Tu banner alternativo

Güney Azerbaycan

Günümüzde Güney Azerbaycan dünya çapında birçok insanın dikkatini çeken bir konudur. Güney Azerbaycan ve bunun yaşamlarımız üzerindeki etkisi hakkındaki farkındalığın artmasıyla birlikte, giderek daha fazla kişi bu konu hakkında daha fazla bilgi edinmek istiyor. Güney Azerbaycan ister bir kişi, ister yer, olay veya kavram olsun, modern toplumdaki önemi onu çoğumuz için ilgi çekici hale getiriyor. Bu makalede Güney Azerbaycan'in çeşitli yönlerini ve hayatımızın farklı yönleri üzerindeki etkisini ayrıntılı olarak inceleyeceğiz. Kendinizi Güney Azerbaycan'in büyüleyici dünyasına kaptırmaya hazır olun!

Tu banner alternativo
Bu madde Azerbaycan adlı bölge hakkındadır. Başlığın diğer anlamları için Azerbaycan (anlam ayrımı) maddesine bakabilirsiniz.
Güney Azerbaycan
جنوبی آذربایجان
Bölge
Azerbaycan
İran üzerinde Güney Azerbaycan
İran üzerinde Güney Azerbaycan
Güney Azerbaycan'ı oluşturan dört eyalet
Güney Azerbaycan'ı oluşturan dört eyalet
Ülkeİran
Alt idari birimler
Bağlı Eyaletler
Yüzölçümü
 • Toplam122,620,47  km²
Nüfus
 (2016)
 • Toplam9.502,752
Etnikler
 • ÇoğunlukAzerbaycan Türkleri
 • AzınlıkKürtler، Talışlar، Tatlar، Ermeniler، Süryaniler
DillerÇoğunluk: Azerbaycan Türkçesi
Azınlık: Kürt dilleri، Talışça، Tatca، Ermenice

Azerbaycan (Farsça: آذربایجان Āzarbāijān), Güney Azerbaycan[1][2][3][4][5][6] (Azerice: Güney Azərbaycan گۆنئی آزربایجان, Cənubi Azərbaycan جنوبی آذربایجان) veya İran Azerbaycanı, İran'ın kuzeybatısında yer alan tarihi ve coğrafi bölge. Güney Azerbaycan bölgesinin belirli sınırları yoktur. Ancak günümüzde İran'ın Doğu Azerbaycan, Batı Azerbaycan, Erdebil ve Zencan eyaletleri Güney Azerbaycan bölgesinin parçaları olarak kabul edilmektedir. Bölgede yaşayan nüfusun çoğunluğu Azerbaycan Türklerinden oluşmaktadır ancak azınlık olarak Kürtler, Ermeniler, Tatlar, Talışlar, Süryaniler ve Farslar da bulunmaktadır.[6][7][8][9][10]

Azerbaycan ismi tarihsel olarak Kafkas dağlarından Zağros dağlarına kadar olan geniş bir bölgeye hitaben kullanılmaktadır. Kesin sınırları belli olmayan Azerbaycan coğrafyası genel olarak iki parça şeklinde kabul edilmektedir. Azerbaycan coğrafyasının iki parçaya bölünmesi 1828 tarihli Türkmençay Antlaşması sebebiyle gerçekleşmiştir. Bu anlaşmaya göre Aras Nehrinin kuzeyinde yer alan topraklar Rusya işgali altına girmiş,Aras nehri'nin güney kısımlarında yer alan topraklar ise Kaçar Hanedanı'nın hakimiyeti altında kalmıştı. Bugün ise Aras Nehrinin kuzeyinde yer alan ve Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan Cumhuriyeti'nin hakim olduğu topraklara Kuzey Azerbaycan, Aras nehri'nin güney kısımlarında İran'ın yönetimi altında yer alan topraklara ise Güney Azerbaycan denilmektedir.[11]

İran, Ahameniş İmparatorluğu'dan Kaçarlar'a kadar eyaletler ile yönetile gelen federatif bir devlet yapısına sahip olmuştur. Bu politikayı uygulayan son iktidar olan Kaçar Hanedanı ülkenin resmi ismi olarak Memâleke Mahruseye İran yani İran'ın Korunmuş Ülkeleri tabirini kullanmaktaydı. Bu ülkelerin tam sınırları belli olmasa da geleneksel olarak bunlar; Farsistan, Azerbaycan, Belucistan, Luristan, Kürdistan, Arabistan, Laristan, Lekistan, Türkmenistan, Gilan, Mazenderan ülkeleridir.[2] Her birisi birbirinden farklı veya akraba etnik grupların yaşadıkları coğrafyalara göre şekillenen bu ülkeler İran'ın aslında federatif bir devlet yapısına mecbur olmasının en temel sebebini ortaya koymaktadır. 8. yüzyıldan itibaren Oğuz Türkleri tarafından yerleşilmeye başlanan Azerbaycan bölgesi bu tarihten itibaren Türkleşmiş ve bu durum günümüze kadar devam etmiştir. Farklı dönemlerde genellikle Türklerin kurduğu devletler tarafından yönetilen Azerbaycan bölgesi Türkmençay Antlaşması ile parçalanmasından sonra siyasi ve kültürel bir ayrışma yaşamıştır. Kuzey Azerbaycan Rus kültür etki ve baskısı altında kalırken Güney Azerbaycan Fars kültür etki ve baskısı altında kalmıştır. 1906 yılında Tiflis'te yayınlanmaya başlanan ve hem kuzey hem de güneyde dağıtılan bir Türkçe dergi olan Molla Nasreddin bu durumu bir defasında şu şekilde ifade edecekti; Bir zamanlar Çar Hükümeti Kafkasya Azerbaycan'ının başına getirdiği bakkal oyununu, şimdi de İran mutlakıyeti Güney Azerbaycan'ın başına getirmektedir.[3] 20. yüzyılı bu iki kültürün etkisi altında yaşayan Azerbaycan için bu durum 18 Ekim 1991'de kuzey bölgesinin, Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını ilan edip Azerbaycan Cumhuriyeti'ni kurmasıyla son bulmuştur. Kuzeyin seçilen ilk cumhurbaşkanı olan Ebulfez Elçibey, güney topraklarının İran hakimiyetinde olmasına karşı çıkmış, güneyin bağımsız olmasını ve birleşmiş tek Bir Azerbaycan devleti olması gerektiğini savunmuştur. Elçibey, Birleşik Azerbaycan ile Türkiye'nin bir federasyon çatısı altında birleşmesini de hedefliyordu.[4][12] 1828 tarihli Türkmençay Antlaşması'ndan itibaren ikiye bölünmüş olan Azerbaycan bölgesinin güney kısmı olan Güney Azerbaycan bugün İran devletinin hakimiyeti altında varlığını devam ettirmektedir.[5]

Etimoloji

Güney Azerbaycan'ın adı konusunda değişik görüşler bulunmaktadır.[13]

  • Medya döneminde bugün İran'ın Doğu ve Batı Azerbaycan eyaletlerinin bulunduğu bölgede Atropates (Yunanca: Ατροπατης/Atropatēs) adlı savaşçı isyan çıkardıktan sonra Aturpatene (Ατροπατηνη/Atropatēnē) olarak hitap edildiği söylenmektedir. Pehlevice ve Partça'da Atropatenes, "Ādur (Ateş, Alev) koruyucusu" anlamına gelen "Ādur-pād", "Aturpatene" ise "Āturpādakān" ya da "Ādurbādagān" olarak telaffuz edilmiştir.[kaynak belirtilmeli]
  • Sasani döneminde bölgede ateşgahlar bulunmuş ve Şiz ve "Ādur Gushāsp"ın Taht-ı Süleyman arkeolojik sitesi olduğu düşünülmektedir. İslam dininin bölgeye girişinden sonra Farsça "آذربيجان Ādharbayjān" ve Pehlevice "آذرباذكان Ādhurbādhakān" olmak üzere iki ad kullanılmıştır.[kaynak belirtilmeli]

Tarih

Azerbaycan Türkçesi konuşanların dağılımı, 2021

Selçuklular

Ana madde: Selçuklular

Bölgeye büyük çaplı ilk Türk göçleri Selçuklular devrinde gerçekleşmiş ve günümüz Bakü ile Zencan arasında kalan bölge Türkleşmeye başlamıştır.[14]

Safeviler

Ana madde: Safevi Hanedanı

Safeviler, İran coğrafyasında 1501-1736 yılları arasında hüküm sürmüş ve isimlerini günümüzde Güney Azerbaycan sınırları içerisinde yer alan Erdebil'de bulunan Safeviyye tarikatının pîri Şeyh Safiyyüddin'den almıştır. Safevilerin yükselişi Şah İsmâil devrinde gerçekleşmiş ve İran coğrafyasının tamamını kontrolleri altına almışlardır.[15]

Afşarlar

Meşhed'de yer alan Nadir Şah heykeli
Ana madde: Afşar Hanedanı

Afşarlılar 1736-1804 yılları arasında İran coğrafyasını kontrolleri altına almış bir Türk hanedanıdır. Devletin ilk hükümdarı olan Nadir Şah, Oğuz Türkmenlerinin Avşar (Afşar) boyuna mensup olduğu için bu hanedana Afşariyye (Afşarlılar) denilmiştir.[16] Nadir Şah, başarılı bir asker ve komutandı. Batıda ve doğuda çeşitli muharebeler kazandı. Şah, Osmanlı ile barış yapmak ve iki taraf arasında yüzyıllardır süregelen sonu gelmez savaşlara son vermek istiyordu. Safevilerin katı şii anlayışını terk etti ve Caferilik mezhebine geçti. Bu doğrultuda Osmanlı ile bazı anlaşmalar yaptı. Nadir Şah'ın Caferiliğin beşinci hak mezhep olarak kabul edilmesi talebi Osmanlılar tarafından kabul edilmedi ancak Osmanlılar, Caferileri ve İran coğrafyasını Müslüman topluluğunun bir parçası olarak görmeyi kabul ettiler. Afşarlılar da Osmanlıların talebi doğrultusunda ilk dört halifeyi hayır ve dua ile anacaklarını belirttiler. Afşarlılar ile Osmanlılar arasındaki bu yakınlaşma İran'daki bazı koyu şii çevreler tarafından Nadir Şah'ın sünnileşmesi olarak değerlendirilmiş ve eleştirilmiştir.[17]

Kaçarlar

Ana madde: Kaçar Hanedanı

15. yüzyılın sonlarına doğru Anadolu'nun Bozok (Yozgat) bölgesinden Kuzey Azerbaycan'a göçerek Gence yöresinde yurt tutan oymak, Akça (Ağça) Koyunlu, Akçalu (Ağçalu) ve Şam Bayatı Türkmen obalarından meydana gelmiştir. Kaçarlar daha sonra yükselerek 1796-1925 tarihleri arasında İran'ı yöneten Kaçar Hanedanını kurdular.[18]

