğitim vermektedir.

İlk ve orta seviyede eğitim-öğretim:

• Millî Eğitim Müdürlüğüne ne bağlı okullarda yapılmaktadır.

Yaygın eğitim ise Halk Eğitim Merkezi aracılığıyla yürütülmektedir.

Konum

Konum Bilgileri
İlçe	Kuruluş Yılı	Alanı km²	Rakım mt.	Merkeze km*	Ulaşan Yollar*
Aşkale	1934	1.507	1.661	54	/ -27, / -04
Aziziye	1990	1.529	1.763	15	-21
Çat	1954	1.448	1.921	50	-04,
Hınıs	Cumh.önce	1.720	1.713	146	-07 25.29
Horasan	1953	1.740	1.560	85	/ -30, / -01,
İspir	Cumh.önce	2.129	1.189	143	-05, -03
Karaçoban	1987	571	1.549	186	-07=> ,
Karayazı	1937	1.953	2.281	121	-01,
Köprüköy	1990	777	1.602	57	/ -29, -06
Narman	1954	799	1.644	99	-03=> , -04=>
Oltu	Cumh.önce	1.441	1.274	118	-04, -01
Olur	1958	893	1.334	166	-02=>
Palandöken	2008	667	1.898	1	-21, -04
Pasinler	Cumh.önce	1.134	1.661	40	/ -29
Pazaryolu	1989	654	1.482	124	-04, -04, 25-82
Şenkaya	1946	1.381	1.867	167	-03=> ,
Tekman	1946	2.102	1.937	149	-21=> , -07=>
Tortum	Cumh.önce	1.463	1.618	57	-03
Uzundere	1987	505	1.098	87	-02
Yakutiye	2008	945	1.879	4	-04, / -28, -03
ERZURUM	Cumh.önce	25.006	1.923

*Metropol ilçelerin merkeze uzaklıkları, kaymakamlık ile valilik arasındaki uzaklıktır.

Medya

Erzurum Yerel TV Kanalları

• Aras TV
• Kardelen TV

Erzurum Yerel Radyo Kanalları

• Yıldız FM (88.0 - 95.0)
• Radyo Ritim (88.8)
• Radyo Dinamik (89.9)
• Türkü FM (92.2)
• Erzurum Polis Radyosu (94.6)
• İmaj FM (95.8)
• Süper Kanal FM (99.9)
• Güncel FM (103.5)
• Radyo Dadaş FM (104.5)
• Radyo Üniversite (102.0)

Ayrıca Erzurum'da TRT Erzurum Radyosu bulunmaktadır. TRT kurumuna ait olan bölgesel radyo, 90.8 ve 105.1 frekanslarından Erzurum ve ilçelerinde Türkü, Türk Halk Müziği ve Türk Sanat Müziği yayınları ve yöresel programlar yayınlamaktadır.

Altyapı

Ulaşım

Erzurum'da bir havaalanı, doğu - batı eksenli demiryolu vardır. Doğu -batı ve kuzey - güney yönünde karayolu ulaşım ağının kesişim noktasıyla ulaşım imkânları gelişmiştir.

Kardeş şehirler

Erzurum'un dokuz şehirle kardeş şehir anlaşması bulunmaktadır.

• Foggia, İtalya (1987)
• Tiflis, Gürcistan (1989)
• İzmir, Türkiye (1992)
• Nahçıvan, Azerbaycan (1992)
• Şuşa, Azerbaycan (2022)
• Harbin, Çin (2006)
• Tebriz, İran (2011)
• Urmiye, İran (2011)
• Bahçesaray, Ukrayna (2012)
• Graz, Avusturya (2015)

Ayrıca bakınız

• Basiani

Kaynakça

Özel

Genel

• "Erzurum Valiliği". 31 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2012. 
• "Erzurum merkez ilçelerinin nüfus bilgileri - TUİK (2011)". 17 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2012. 
• "Erzurum Tanıtım/Yöresel Yemekler". Erişim tarihi: 1 Temmuz 2012. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
• "Erzurum Müftülüğü Binbir Hatim". 19 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2015. 
• "Erzurum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü/Turizm Aktiviteleri/Kuleler ve Kaleler". 19 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2012. 

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Erzurum ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• T.C. Erzurum Valiliği31 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Erzurum Büyükşehir Belediyesi18 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Erzurum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü19 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Erzurum Portalı 5 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Erzurum İl Sağlık Müdürlüğü 22 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Meb Erzurum Milli Eğitim Müdürlüğü 24 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Erzurum Ticaret İl Müdürlüğü 25 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Erzurum İl Jandarma Komutanlığı 24 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Erzurum Emniyet Müdürlüğü 6 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Erzurum İl Nüfus ve Vatandaşlık Müdürlüğü 24 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Erzurum Teknik Üniversitesi 24 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.