Azerbaycan Hanlıkları

Ana madde: Azerbaycan hanlıkları

Osmanlı ve Kaçar arasındaki savaşlarda Kafkasya bölgesi önemli çatışma ve rekabet bölgelerinden birisiydi. Bu çatışmalar esnasında bölgede yaşanan kaostan faydalanan bazı yerli unsurlar kendi yönetimlerini kurdular. Bu küçük hanlıklar genel olarak bölgenin ileri gelen Azerbaycanlı Türk ailelerinden oluşuyordu.[19]

Azerbaycan'ın Bölünmesi

Azerbaycan'ın Rusya ile İran arasında bölünmesini gösteren bir 19. yüzyıl haritası
Ana maddeler: Gülistan Antlaşması ve Türkmençay Antlaşması

Rusya, 1826-1828 İran-Rus Savaşı ve 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı ile Güney Kafkasya'nın kontrolünü ele geçirdi. Kaçar Hanedanlığı ile imzaladığı Türkmençay Antlaşması ile Aras nehri Rusya ile İran arasında yeni sınır kabul edildi. Bu anlaşma sonucunda Azerbaycan ikiye bölünecek ve Aras'ın kuzeyinde kalan Azerbaycan toprakları bir daha İran hakimiyeti altına girmeyecekti. Anlaşma sonucunda Azerbaycan Hanlıklarının Rusya hakimiyetinde kalan topraklarında olanlar varlıklarını bir süre daha devam ettirdiler. Ancak daha sonra Rusya tarafından varlıklarına son verildi.[20]

İran Meşrutiyet Devrimi

Settar Han ve Bakır Han
Ana maddeler: İran Meşrutiyet Devrimi, Settar Han ve Bakır Han

İran'da aydınlar ve toplumun ileri gelenleri, çeşitli siyasi ve gizli komiteler kurarak monarşinin gücünü sınırlandırmak ve halkın temsil edildiği bir meclis kurmak için uzun zamandır faaliyet halindeydiler. Muhalif güçler 1906 yılında Şah'ın gücünü sınırlandırmak için harekete geçtiler. İlk başta şah bir meclisin açılmasını ve seçimlerin düzenlenmesini kabul etti. Lakin zamanla bu tavrında değişikliğe gitti ve Muhammed Ali Şah Haziran 1908'de meclisi bombalatıp feshetti. Şah'a bağlı kuvvetler Tahran'ı ele geçirdiler. Meşrutiyet yanlıları bu dönemde Tebriz'de toplanmaya başladılar. Bunun üzerine Şah, Sadrazam Abdülmecîd Mirza Aynüddevle komutasında bir orduyu Tebriz üzerine gönderdi. Güney Azerbaycanlı iki Türk olan Settar Han ve Bakır Han kardeşler, meclisin açılması için çalışmış ve meşrutiyeti en başından itibaren desteklemişlerdi. Tebriz'de bunun için halkı organize etmiş ve meşrutiyet propagandası yapmışlardı. Tebriz halkı tarafından sevilen bu iki figür, Şah'ın ordusu şehrin üzerine yürümeye başladığında bir milis gücü oluşturarak Tebriz etrafında savunma tahkimatları oluşturmaya başladılar. Sadrazama bağlı kuvvetler bunun üzerine şehre saldırdılar ancak Settar Han ve Bakır Hanın milis güçleri bu saldırıları püskürttü. Şehri alamayan ve bu sebeple de meşrutiyet yanlılarını mağlup edemeyen Şah, Rusya'nın yardımına başvurdu. Ruslar da bunun üzerine şehirde yaşanan kıtlığı bahane ederek 29 Nisan 1909'da Tebriz'i işgal ettiler. Settar Han ve Bakır Han Rusları engellemekte başarılı olamadılar. Şehrin düştüğünü gören iki Türk kardeş, 25 Mayıs 1909'da Tebriz'deki Osmanlı konsolosluğuna sığındı. Meşrutiyetçilerin artık liderliğine yükselmiş bu iki kardeşi hala yakalayamamış olan Şah, Osmanlı'dan bu iki kardeşi teslim etmesini istedi ancak ret cevabı aldı. Şah'a yardım etmek için araya giren İngiltere ve Rusya, Osmanlı'ya baskı yaparak kardeşlerin teslimini istedi ancak onlar da reddedildiler. Settar Han ve Bakır Han, Muhammed Ali Şah'ın 16 Temmuz 1909'da tahttan indirilişine kadar Osmanlı elçiliğinde kalmaya devam etti. Şah'ın tahttan indirilmesinden sonra Tahran'a gittiler ve burada devrimin kahramanı olarak karşılandılar. Bakır Han'a sâlâr-ı millî, Settar Han'a da serdâr-ı millî unvanları verildi. Ancak meclisteki gruplar arasında yaşanan siyasi entrikalarla itibarları zedelendi ve gözden düştüler. Liderleri olduğu Tebrizli milis güçlerinin silahlarını hükûmet kuvvetlerine teslim etmesi istendi, ortaya çıkan problemler çatışmaya dönüştü ve her iki kardeş hükûmet güçleri tarafından yakalandılar ve Tahran'da gözetim altına alındılar. Settar Han 16 Kasım 1914 tarihinde öldü. Bakır Han ise 1915'e kadar Tahran'da kalıp savaş başladığında Ruslar'a karşı savaştı, daha sonra Ruslara karşı savaşan Osmanlı kuvvetlerine destek olmak için Irak'a geçti. Tekrar İran'a dönmek üzereyken Türkiye sınırına yakın Kasrışîrin köyünde, Kasım 1916'da Kürt eşkıyası Muhammed Emîn Tâlebânî'nin adamları tarafından kurulan bir pusuda öldürüldü.[21][22][23][24]

Birinci Dünya Savaşı

Kazım Karabekir ve Kurmay ekibi Tebriz yakınlarında
Ana maddeler: İran Cephesi, Kafkasya Cephesi ve Kafkas İslam Ordusu

Türkiye ile Rusya arasında yüzyıllardır Balkanlar ve Kafkaslar üzerinde süren rekabet her iki tarafın Birinci Dünya Savaşı'nda farklı cephelerde savaşa katılması ile yeni bir büyük çatışmaya dönüştü. Rus Kafkas Ordusu Doğu Anadolu'ya saldırabilmek ve Türk Ordularını kanatlardan kuşatabilmek için 1909'da Güney Azerbaycan'ı işgal etmeye başlamıştı. İran'ı yöneten Kaçarlar bu dönemde çok zayıf bir konumdaydı ve Rus işgaline karşı koyamadılar. 1914'te savaş başladıktan sonra Osmanlı İkinci ve Üçüncü Orduları Rusya hakimiyetindeki Kafkasya'ya taarruz ederken zor durumda kalan Ruslar, Tebriz ve Urmiye'de bulunan Rus kuvvetlerini Güney Azerbaycan'dan çekerek geride küçük kuvvetler bıraktılar. 1915'te bölgeye ilk Türk taarruzu gerçekleşti ve önce Urmiye ve daha sonra Tebriz ele geçirildi. Ruslar karşı taarruz başlatıp bölgeyi tekrar ele geçirdiler. 1917'de Rusya'da Bolşeviklerin önderlik ettiği Ekim Devrimi gerçekleşene kadar bölge, taraflar arasında birkaç defa el değiştirdi. Devrim'den sonra Kafkasya'da Osmanlı İmparatorluğu yeni devletlerin kurulması ve bölgedeki Rus hakimiyetinin sona ermesi için çaba harcadı. Ancak bu amaçlarına diplomatik ve siyasi yollardan ulaşamayacağını anladığında, Enver Paşa yeni askerî birlikler kurup bölgeyi ele geçirmeyi ve bir Türk devleti tesis etmeyi planladı. Bu sırada hali hazırda bölgede yaşayan Türkler harekete geçmiş ve Azerbaycan devletini ilan etmişlerdi. Ancak bu devlet Rus ordusunun bölgeden çekilmesinden fırsat bulan Bolşevik ve Ermeni gruplar tarafından saldırı altındaydı. 1918'de aralarında Yusuf Ziya Talibzade gibi Azerbaycan Türkü gönüllülerinde olduğu[25] Kafkas İslam Ordusu Azerbaycan'ı Bolşevik-Ermeni işgalinden kurtarmak için taarruza başladığında destek vermek için güneyden de 9. Ordu'ya bağlı birlikler 18 Haziran'da Dilman'a, 27 Temmuz'da Urmiye'ye girdi. 11. Tümen yol boyunca İngiliz kuvvetleri tarafından (Dunsterforce) desteklenen Ermeni ve Nasturi çetelerle çatıştıktan sonra 23 Ağustos'ta Tebriz'e girdi. 2 Eylül'de Kazım Karabekir Paşa karargahını Tebriz'e taşıdı. Karabekir Paşa'nın komutası altında bulunan 1. Kafkas Kolordusu şehre saldıran İngiliz kuvvetlerini püskürttü. Kuzeyden ilerleyen ve Nuri Paşa komutası altında bulunan Kafkas İslam Ordusu ise 15 Eylül 1918'de Bakü'yü Rus-Ermeni-İngiliz birliklerinden ele geçirdi. Ancak tüm bu askeri hareketler Mondros Ateşkes Anlaşmasının imzalanması ile son buldu ve Türk kuvvetleri Güney Kafkasya ve Azerbaycan'dan çekilmek durumunda kaldılar. Tebriz 22 Ekim 1918'de boşaltıldı.[26][27][28][29]

Pehleviler Dönemi

Ana madde: Pehlevî Hanedanı

1925 yılında Kaçar Hanedanı'nın devrilmesinden sonra yönetim Fars kökenli Pehlevi Hanedanına geçmiştir. Pehlevi Hanedanı İran'ın yüzyıllardan beri devam eden federatif yapısına son vermiş, Farslaştırma politikasını başlatmış ve ülke genelinde oldukça baskıcı monarşik bir yapı inşa etmiştir. Güney Azerbaycan bölgesinde yıllardır faaliyet gösterip Türk dilinde eğitim veren okul ve medreseler kapatılmış ve sadece Farsça dilinde eğitim verilmesine izin verilmiştir. Pehlevi yönetimi sadece bununla da kalmamış ve Türkiye'nin Güney Azerbaycan Türklerini destekleyebileceğinden çekindiği için Şah Rıza Pehlevi, kendi döneminde Türkiye'deki Kürt isyanlarına destek vermiştir.[2][8] Pehlevi tarafından Kültür Bakanı olarak atanan Fars milliyetçisi Mohseni Kim Türkçe konuşuyorsa eşeğin semerini onun üzerine koyun ve onu ahıra kapatın demiş, önde gelen bir başka Fars milliyetçisi olan Taki Arani ise Azerbaycan Ya Yek Mesele-ye Heyâti ve Memâti-ye İran (Azerbaycan yahut İran'ın Ölüm Kalım Meselesi) başlıklı bir yazısında Doğu'nun vahşileri ve kan içen Moğollar diye bahsettiği Türkler tarafından Azerbaycan'ın zorla Türkleştirildiğini iddia etmiştir. Ferhengistan-i İran adında bir dil ve coğrafya komisyonu kurulmuş, bu komisyon ülkedeki Türkçe yer adlarını Farsça yer adları ile değiştirmeye başlamıştır. Tebriz civarındaki Acıçay Telh Rud olarak, Azerbaycan'daki Karadağ Siyah Kuh olarak, "Azerbaycan Eyaleti"nin adı ise Ostan-ı Sevvom, Tebriz’deki Şah Gölü "İstehr Şah", Urmiye şehrinin ismi "Rızaiye" olarak olarak değiştirilmiştir. Türkmen çölü ve Astarabad'ın kapısı olarak nitelendirilen Akkale ismi de "Pahlavi Durr" biçiminde değiştirilmiştir.[6][30] Şah Rıza Pehlevi İran'ın Azerbaycan Türklerini Farslaştırmaya çalışmasının sebebini Türkiye'nin Tahran ateşemiliteri Hüseyin Tugaç'a şu cümlelerle ifade edecekti; Zannediyorum ki Türkiye’nin İran Azerbaycan’ında gözü vardır. Burasını almak ister. Evet, Azerbaycan halkı Türk’tür. Türkiye bunu ihmal edemez. Vakıa, şimdi Türkiye böyle bir politika gütmüyor. Mustafa Kemal Paşa çok akıllı bir zattır. Fakat kendisinden sonra Türkiye yine “İttihat ve Terakki” hükümetinin siyasetini benimseyebilir. Görüyorum ki, demiryolu inşaatınız iki koldan Azerbaycan’a doğru yönelmiştir. Gerektir ki Türkiye Azerbaycan’ı er geç alsın. Rıza Şah Atatürk'ü reform çalışmalarında örnek almasına rağmen kendisinin de ifade ettiği üzere Güney Azerbaycan'daki Türk azınlığı bir tehdit olarak görmekteydi.[31]

Azerbaycan Millî Hükûmeti

Azerbaycan Demokrat Fırkası'na bağlı milis Fedai güçleri
Ana madde: Azerbaycan Millî Hükûmeti

1941'de İran Birleşik Krallık ve Sovyetler Birliği tarafından işgal edilip bölünmüştür. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin lideri Mircafer Bağırov Stalin'den Kuzey ve Güney Azerbaycan bölgelerini birleştirerek birleşik bir Azerbaycan Cumhuriyeti kurmasını istemiştir. 1945'te İran'ın Azerbaycan Bölgesinde Stalin'in emriyle Azerbaycan Demokrat Fırkası Azerbaycan Millî Hükûmetini kurmuştur.[32] Devletin başkanlığına Türk düşünürü Seyid Cafer Pişevari, Eğitim Bakanlığına ise ünlü bir Türk şairi olan Muhammed Biriya, İçişleri Bakanlığına Salamulla Cavit, meclis başkalığına Hacı Mirza Ali Şebüsteri, ordu komutanlığına ise Mahmud Penahiyan getirilmiştir. Habib Sahir, Hamid Memmedzadeh, Mir Mehdi Etimad, İsmail Caferpur, Medine Gülgün gibi ünlü edebiyatçılar da Milli Hükûmeti desteklemişlerdir. Başkenti Tebriz olan bu Sovyet uydusu devlet Güney Azerbaycan genelinde Komünist parti örgütlenmesi kurmuş, Tebriz'de Azerbaycan Üniversitesi adında bir üniversite ve bölgenin birçok bölgesinde Türkçe eğitim veren okullar açmış ve Azerbaycan kimliğinin benimsenmesi doğrultusunda çalışmıştır. Fakat Sovyetler'in Doğu Avrupa'daki çıkarlarının tanınması karşılığında İngiltere ve Amerika ile yaptığı anlaşmalar doğrultusunda bölgeden geri çekilmesiyle Azerbaycan Millî Hükûmetinin yönetimi çökmüş ve bölge batı ittifakı destekli İran kuvvetleri tarafından işgal edilmiştir. Seyit Cafer Pişeveri Kuzey Azerbaycan'a gelmiş ancak 1947 yılında geçirdiği trafik kazası sonucunda ölmüştür. Pehlevi hanedanı yönetimindeki İran devleti bölgeye daha sonra hakim olmuş ve Azerbaycan Türkçesi'nde eğitim veren okulları kapatmıştır.[33][34][35]

İslam Devrimi ve Muhalefet

Ana madde: Müslüman Halk Cumhuriyeti Partisi

Güney Azerbaycan Türkleri genel olarak Pehlevi hanedanına ve monarşiye karşı çıkmış, Şah'ın ülkeyi farslaştırma politikası yürütmesini tepkiyle karşılamıştı. 1979 yılında başlayan İslami Devrim hareketine Güney Azerbaycan bölgesi de destek olmuş ve halk sokaklara dökülüp protesto gösterilerine katılmıştı. Ancak İran'ın çoğunluğundan farklı olarak Güney Azerbaycan Türkleri Humeyni'yi desteklememiş, onun yerine daha liberal ve federal fikirleri savunan ve kendisi de Güney Azerbaycan Türkü olan Muhammed Kazım Şeriatmadari'ye destek olmuşlardı. Şeriatmadari, Humeyni'nin dini yönetim ile siyasi yönetimi birleştirme fikrine karşı çıkmış ve bunun şiiliğe aykırı olduğunu belirtmişti. İran'da merkezi yönetimin zayıflaması gerektiğini, ülkeye demokrasinin hakim olması ve halkın yöneticilerini kendisinin seçmesi gerektiğini söylemiş, ayrıca eyaletlerin kendi parlamentolarının olması gerektiğini de belirtmişti. Şeriatmadari Güney Azerbaycan Türkleri için özerklik ve Türkçe konuşmaya özgürlük gerektiğini de savunmuştu. Şeriatmadari'nin fikirlerini benimseyenler Güney Azerbaycan Müslüman Halk Cumhuriyeti Partisi'ni kurmuşlar ve Humeyni'nin İslami Cumhuriyet Partisi'ne karşı seçime katılmışlardı. Ancak Humeyni karşısında başarı sağlayamadılar. Şeriatmadari ve destekçileri yeni rejim tarafından baskı altına alınmış ve olayların bir iç savaşa dönüşmesini istemeyen Şeriatmadari geri adım atmıştır. Buna karşın Humeyni ve yeni rejim Şeriatmadari'yi tehdit olarak görmekte vazgeçmedi. Nisan 1982'de Humeyni, Şeriatmadari'yi kendisine suikast düzenlemeye teşebbüs ile suçlamış, bunun sonucunda onu ev hapsine mahkûm etmiştir. Ayrıca Büyük Ayetullah unvanını da kendisinden almıştır.[9][10][36]

Karikatür Krizi

Protestocular tarafından kullanılan Güney Azerbaycan bayrağı[37]
Ana madde: İran Karikatür Krizi

12 Mayıs 2006 tarihinde 'İran' adlı İran'ın bütün şehirlerinde yayınlanan bir devlet gazetesinin çocuklara ve gençlere yönelik hazırlanan Cuma ekinde Türkleri 'hamam böceği' olarak gösteren bir karikatür yayınlandı. Karikatür İran Türklerinde infiale sebep oldu ve ülke genelinde büyük çaplı protesto gösterilerine yol açtı. Protestolar hakkında İran devletine bağlı bir kurum tarafından yapılan bir araştırmada İran Türklerinin Türkçe dilinin devlet tarafından tanınması, Türkçe TV kanalları ve kitap yayınlarının yapılması, Türkçe ana dilde eğitim verilmesi ve özerklik talep ettikleri tespit edilmiş ve bu protesto gösterilerinin İran Türkleri arasında yükselen milliyetçi düşüncenin bir yansıması olduğu belirtilmişti.[38][39]

Urmiye Gölü Protestoları

Ana madde: Urmiye Gölü

2011 yılında Urmiye Gölü normal seviyesinin yüzde 5 düzeyine indi. Göl ve çevresindeki tarımsal faaliyetler bitme noktasına geldi. Bunun üzerine Urmiye ve çevre kentlerde İran hükûmetini müdahale etmeye ve gölü kurtarmaya yönelik protesto gösterileri baş gösterdi.[40] İran hükûmeti uzun bir süre duruma müdahale etmedi ve bu durum bölgede yaşayan Azerbaycan Türkleri arasında şiddetli gösterilere neden oldu. Bunun üzerine birçok kişi tutuklandı.[41] İran hükûmeti durumun kötüleşmesi üzerine göle müdahale edeceğini ve Aras nehri üzerinden kanal açılarak göle takviye su getirileceğini açıkladı. Ancak uygulanan planlara rağmen göl eski seviyesine getirilemedi.[42] 2022 yılında birçok Azerbaycanlı protestocu hükûmet kuvvetleri tarafından tutuklandı.[43][44] 2023 yılında Urmiye ve çevresinde daha şiddetli protesto gösterileri yaşandı.[45][46] 22 Mart 2025 tarihinde Urmiye şehrinde Kürtler ve Türkler arasında gerilim yaşandı ve binlerce Türk protestocu sokaklara indi. Gerilime Nevruz bayramı ve hükûmet birimlerinin şehrin demografik yapısını değiştirmeye çalışmasının sebep olduğu iddia edildi.[47][48][49]

İkinci Karabağ Savaşı

2008 haritası
2022 protestolarında hayatını kaybeden protestocuların eyaletlere göre dağılımı
1986 hartiası
2022 protestolarında hayatını kaybeden protestocuların Şehristan'lara(ilçelere) göre dağılımı
Ana madde: 2020 İran'daki Azerbaycan'a destek eylemleri

27 Eylül 2020'de Ermenistan ile Azerbaycan Cumhuriyeti arasında İkinci Dağlık Karabağ Savaşı'nın patlak vermesi üzerine İran'daki Türk grupları, Azerbaycan lehine destek gösterilerine başladı. İran devleti, 1991 yılından itibaren Ermenistan'ı ve Ermeni Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'ni desteklemekteydi. 2020 yılında patlak veren ikinci savaş süresince İran, Rusya'dan gelen askeri malzeme taşıyan konvoyların Ermenistan'a geçişine izin vermiş[50] ve bu durum da bölgede yaşayan Azerbaycan Türkleri arasında infiale sebep olmuştur.[51] Tebriz, Urmiye, Erdebil, Zencan, Hoy gibi Güney Azerbaycan şehirlerinde İran devletini ve molla rejimini eleştiren büyük çaplı protesto gösterileri meydana geldi. Protestolar sırasında Kürd, Fars, Erməni! Azərbaycan düşməni! sloganları atıldı. Gösteriler esnasında Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyeti bayrakları kullanıldı. Yaşanan yoğun protestolar karşısında Güney Azerbaycan bölgesinin dört eyaleti olan Batı Azerbaycan,Doğu Azerbaycan,Erdebil ve Zencan eyaletlerindeki İran Dini liderinin dört temsilcisi, Karabağ'ın Azerbaycan'a ait olduğunu ilan eden bir bildiri açıklamak zorunda kaldılar.[52] İran bu gösterileri şiddetle bastırdı ve birçok protestocuyu tutukladı.[53][54][55] Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, İran'ın göstericilere müdahalesine ve Ermenistan'a silah sağlamasına tepki gösterdi.[50] Birçok uzman ve araştırmacı Karabağ Savaşı ve İran'ın Ermenistan'a desteğinin Güney Azerbaycanlı Türklerde kimlik krizine sebep olduğunu ve özellikle genç kesimlerde İran'a sadakatin ve bağlılığın ciddi şekilde azalıp Türk milliyetçisi ve bağımsızlık eksenli fikirlerin yükselişe geçtiğini belirtti.[56][57][58] 2020-21 protestolarından 1 yıl sonra başlayan 2022 protestoları sırasında Aylar Hakkî ve Hadis Necefi gibi birçok Azerbaycan Türk'ünün polis ve besic kuvvetleri tarafından öldürülmesi olayların daha da şiddetlenmesine sebep oldu.[59] Protestocular, eylemler sırasında 1945-46 arasında kısa bir süre Güney Azerbaycan'ı yöneten Azerbaycan devletini kastederek Adalet, Hürriyet, Milli Hükümet şeklinde slogan attıkları ve Güney Azerbaycan'ın bağımsızlığını talep ettikleri medyaya yansıdı. İran Devrim Muhafızlarına yakınlığı ile bilinen yarı resmi Fars Haber Ajansı, gösterilerin arkasında pan-türkistlerin liderlik ettiği bir muhalif ittifakının olduğunu açıkladı.[60][61]

Erdoğan'ın Şiir Krizi

Ana madde: İran-Türkiye ilişkileri § Şiir krizi

10 Aralık 2020'de Bakü'de Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Ermenistan'a karşı kazandığı İkinci Dağlık Karabağ Savaşı'nı kutlamak adına Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın katıldığı askerî bir geçit töreni düzenlendi. Bu tören sırasında Erdoğan, Azerbaycanlı şair Bahtiyar Vahapzade'ye ait bir şiir okudu. Şiirde geçen bazı cümleler (Aras'ı ayırdılar, kum ile doldurdular. Ben senden ayrılmazdım. Zor ile ayırdılar) İran hükûmeti tarafından Erdoğan'ın Bütün Azerbaycan düşüncesini desteklediği ve İran'ın parçalanmasını istediği şeklinde yorumlandı ve protesto edildi. Bu durum iki ülke arasında küçük çaplı bir diplomatik krize sebep oldu.[62]

Azerbaycan Cumhuriyeti - İran Mücadelesi

Ana maddeler: İran-Türkiye ilişkileri ve Azerbaycan-İran ilişkileri

Güney Azerbaycan bölgesinde Türklerin çoğunluk olması Azerbaycan'ın 1991'de bağımsız olmasından beri İran ile arasında sürekli bir gerilim konusu oldu.[63] İran yönetiminin Güney Azerbaycan Türkleri'nin bağımsızlık ya da Azerbaycan Cumhuriyeti ile birleşme talep edebileceği veya bu doğrultuda isyan edebileceklerine yönelik duyduğu çekince İran'ı Karabağ Savaşı sürecinde Ermenistan'ı desteklemeye sevk etti.[10] 2020'de yaşanan İkinci Karabağ Savaşı'ndan Azerbaycan'ın zaferle ayrılması ve bu süreçte Türkiye ile askeri ve siyasi bir ittifak içine girmesi İran hükûmetinde endişeye sebep oldu.[64][65] Bu duruma tepki ve Azerbaycan'ın Zengezur Koridoru gibi Türkiye ile olası bir kara bağlantısı kurması planlarına cevap olarak İran, Ermenistan'la olan müttefiklik ilişkilerini geliştirmeye karar verdi. 2021 yılında Ermenistan - Azerbaycan sınırında geniş çaplı bir askeri tatbikat yaptı, 2022 yılında Ermenistan'ın Kapan şehrinde bir elçilik açtı ve Ermenistan'a yönelik her bir saldırıyı savaş sebebi sayacağını ilan etti.[66][67][68] İran'ın desteklediği Esad Rejiminin yıkılmasından sonra, 27 Şubat 2025'te Türk Dışişleri Bakanı Hakan Fidan, İran'ın Suriye ve Irak'ta yürüttüğü silahlı milisler dış politikasının yanlış olduğunu belirtip uzun zaman boyunca Kasım Süleymani ve diğer İranlı yetkilileri uyardığını ve başka ülkelerin de İran'da bu tür politikalar yürütebileceğini söyledi. İran hükûmeti ve birçok uluslararası ilişkiler uzmanı bu söylemle Fidan'ın Güney Azerbaycan Türkleri üzerinden İran'ı parçalamayı kastettiğini ve İran'ı tehdit ettiğini belirtti. İran, Fidan'ın sözlerine daha sonra tepki gösterdi.[69][70][71]

Coğrafya

Güney Azerbaycan Bölgesi 170.000 - 220.000 km²lik[72] bir sahayı kapsar ve kuzeyde Aras Nehri, güneyde Hamse, doğuda Gilan ve Hazar Denizi, batıda Türkiye ve Irak ile çevirilir.[72]

Azerbaycan, İran'ın kuzeybatısında ve Alborz, Zagros ve Kafkas sıradağlarının kesiştiği noktada yer alır ve ağırlıklı olarak dağlık bir ülkedir. Azerbaycan nehirleri çoğunlukla Urmiye Gölü ve Hazar Gölü'nün su toplama alanında akar. Azerbaycan'ın batı ve kuzeybatı bölgelerinin çoğunun iklimi nemli Akdeniz, güney bölgelerinde ise yazları sıcak olan Akdeniz iklimidir.[73] Avrupa rotası üzerinde olması bu bölgeye özel bir stratejik konum kazandırmıştır.

Nehirler

Aras nehri Culfa, Doğu Azerbaycan

Dağlar

Göller

  • Urmiye Gölü, Batı Azerbaycan eyaletindedir. Ortadoğuda bulunan en büyük göldür. İran devletinin hatalı endüstriyel politikaları sebebiyle son yıllarda su rezervlerini kaybetmeye başlamıştır.
  • Şurabil Gölü, Erdebil eyaletindedir. Erdebil Üniversitesinin kampüsü gölün kenarındadır.
  • Gori Gölü, Doğu Azerbaycan eyaletindedir. Gölün çevresinde Ramsar Sözleşmesi'ne göre oluşturulmuş bir koruma alanı da bulunmaktadır.
  • Neor Gölü, Erdebil eyaletindedir.
  • Şurabil Gölü
    Şurabil Gölü
  • Marmishu Gölü
    Marmishu Gölü
  • Erdebil'deki Neor Gölü
    Erdebil'deki Neor Gölü

Ovalar

  • Mugan Ovası, Hazar Denizi'nin batısında ve Aras Nehri'nin güneyinde yer alır
  • Urmiye Ovası, Urmiye gölünün çevresinde yer alır

Demografi

2008 haritası
2008 yılında yapılan bir çalışmaya göre İran'da Türkçeyi ana dil olarak konuşan nüfusun eyaletlere göre oranları
1986 hartiası
1986 tarihli İran İstatikstik Kurumunun Türkçe konuşan köyler verisine dayalı bir çalışma
2010 haritası
2010 tarihli bir anket çalışmasına göre Türkçeyi ana dil olarak konuşan nüfusun çoğunluk olduğu bölgeler

Güney Azerbaycan Türkleri İran'da Farslardan sonra en kalabalık ikinci etnik gruptur ve kendilerini tanımlamak için Azeri kelimesini değil Türk kelimesini ve dilleri için de Türki kelimesini kullanırlar.[74] İran'da etnik aidiyetlere göre herhangi bir resmi sayım yapılmamıştır. Ancak resmi devlet görevlilerinin de dahil olduğu farklı kaynaklar, değişik zamanlarda farklı sayılar vermişlerdir. Bu çalışmalardan en eskisi İran Ordusunun 1949 yılında yaptığı bir çalışmadır. Çalışmaya göre 17 milyon nüfusa sahip İran'da 8.543.586 Fars, 4.452.666 milyon Türk, 1.165.087 milyon Kürt, 530,285 Lur, 395,257 Beluç, 274,423 Arap ve 127,117 Türkmen olduğu tespit edilmiştir.[75] Aralık 2009'da İran Eğitim Bakanı Hamid Reza Haji Babai ilkokul kademesinin üstündeki öğrencilerin yüzde 70'inin Farsça dışında başka bir dil daha konuştuğunu söyledi.[76] Ocak 2011'de diplomatik bir ziyaret için Türkiye'ye gelen İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Salihi İran nüfusunun yüzde 40'ının Türkçe konuştuğunu belirtti.[60] Güney Azerbaycan bölgesinin Türk çoğunluklu olduğu resmi İran görevlileri dahil birçok kişi ve kurum tarafından kabul edilmektedir. Bölgede çoğunlukta olan İran Azerileri[77][78] dışında Kürtler (%7) ve Ermeniler (%0,1) gibi çeşitli etnik gruplar da yaşamaktadır.[7] İran genelinde Türklerin toplam nüfusun yüzde kaçını oluşturduğu net olarak bilinmemekle birlikte yüzde 25 ve yüzde 30 arasında olduğu yönünde farklı yorumlar vardır.[74]

Güney Azerbaycan bölgesinin nüfusu resmi olarak 9 milyondan fazladır. Ancak İran geneline yayılmış olan İran Türklerinin toplam nüfusunun 15 ile 30 milyon arasında olduğu tahmin edilmektedir.[39][58][65] Türklerin sayısının bundan daha fazla olduğunu belirten kaynaklar da vardır. Ancak İran'da etnik sayım yapılmadığından kesin sayı net olarak bilinmemektedir. Hemedan ve Kazvin eyaletlerinde de Türklerin nüfusun çoğunluğu oluşturduğu ve 13 milyondan fazla insana ev sahipliği yapan başkent Tahran'da da ciddi bir oranda Türk azınlığın yaşadığı hesaplanmaktadır.[79][80][81][82][83][84][85][86][87][88][89][90][91]

Güney Azerbaycan Eyaletleri

Eyalet Nüfus (2016) Yüz ölçümü (km2) Eyalet Merkezi
Batı Azerbaycan 3.265.219[92] 37.437 Urmiye
Doğu Azerbaycan 3.909.652[93] 45.650 Tebriz
Erdebil 1.270.420[94] 17.800 Erdebil
Zencan 1.057.461[95] 21.773 Zencan
Güney Azerbaycan 9.502.752 122.660

İdari Bölgeler

Sıra Şehir İl Eyalet Nüfus
(2016) 		Resim
1 Tebriz Tebriz Doğu Azerbaycan &0000000001558693.0000001.558.693[96]
2 Urumiye Urumiye Batı Azerbaycan &0000000000736224.000000736.224[96]
3 Erdebil Erdebil Erdebil (eyalet) &0000000000529374.000000529.374[96]
4 Zencan Zencan Zencan (eyalet) &0000000000486495.000000486.495[96]
5 Hoy Hoy Batı Azerbaycan &0000000000198845.000000198.845[96]
6 Maraga Maraga Doğu Azerbaycan &0000000000175255.000000175.255[96]
7 Miyanduab Miyanduab Batı Azerbaycan &0000000000134425.000000134.425[96]
8 Merend Merend Doğu Azerbaycan &0000000000130825.000000130.825[96]
9 Eher Eher Doğu Azerbaycan &0000000000100641.000000100.641[96]

Ekonomi

Güney Azerbaycan bölgesi İran'ın en önemli ticari ve sanayi bölgelerinden birisidir. Tebriz, İran'ın en büyük sanayi şehirleri arasında yer almaktadır.

Serbest Ticaret Bölgeleri ve Fuar Alanları

  • Tebriz Uluslararası Fuar Merkezi
  • Aras Serbest Ticaret Bölgesi, Aras Nehrinin güney hattında kurulmuştur
  • Maku Serbest Ticaret Bölgesi, Türkiye ile sınır bölgesinde kurulmuştur.

Ağır Sanayi Tesisleri

  • İran Traktör İmalat Şirketi, İran'ın en büyük traktör imalat firmasıdır. 1968 yılında kurulmuştur. Merkezi Tebriz'dir. İTİŞ, BF Traktör Azerbaycan spor kulübünün kuruluşuna destek verip, 1970 - 2011 yılları arasında sahibiydi. Takım ismini firmanın isminden almıştır.
  • Artawheel Lastik, İran'ın en büyük otomobil lastiği imalatçısı
  • Maşinsazi Makine İmalat Şirketi, 1969 yılında makine imalatı için kurulmuştur. Şirketin merkezi Tebriz'dir. BF Maşinsazi spor kulübünün sahibidir.
  • Raş Kodro veya RKD otomobil şirketi, 2005 yılında Tebriz'de kuruldu. Kamaz, JAC Motors,MAZ gibi firmaların distribütörlüğünü ve parça imalatını yapmaktadır.
  • Azar Motor veya AMICO, 1989 yılında Tebriz'de kuruldu. İran'ın en büyük tır imalat şirketlerinden birisidir.
  • İran Hodro, İran'ın en büyük otomobil imalat şirketi. Merkezi Tahran'da olan firmanın Tebriz'de de fabrikası bulunmaktadır. Bu fabrikada Samand modeli imalatı yapılmaktadır.

Politika

Güney Azerbaycanlı Türk politikacı Mesud Pezeşkiyan, 2024 yılında İran'ın dokuzuncu cumhurbaşkanı olarak seçildi

Kültür, Etnisite ve Bağımsızlık Aktivizmi

İttihat ve Terakki'nin propaganda yayınlarını ve uyguladığı politikaları takip eden bazı İranlı Türk aydınlar bu sayede Türkçü fikirlerle tanıştılar ve bunun tesiriyle Farsça yerine Türkçeyi sosyal hayatta ve eğitimde ön plana almaya başladılar. Mirza Hasan Rüşdiyye gibi aydınlar Türk dilinde eğitim veren okullar açtılar.[30] Bölgede yaşayan Türkler arasında ilk bağımsızlık düşünceleri 1918'de Rus hakimiyeti altındaki kuzey topraklarının Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetini ilan etmesiyle başladı. Güney Azerbaycan Türkleri ilk büyük çaplı bağımsızlık girişimlerini 1945'te kurulan Tebriz merkezli Azerbaycan Millî Hükûmeti ile beraber gerçekleştirdi. 1 yıl süren bu devlet denemesi Sovyetler Birliği'nin desteğini çekmesi, Türkiye'nin destek vermemesi ve Amerika ile İngiltere'nin İran yönetimini desteklemesi sebebiyle sona erdi. 1991'de kuzey topraklarında yeniden bağımsız bir Azerbaycan devletinin kurulmasıyla güneydeki bağımsızlık düşünceleri de tekrar alevlenmiştir. Güney Azerbaycan Millî Özgürlük Hareketi, Azerbaycan Millî Direniş Teşkilatı gibi siyasi hareketler ve Abbas Lisani, Said Metinpur, Nergis Muhammedi gibi aktivistler Azerbaycan Türklerinin kültürel, dilsel ve milli hak talepleri için mücadele etmektedirler.[97][98][99] 6 Ağustos 2014'te Batı Azerbaycan Vali yardımcısı Hadi Bahadıri, Pehlevi döneminde eyaletteki 2000 yerleşim yerinin adının Türkçeden Farsçaya çevrildiğini açıkladı. Bahadıri, yerleşim adlarının eski isimlerine geri çevrileceğini belirtti.[100][101] Urmiye Üniversitesi 2015-2016 eğitim öğretim yılında İstanbul Türkçesi Dili ve Edebiyatı bölümünün öğrenci alımına başlayacağını duyurdu.[102]

12 Şubat 2016'da Tebriz milletvekili ve eski Sağlık Bakanı Mesut Pezeşkiyan, Türk dilinin İran'da yasak olmasının kabul edilemez olduğunu söyledi.[103] 26 Ağustos 2016 tarihinde İran Meclisinden 42 milletvekili, Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani'ye bir mektup yazarak ilkokul ve ortaokulların müfredatına Türk Dili ve Edebiyatı dersinin eklenmesini talep etti.[104] Bu talepten aylar sonra, 30 Ekim 2016'da, İran tarihinde ilk defa Türk milletvekilleri parti veya siyasi görüş farkı gözetmeden birleşerek Türk Nüfuslu Bölgeler Fraksiyonu'nun kurulduğunu ilan ettiler. Fraksiyonun liderliğine aynı tarihte meclis başkan yardımcısı olarak görev yapan Mesut Pezeşkiyan seçildi. Ayrıca 25 milletvekilinden oluşan bir yönetim grubu da oluşturuldu. 100 milletvekilinin bir araya gelerek kurduğu bu meclis grubu, amaçlarının Türkçe eğitim ve Türk bölgelerine yapılan yatırımın arttırılması olduğunu açıkladılar. İran kamuoyunun yoğun tepkisi ve bölücülük suçlamalarının ardından Fraksiyon, 10 Ağustos 2017 tarihinde kendini feshetti.[105][106][107][108]

Batı Azerbaycanlı doktor ve politikacı Mesut Pezeşkiyan bir konuşmasında kendisinin, annesinin ve babasının Türk olduğunu ve evde çocukları ile beraber Türkçe konuştuklarını ve Türk olmakla da gurur duyduğunu söyledi.[109][110] Pezeşkiyan, İran'da yaşayan etnik azınlıkların Farsça konuşmak zorunda olmadığını, her etnik azınlığın kendi dilinde konuşabilmesini ve eğitim alabilmesini savunmuş ve bunun için mücadele edeceğini söylemiştir. Pezeşkiyan 2024 yılında İran'ın dokuzuncu cumhurbaşkanı olarak seçildi ve başta Türkçe olmak üzere azınlık dillerine özgürlük verileceğini açıkladı. Daha sonra 2025 yılında katıldığı bir konferans sırasında Şehriyar'dan Türkçe bir şiir okudu. Ancak yardımcılarından birisinin müdahalesine uğradı. Pezeşkiyan bu duruma Bir tanecik Türkçe bir şiirden bir şey olmaz diyerek cevap verdi.[111][112][113][114]

Güney Azerbaycan İdari Yapısı

Eyalet (Ostan) Genel Vali Devrim lideri'nin Temsilcisi
Doğu Azerbaycan Easmaeil Jabbarzadeh Mohsen Mojtahed Shabestari
Batı Azerbaycan Ghorbanali Saadat Mehdi Ghoreyshi
Erdebil (eyalet) Majid Khodabakhsh Hassan Ameli
Zencan (eyalet) Asadollad Darvish Amiri Ali Khatami

Uzmanlar Meclisi

Uzmanlar Meclisi'nin 86 üyesinden 11 tanesi Güney Azerbaycan bölgesinden seçilir.Erdebil (eyalet)'inin Meşginşehr şehrinden Ali Meshkini [115] 1983'ten 2007'e kadar Uzmanlar Meclisi'nin başkanlığını yaptı.

  • Doğu Azerbaycan'dan 5 temsilci.
  • Batı Azerbaycan'dan 3 temsilci
  • Erdebil'den 2 temsilci
  • Zencan'dan bir temsilci
İsim Eyalet (Ostan)
Hashem Hashemzadeh Herisi Doğu Azerbaycan
Mohsen Mojtahed Shabestari Doğu Azerbaycan
Mohammad Feyzi Doğu Azerbaycan
Mohammad Taghi Pourmohammadi Doğu Azerbaycan
Ali Malakouti Doğu Azerbaycan
Asghar Dirbaz Batı Azerbaycan
Ali Akbar Ghoreyshi Batı Azerbaycan
Javad Mojtahed Shabestari Batı Azerbaycan
Hassan Ameli Erdebil (eyalet)
Fakhraddin Mousavi Erdebil (eyalet)
Mohammad Reza Doulabi Zencan (eyalet)

İslamî Şûra Meclisi

İslamî Şûra Meclisi'nin 290 üyesinden 44 tanesi Güney Azerbaycan bölgesinden seçilir. Güney Azerbaycan bölgesinden seçilen 44 üyeden 40 tanesi 2016 yılında Güney Azerbaycan bölgesinin haklarını organize bir şekilde savunmak ve bölgenin geri bırakılmışlığıyla mücadele etmek için Mesud Pezeşkiyan liderliğinde Türk Nüfuslu Bölgeler Fraksiyonu'nu kurmuştur.[116]

Seçim Bölgeleri
[117]
Doğu Azerbaycan Seçim Bölgesi
19
Tebriz, Osku ve Azarshahr
6i
Mianeh
2 n
Kaleybar, Khoda Afarin
1
Marand ve Jolfa
1
Sarab
1
Bostanabad
1
Maragheh ve Ajabshir
1
Hashtrud ve Charuymaq
1
Bonab
1
Varzaqan
1
Ahar and Heris
1
Shabestar
1
Malekan
1
Batı Azerbaycan Seçim Bölgesi
12
Urmia
3j
Miandoab, Shahin Dezh, Takab
2 o
Khoy, Chaypareh
1
Mahabad
1 (Kurd)
Bukan
1 (Kurd)
Maku, Poldasht, Showt, Chaldoran
1
Nagadeh, Oshnavieh
1 (Kurd)
Salmas
1
Piranshahr, Sardasht
1 (Kurd)
Erdebil Seçim Bölgesi
7
Erdebil, Nir, Namin ve Sareyn
3k
Germi
1
Meshginshahr
1
Khalkhal ve Kowsar
1
Parsabad ve Bilesavar
1
Zencan Seçim Bölgesi
5
Zencan, Tarom
2m
Abhar, Khorramdarreh
1
Khodabandeh
1
Ijrud, Mahneshan
1

İran Hükümet Kabinesi

Temsilcilikler

Ülke İsim Şehir Eyalet
 Türkiye Tebriz Türk Başkonsolosluğu[122] Tebriz Doğu Azerbaycan
Urumiye Türkiye Başkonsolosluğu[123] Urumiye Batı Azerbaycan
 Azerbaycan Tebriz Azerbaycan Başkonsolosluğu[124] Tebriz Doğu Azerbaycan

Askeriye

İran Ordusu ve Devrim Muhafızları'na bağlı bazı tümen ve tugaylar Güney Azerbaycan bölgesindedir:

Tür İsim Şehir Eyalet
İran Ordusu'nun Kuzey Batı Operasyonel Karargahı İran Ordusu Kuzeybatı Operasyonel Karargahı Urumiye Batı Azerbaycan Eyaleti
Tümen 64. Piyade Tümeni Urumiye Batı Azerbaycan Eyaleti
Tümen 21. Piyade Tümeni Tebriz Doğu Azerbaycan
Lojistik Üs Merkezi Maraga Mıntıkası 4 Merkezi Maraga Doğu Azerbaycan
Tugay 40. Piyade Tugayı Serab & Erdebil Doğu Azerbaycan & Erdebil (eyalet)
Tugay 41. Piyade Tugayı Urumiye Batı Azerbaycan
Tugay 36. Zırhlı Tugay Miyane Doğu Azerbaycan
Ordu Eğitim Merkezi 03 Acebşir Asker Alma Eğitim Merkezi Acebşir Doğu Azerbaycan
İran Ordusu Kara Havacılık Hava Üssü Havanirooz Tebriz Üssü Tebriz Doğu Azerbaycan
İran Hava Kuvvetleri Hava Üssü Tebriz Taktik Hava Üssü 2 ya da Paygah Dovvom-e Shekari Tebriz Doğu Azerbaycan
İran Donanması Şubesi Tebriz Denizcilik Ofisi Tebriz Doğu Azerbaycan
Bölgesel Birim Erdebil Hazrat Abbas Devrim Muhafızları Erdebil Erdebil (eyalet)
Bölgesel Birim Batı Azerbaycan Shohada Devrim Muhafızları Urumiye Batı Azerbaycan
Bölgesel Birim Doğu Azerbaycan Ashura Devrim Muhafızları Tebriz Doğu Azerbaycan
Bölgesel Birim Zencan Ansar al-Mahdi Devrim Muhafızları Zencan Zencan (eyalet)

Kültür

Edebiyat

Şairler Türbesi, Tebriz

Abdürrezzak Neşe Tebrizi, Arif Tebrizi,Sadık Bey Afşar, Essar Tebrizi, Fedai Tebrizi, Güney Azerbaycanlı ünlü klasik dönem şairleridir. Üskülü Merziyye, Hamid Nutki, Ali Tebrizli, Muhammed Hüseyin Şehriyar, Habib Sahir, Pervin İtisami, Muhammed Biriya, Mirza Ali Han La'li, Mir Mehdi Etimad, İsmail Caferpur, Medine Gülgün, Nasır Menzuri, Feriba Vefi, Samed Behrengi gibi ünlü Türk şair ve yazarlar da modern dönemde bu bölgede doğmuşlar ve yaşamışlardır.

Bilim

Cevad Heyet Türkoloji ve tıp alanında, Ali Cevan ise fizik alanında önemli çalışmalar yapmış kişilerdir.

UNESCO Dünya Mirası Listesi

UNESCO Dünya Mirası listesine Güney Azerbaycan'dan 9 tarihi yapı girmiştir.

Üniversiteler

Enstitü ve Üniversiteler

Bölgenin ileri gelen üniversiteleri:

Sıra Liseler ve Üniversiteler Şehir Eyalet
1 Tebriz Üniversitesi Tebriz Doğu Azerbaycan
2 Urumiye Üniversitesi Urumiye Batı Azerbaycan
3 Mohaghegh Ardabili Üniversitesi Erdebil Erdebil (eyalet)
4 Zencan Üniversitesi Zencan Zencan (eyalet)
5 Sahand Teknoloji Üniversitesi Tebriz Doğu Azerbaycan
6 Urumiye Teknoloji Üniversitesi Urumiye Batı Azerbaycan
7 Temel Bilimlerde İleri Seviye Araştırmalar Enstitüsü Zencan Zencan (eyalet)
8 Tebriz Sağlık Bilimleri Üniversitesi Tebriz Doğu Azerbaycan
9 Urumiye Sağlık Bilimleri Üniversitesi Urumiye Batı Azerbaycan
10 Erdebil Sağlık Bilimleri Üniversitesi Erdebil Erdebil (eyalet)
11 Zencan Sağlık Bilimleri Üniversitesi Zencan Batı Azerbaycan
12 Tebriz İslami Sanatlar Üniversitesi Tebriz Doğu Azerbaycan
13 Azerbaycan Shahid Madani Üniversitesi Tebriz Doğu Azerbaycan
14 Meraga Üniversitesi Meraga Doğu Azerbaycan
15 Meraga Gözlemevi Meraga Doğu Azerbaycan
16 Bunab Üniversitesi Bunab Doğu Azerbaycan
  • Erdebil Sağlık Bilimleri Üniversitesi
    Erdebil Sağlık Bilimleri Üniversitesi
  • Fizik Bölümü, Temel Bilimlerde İleri Seviye Araştırmalar Enstitüsü,Zencan
    Fizik Bölümü, Temel Bilimlerde İleri Seviye Araştırmalar Enstitüsü,Zencan
  • Zencan Üniversitesi
    Zencan Üniversitesi
  • Joseph Cochran, Westminster Hospital Urumiye (şu an Urumiye Sağlık Bilimleri Üniversitesi)
    Joseph Cochran, Westminster Hospital Urumiye (şu an Urumiye Sağlık Bilimleri Üniversitesi)
  • Shahid Chamran Salonu (merkez kütüphane), Urumiye Üniversitesi
    Shahid Chamran Salonu (merkez kütüphane), Urumiye Üniversitesi
  • Behnam Evi Tebriz İslami Sanatlar Üniversitesi Mimarlık Okulunun bir parçasıdır.
    Behnam Evi Tebriz İslami Sanatlar Üniversitesi Mimarlık Okulunun bir parçasıdır.
  • Tebriz Üniversitesi Kulesi
    Tebriz Üniversitesi Kulesi
  • Meraga Gözlemevi
    Meraga Gözlemevi

Ulaşım

Hava

Güney Azerbaycan'da 7 sivil havalimanı vardır ve bunlardan en büyüğü Tebriz'in kuzeybatısında yer alan Tebriz Uluslararası Hava Limanı'dır. Diğer havalimanları ise:

Sıra Havalimanı Şehir Eyalet
1 Tebriz Uluslararası Hava Limanı Tebriz Doğu Azerbaycan
2 Urumiye Havalimanı Urumiye Batı Azerbaycan
3 Erdebil Havalimanı Erdebil Erdebil (eyalet)
4 Zencan Havalimanı Zencan Zencan (eyalet)
5 Sahand Havalimanı Bunab Doğu Azerbaycan
6 Hoy Havaliamnı Hoy Batı Azerbaycan
7 Parsabad-Moghan Havalimanı Parsabad Erdebil (eyalet)

Havayolu

Ata Havayolu 2008 yılında kurulmuş ve 2010 yılında yolcu taşımaya başlamış Tebriz merkezli bir havayolu şirketidir. Şirketin ismi olan Ata kelimesi Türkçedir ve havayolu firmasının Güney Azerbaycan ile bağını sembolize eder.

Medya ve Basın

Sahand TV binası

TV ve Radyo

Yerel Dil Kullanımı

Azerbaycan Türkçesi bölgedeki okullarda öğretilmemektedir ve Türkçe dilinde eğitim İran'da yasaktır; ancak ilk defa 2016 yılında, Azerbaycan Dili ve Edebiyatı bilim dalı altında Tebriz Üniversitesi'nde Türkçe dersleri verilmeye başlandı.[125]

Gazeteler

Din

Bölgenin en yaygın dini İslam, yaygın mezhebi Şiilik'tir.

Spor

Traktör futbol kulübünün bir taraftarı elinde Türk Milli Takım forması tutuyor 1 Kasım 2019

Güney Azerbaycan bölgesinde birçok spor klubü ve tesisi faaliyet göstermektedir.

Futbol

  • BF Traktör Azerbaycan - Güney Azerbaycan bölgesinin en büyük spor kulübü. Tebriz takımıdır. Güney Azerbaycan Türkleri tarafından yoğun şekilde desteklenmekte ve Türklerin sosyal çalışmalarına destek vermektedir. Maçlarını 70 bin kişilik Yâdegâr-e İmam Stadyumu'nda oynamaktadır. Traktör İran futbol liginin en başarılı ve seyirci kitlesi en büyük takımlarından birisidir.
  • BF Maşinsazi - Tebriz merkezli bir spor kulübü. Traktörden sonra Tebriz'in en büyük ikinci takımıdır.

Bölgede yaşayan Türk boyları

Afşar boyu, Kaşkaylar, Şahseven, Kaçarlar, Karapapaklar, Hamse Türkmenleri, Mişkinler, Delikanlu aşireti, Kelişanlu aşireti, Şabsanlı, Mukriler, Kapanaklar, Çardovlu, Mukaddem boyu, Küresünniler, Darilu, Beybağlu, Çeğini, İmarluları, Kasımluları, Kiresunlu, Karakoyunlu, Akkoyunlu, İlhanlı, Kızılayak, Başoğuz, Uğurlu, Kovanlı, Karasanlı, Karadolaklı, Tahtakapılı, Karababalı, Kalaçlı, Muganlı, Hıtaylı, Avkanlı, Kızılkeçili, Karaenikli, Karaçaylı, Osanlı, Umanlı, Kıyamandili, Çarıklı, Porsunlu, Develi

Kaynakça

  1. ^ Brown, Cameron S. 2002 (Dec.). "Observations from Azerbaijan." Middle East Review of International Affairs: v. 6, no. 4, (LINK 4 Mayıs 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)
  2. ^ a b c Barış Metin (2 Ağustos 2012). "Türk-İran İlişkilerinde Güney Azerbaycan Meselesi (1918-1938)". Türkiye Sosyal Araştırmalr Dergisi. 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2025. 
  3. ^ a b Oğuzhan Erkan (2021). "Güney Azerbaycan'ın Basın Tarihi Üzerine Bir İnceleme". Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi. 30 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2025. 
  4. ^ a b Oğuzhan Erkan (11 Eylül 2023). "Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Kurulmasının Güney Azerbaycan Türklerine Yansımaları". Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi. 18 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2025. 
  5. ^ a b Seçil Özdemir (20 Temmuz 2020). "Güney Azerbaycan Meselesi Tarihi ve Kültürel Boyutu". Tarih ve Günce Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi. 13 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2025. 
  6. ^ a b c Celal Aslan (2024). "Rıza Şah Pehlevi Dönemi Farslaştırma Politiklarının Güney Azerbaycan'a Etkileri". Sosyal Bilimler Dergisi. 18 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2025. 
  7. ^ a b Touraj Atabaki (4 Kasım 2000). Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran. I.B.Tauris. ss. 8, 90 and 112. ISBN 978-1-86064-554-9. 26 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2019. 
  8. ^ a b Süer Eker (2008). "Farsça'nın Kıskacında Güney Azerbaycan Türkçesi". Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 26 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2025. 
  9. ^ a b "Güney Azerbaycan Türklerinde Kimlik Sorunu". Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. Yaz 2012. 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2025. 
  10. ^ a b c Nazrin ALİZADA; Mehmet Seyfettin EROL (2021). "İran'ın Güney Azerbaycan Eksenli Azerbaycan Stratejisi". Bölgesel Araştırmalar DERGİSİ. 14 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2025. 
  11. ^ "Azerbaycan". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2025. 
  12. ^ Mayis Alizade (17 Ekim 2024). "Elçibey'in mirası ve Pezeşkiyan'ın seçimi: "Bunları senin namusun için söylüyorum gardaş..."". Independent Türkçe. 12 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2025. Muhterem liderimiz Elçibey, İran isimli halklar hapishanesinin bu aşamadan geçeceğini öngörmüştü. Ancak kendisinin nihai amacı önce tam bağımsız Güney Azerbaycan Devleti, ardından Türkiye, Güney Azerbaycan ve Bakü merkezli Azerbaycan Cumhuriyeti'nin bir federasyon çatısı altında birleşmesiydi. 
  13. ^ Çoşkun Alptekin (1978). "Azerbaycan". Edebiyat ve Beşeri Bilimler Dergisi. 18 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2025. 
  14. ^ "Sultan Tuğrul Bey dönemi İran'ın fethi ve yerel emirlikler". 26 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2025. 
  15. ^ "Safeviler". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2025. 
  16. ^ "Avşarlılar". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2025. 
  17. ^ "Nadir Şah". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2025. 
  18. ^ "Kaçarlar". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2025. 
  19. ^ Tofig Mustafazade. "Azerbaycan'ın Hanlıklar Dönemi Tarihinin İncelenmesi Durumuna İlişkin" (PDF). Türk Tarih Kurumu. 30 Kasım 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2025. 
  20. ^ Okan YEŞİLOT (2008). "Türkmençay Antlaşması ve Sonuçları". Ankara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 13 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2025. 
  21. ^ Rıza Kurtuluş (2020). "BÂKIR HAN (1862-1916), İran Meşrutiyet Hareketi'nin Güney Azerbaycan liderlerinden". TDV İslâm Ansiklopedisi. 16 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2025. 
  22. ^ Nabi Azeroğlu (2022). "Güney Azerbaycan Türklerinin Tarihi Romanı Settar Han Hamaseti". Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi. 20 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2025. 
  23. ^ Ömer Alkaç (2024). "Türk ve İran Basınında Tebriz Direnişi". Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi. Erişim tarihi: 22 Mart 2025. 
  24. ^ M. Volkan Atuk (2019). "İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin İran Politikası". Belleten Dergisi. Erişim tarihi: 22 Mart 2025. 
  25. ^ Minahanım ESEDLİ (2008). "Güney Azerbaycan'da, Kafkasya İslam Ordusu'nda ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'ndeki Milli Mücadelelerde Y.Z. Talibzade'nin Rolü". Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2025. 
  26. ^ "Birinci Dünya Harbi'nde Bakü Yollarında 5 nci Kafkas Piyade Tümeni" (PDF). Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları. 2006. 1 Kasım 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2025. 
  27. ^ Çağatay BENHÜR (2009). "Türk Birliklerinin Azerbaycan'ı Tahliye Etmesi (1918)". Sosyal Bilimler Dergisi. 17 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2025. 
  28. ^ Kamuran KALABALIK (2021). "Bolşevik İhtilali Sonrasında Urmiye, Salmas ve Hoy Havalisinde Ermeni-Nasturi Olayları ve Osmanlı Devleti(1917-1918)". Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi. 7 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2025. 
  29. ^ Muhammet Erat. "Kâzım Karabekir (1882-1948)". Atatürk Ansiklopedisi. 13 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2025. 1. Kafkas Kolordusu birlikleri verilen emir gereği Gümrü’den güneye doğru ilerlemeye devam etti. Güney Azerbaycan’a doğru ilerleyen Karabekir Paşa, 7 Ağustos’ta karargâhını Nahçıvan’da kurdu. 2 Eylül’de Tebriz’e geldi. Tebriz’e yaklaşan İngilizlere karşı başarılı çarpışmalarda bulundu ve büyük kayıp verdirdi.21 Ekim 1918 tarihinde Sadrazam Ahmet İzzet Paşa bir tebliğ yayınlayarak, bu tarihten sonra Kuzeybatı İran ve diğer bölgelerde bulunan Türk birliklerinin geri çekilmesini istedi. Karabekir, 22 Ekim 1918’de İran’ı (Güney Azerbaycan’ı) boşaltarak Nahçıvan’a geri çekilme emrini alınca önce Culfa’ya, sonra Nahcivan’a geldi. 
  30. ^ a b Ümid Niayeş (2022). "İran Azerbaycanı'nda Türkçülük Akımı ve Osmanlı Etkisi (1900-1925)" (PDF). Türk Tarih Kurumu. 18 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Mart 2025. 
  31. ^ Mübariz Ağalarlı (2023). "Atatürk Dönemi Türkiye-İran İlişkilerinde Güney Azerbaycan Meselesi". Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi. 4 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2025. 
  32. ^ Sadık Sarısaman (2018). "Güney Azerbaycan'da Kurulan Azerbaycan Milli Hükümeti ve Türk Kamuoyu". Karadeniz İncelemeleri Dergisi. 8 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2025. 
  33. ^ Sonay ÜNAL. "Azerbaycan Milli Hükümeti 1945-1946". 17 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2025. 
  34. ^ Fuat Hacısalihoğlu (19 Mayıs 2024). "Azerbaycan Milli Hükümeti 1945-1946". Türk Dünyası Ansiklopedisi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2025. 
  35. ^ Kenan Demirel (2023). "Sovyetler Birliği'nin 1945 Yılı Güney Azerbaycan Siyaseti ve Tebriz'de Özerkliğin İlanı". Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi. Erişim tarihi: 17 Mart 2025. 
  36. ^ Mustafa Öz (2010). "ŞERÎATMEDÂRÎ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 13 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2025. 
  37. ^ "Southern Azerbaijan". Temsil Edilmeyen Milletler ve Halklar Organizasyonu. 20 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2025. 
  38. ^ Mohammad Ali Qasemi (2007). “New Societal Movements: The Case of Azerbaijan,”. Presidential Institute for Strategic Studies. ss. 8, 90 and 112. 
  39. ^ a b "Iran's Pressure on Azerbaijan: Two Birds with One Stone". Washington Yakın Doğu Araştırmaları Enstitüsü. 21 Nisan 2023. 21 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2025. The Islamic regime in Iran despises the growing image of Azerbaijan as a more affluent country than Iran, especially because Iran is home to 12 to 15 million Azeris...The regime is wary of their collective power. In May 2006, the official Islamic Republic News agency published a cartoon in its weekly magazine on the kids edition that sparked such a backlash in Iranian Azerbaijan province that it took the regime by surprise. The regime responded in a way that was then unthinkable; instead of using force, the regime was quick to apologize and allowed the protests to be aired on national television. The 2006 protests stirred a significant degree of backlash against the regime in Iran. Calls for secession were amplified and it broke many taboos about challenging the regime’s authority. Iranian Azeris share the aspirations for freedom and justice with all other repressed minority groups in the Islamic republic of Iran. 
  40. ^ "Its Great Lake Shriveled, Iran Confronts Crisis of Water Supply". The New York Times. 30 Ocak 2014. 31 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2025. 
  41. ^ "Protests in Iran Over Disappearing Lake". The New York Times. 30 Ağustos 2011. 12 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2025. 
  42. ^ "Why is the largest lake in the Middle East drying up?". Al Arabiya. 17 Mart 2018. 17 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2025. 
  43. ^ "Several arrests at protest over dying Iranian lake". BBC. 17 Temmuz 2022. 17 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2025. 
  44. ^ "Iran arrests several after protests at drying lake". France24. 17 Temmuz 2022. 17 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2025. 
  45. ^ "Iranians Protest Government Negligence As Lake Urmia Dries Up". Iran International. 12 Ağustos 2023. 13 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2025. 
  46. ^ "A Disappearing Lake Leads to Dangerous Protests in Iran - Opinion". Newsweek. 22 Ağustos 2023. 22 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2025. 
  47. ^ "اعتراض شهروندان ارومیه‌ای در ایران به برخی ادعاهای تحریک‌آمیز" [İran'daki Urmiye sakinleri provoke edici iddiaları protesto etti]. TRT. 22 Mart 2025. 22 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2025. 
  48. ^ "تجمع گسترده مردم ارومیه؛ "ارومیه تُرک است و تُرک خواهد ماند"" [Urmiye'de büyük halk kalabalığı; "Urumiye Türk'tür ve Türk kalacaktır"]. Anadolu Ajansı. 22 Mart 2025. 22 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2025. 
  49. ^ "دستگیری 22 نفر از شرکت‌کنندگان در تجمع اخیر مردم ارومیه" [Son Urmiye mitinginde 22 katılımcı tutuklandı]. Anadolu Ajansı. 24 Mart 2025. 1 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2025. 
  50. ^ a b "'Russians supply arms to Armenia via Kazakhstan, Turkmenistan, Iran during 2020 war'". Anadolu Ajansı. 30 Nisan 2022. 11 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2025. 
  51. ^ "Iran's delicate balancing act in the Nagorno-Karabakh conflict". Al Jazeera. 5 Ekim 2020. 14 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2025. 
  52. ^ "Iran on edge as Azeri minority backs Karabakh war". Asia Times. 8 Ekim 2020. 25 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2025. In recent days, widespread protests broke out in some of Iran’s major Azeri-speaking cities including Tabriz, Urmia, Ardabil and Zanjan. Demonstrators called for the “liberation of Karabakh” and voiced anger at rumors that the Islamic Republic had dispatched truckloads of military aid to Armenia.In one instance, large groups of protesters in Tabriz chanted “Kurds, Persians and Armenians are the enemies of Azerbaijan.In a rare move, widely criticized by Iran’s pro-reform newspapers and social media users, representatives of the Supreme Leader in four Azeri-speaking provinces unconditionally threw their weight behind the Republic of Azerbaijan. They emphasized in a joint statement that there is no doubt that Karabakh belongs to Azerbaijan, that it is being occupied and that these territories need to be returned to Azerbaijan. 
  53. ^ "Iran Sentences Azerbaijani Turk Activist to 3 Years in Prison for Joining 2020 Pro-Azerbaijan Street Protest". Amerika'nın Sesi. 13 Ocak 2021. 7 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2025. 
  54. ^ "Source: Iran Sentences Azerbaijani Turk Rights Activist to Prison". Amerika'nın Sesi. 31 Aralık 2020. 22 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2025. 
  55. ^ "Iran arrests 11 pro-Azerbaijan protesters". Anadolu Ajansı. 3 Ekim 2020. 3 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2025. 
  56. ^ "ANALYSIS - Is Iran one of the losers of the Karabakh War?". Anadolu Ajansı. 26 Kasım 2020. 26 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2025. 
  57. ^ "Brenda Shaffer: Non-Persian Ethnic Minorities in Iran May Be Ripe for Revolt". Middle East Forum. 30 Haziran 2021. 2 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2025. 
  58. ^ a b "Tehran's 'new old fear': Southern Azerbaijan wants independence". İ24News. 2 Mart 2023. 2 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2025. At the beginning of 2023, the Iranian regime believed that mass protests in the northern provinces of the country inhabited by 25-30 million ethnic Azerbaijanis were practically suppressed. But the events of recent weeks in the northern city of Tabriz have shown that the situation is completely different and an old terrible threat looms again over Tehran’s regime. 
  59. ^ "Student Death Fuels Protests Among Iran's Azerbaijani Turks". Amerika'nın Sesi. 21 Kasım 2022. 22 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2025. 
  60. ^ a b "Azerbaijani Turks in Iran Demand 'Freedom, Justice, National Government'". Voice of America News. 11 Kasım 2022. 11 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2025. 
  61. ^ "Iran Protest Crackdown Targets Lawyers". Amerika'nın Sesi. 13 Aralık 2022. 22 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2025. 
  62. ^ "Erdoğan'ın okuduğu şiiri kınayan İran'a Türkiye'den tepki". Euronews. 11 Aralık 2020. 11 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2025. 
  63. ^ Gün TAŞ (2014). "İran'ın ulusal bütünlüğü ve Güney Azerbaycan sorunu". Beykent Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü. Erişim tarihi: 30 Mart 2025. 
  64. ^ "Turkey-Iran Rivalry in the Changing Geopolitics of the South Caucasus". Alman Uluslararası Politika ve Güvenlik Politikaları Enstitüsü. 27 Eylül 2023. 30 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2025. 
  65. ^ a b "Are Iran and Turkey on a collision course over West Azerbaijan?". Orta Doğu Enstitüsü. 27 Şubat 2024. 12 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2025. 
  66. ^ "Iran army holds drill near Azerbaijan border amid tensions". Al-Jazeera. 1 Ekim 2021. 1 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2025. 
  67. ^ "Iran opens consulate in Armenia's Kapan as it expands ties". AlJazeera. 22 Ekim 2022. 22 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2025. 
  68. ^ "Iran-Azerbaijan infowar heats up again". eurasianet. 2 Eylül 2022. 2 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2025. 
  69. ^ "Türkiye-İran ilişkilerinde gerilim neden arttı". BBC Türkçe. 5 Mart 2025. 5 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2025. 
  70. ^ Sayeh, Janatan (5 Mart 2025). "Iran's loss is Turkey's gain". Foundation for Defense of Democracies. 5 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2025. 
  71. ^ DEMİR, Yeşim (2022). "İran'ın Güney Kafkasya Politikası". Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 3 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2025. 
  72. ^ a b Ahmet Caferoğlu, Türk Kavimleri, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1988, s. 64 - 72.
  73. ^ Peel, M. C., Finlayson, B. L., and McMahon, T. A. : Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification, Hydrol. Earth Syst. Sci., 11, 1633-1644, doi:10.5194/hess-11-1633-2007, 2007.
  74. ^ a b Shaffer, Brenda (28 Nisan 2021). "Iran Is More Than Persia Ethnic Politics in the Islamic Republic". The Foundation for Defense of Democracies (FDD). 18 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. The Azerbaijanis are Iran’s second-largest ethnic group. In Iran, Azerbaijanis are often referred to and self-refer as Turks and refer to their language as Turki...Azerbaijani Turks comprise at least 50 percent of the population in six provinces: East Azerbaijan, West Azerbaijan, Ardabil, Zanjan, Qazvin, and Hamadan....From 2000 to 2010, the Factbook claimed the Persian population comprised 51 percent of the population and the next-largest group, the Azerbaijanis, comprised 24 percent. 
  75. ^ Julian Bharier (9 Kasım 2011). "A note on the population of Iran, 1900–1966". 11 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2025. 
  76. ^ "Unresolved challenges of Education in Iran (Farsça)". Deutsche Welle Persian. 22 Eylül 2017. 3 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2025. 
  77. ^ Britanika ansiklopediyası 6 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Özet: The population consists mainly of Azeri-speaking Turks...
  78. ^ Nesib Nesibzade,Meseleye-Azerbaycan-der iran,№ 3,tehran 1381,s 73
  79. ^ "Peoples of Iran" 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. in Looklex Encyclopedia of the Orient. Retrieved on 22 January 2009.
  80. ^ "Iran: People" 19 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., CIA: The World Factbook: 24% of Iran's total population. Retrieved on 22 January 2009.
  81. ^ G. Riaux, "The Formative Years of Azerbaijani Nationalism in Post-Revolutionary Iran" 14 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Central Asian Survey, 27(1): 45-58, March 2008: 25% of Iran's total population (p. 46). Retrieved on 22 January 2009.
  82. ^ "Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity" in The Azerbaijani Population by Brenda Shaffer, pp. 221–225. The MIT Press (2003), ISBN 0-262-19477-5.
  83. ^ Swietochowski, Tadeusz; Collins, Brian C. (1999). Historical dictionary of Azerbaijan. Lanham, Maryland: Scarecrow Press, Inc. ISBN 0-8108-3550-9. pg 28: "15 million (1999)"
  84. ^ The Continuum political encyclopedia of the Middle East 12 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Avraham Sela Publisher: Continuum International Publishing Group; Rev Upd edition (October 2002) ISBN 0-8264-1413-3 ISBN 978-0-8264-1413-7"
  85. ^ The security of the Caspian Sea Region 12 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By Gennadiĭ Illarionovich Chufrin, Stockholm International Peace Research Institute"
  86. ^ "UNPO: Southern Azerbaijan". unpo.org. 6 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2020. 
  87. ^ "BABEK, NATIONAL HERO OF SOUTHERN AZERBAIJAN, DISTURBS IRAN". 14 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2011. 
  88. ^ "AZERBAIJAN AND THE CHALLENGE OF MULTIPLE IDENTITIES: IN SEARCH OF A GLOBAL SOUL 5". 6 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2011. 
  89. ^ "AZERBAIJANI PUBLIC OUTRAGED BY SLAUGHTER OF AZERIS IN IRAN". Jamestown. 3 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2020. 
  90. ^ "The 50 Most Widely Spoken Languages in the World". www.photius.com. 18 Kasım 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2020. 
  91. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2011. 
  92. ^ Census of the Islamic Republic of Iran, 1395 (2016): West Azerbaijan Province. amar.org.ir (Farsça). The Statistical Center of Iran. 30 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından (Excel) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2022. 
  93. ^ Census of the Islamic Republic of Iran, 1395 (2016): East Azerbaijan Province. amar.org.ir (Farsça). The Statistical Center of Iran. 13 Kasım 2020 tarihinde kaynağından (Excel) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2022. 
  94. ^ Census of the Islamic Republic of Iran, 1395 (2016): Ardabil Province. amar.org.ir (Farsça). The Statistical Center of Iran. 22 Mart 2019 tarihinde kaynağından (Excel) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2022. 
  95. ^ Census of the Islamic Republic of Iran, 1395 (2016): Zanjan province. amar.org.ir (Farsça). The Statistical Center of Iran. 27 Nisan 2022 tarihinde kaynağından (Excel) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2022. 
  96. ^ a b c d e f g h i "The population of Iranian cities". Statistical Center of Iran. 14 Şubat 2012. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2013. 
  97. ^ "İranlı azərbaycanlı ata: "Oğlumun türk adı üçün mübarizə aparacağam"". BBC (Azerice). 4 Eylül 2014. 1 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  98. ^ "İranlı fəal Abbas Lisani: "Hər il Babək qalasına yürüş olub, olacaq"". BBC (Azerice). 9 Ocak 2019. 24 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  99. ^ "İran azərbaycanlıları: "Türkcə olan qədim adlar farslaşdırılır"". BBC (Azerice). 25 Ocak 2019. 22 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  100. ^ "Vali müavini: İran Azərbaycanında 2000 tarixi türk adı farsa çevrilib". Amerika'nın Sesi (Azerice). 6 Ağustos 2014. 14 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  101. ^ "Urmiyə məhəllələrində türkcə lövhələr". Amerika'nın Sesi (Azerice). 28 Temmuz 2014. 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  102. ^ "Güneydə 'meyar dil' - 'Təbriz ağzı' və 'İstanbul Türkcəsi' mövzuları [Audio-Müsahibə]". Amerika'nın Sesi (Azerice). 19 Ağustos 2015. 15 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  103. ^ "Təbriz millət vəkilindən türk dilində təhsil yasağına etiraz". Amerika'nın Sesi (Azerice). 13 Şubat 2016. 9 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  104. ^ "İran parlamentinin türk vəkilləri Ruhaniyə məktub yazıb". Amerika'nın Sesi (Azerice). 27 Ağustos 2016. 27 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  105. ^ "Turkic speakers join forces in Iran's parliament". Al Monitor. 18 Ocak 2017. 20 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2025. 
  106. ^ "Türk Fraksiyası 'türk sözünə həssaslıq' səbəbilə buraxılıb". Amerika'nın Sesi. 11 Ağustos 2017. 24 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2025. 
  107. ^ "İran Parlamentinin 100 millət vəkili 'Türk Bölgələri Fraksiyası'nı təsis edib". Amerika'nın Sesi. 31 Ekim 2016. 22 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2025. 
  108. ^ "İran parlamentində "türk deputatlardan ibarət fraksiya yaradılıb"". BBC. 31 Ekim 2016. 7 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2025. 
  109. ^ "İranın yeni prezidenti kimdir? - "Atam da, anam da türkdür" demişdi". Poliqon.info (Azerice). 6 Temmuz 2024. 2 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Qətiyyətlə demişəm, mən türkəm. Atam da türkdür, anam da. Türk olmağımla fəxr edirəm 
  110. ^ "İran'ın yeni Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan kimdir?". Euronews. 19 Mart 2025. 6 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Evde çocuklarımla Farsça yerine Türkçe konuşuyorum. Annem de babam da Türk. Türklüğümle gurur duyuyorum diyen Mesud Pezeşkiyan 
  111. ^ "In Iran, even President Masoud Pezeshkian is being culturally oppressed". Euronews. 13 Mart 2025. 13 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. In response, Pezeshkian laughingly made light of the interruption in front of the Turkic-Azerbaijani-Persian audience and said, “No problem. No problem reading two Turkic poems,” with a smile. 
  112. ^ Oral Toğa (20 Temmuz 2024). "Pezeşkiyan'ın "Türklük" Vurgusundan Ne Anlamalıyız?". İran Araştırmaları Merkezi. 14 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2025. 
  113. ^ "Mesud Pezeşkiyan İran'ın 9. cumhurbaşkanı olarak yemin etti ve göreve başladı". BBC. 5 Temmuz 2024. 6 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2025. 
  114. ^ "İran'da siyasi deprem: Reformcu aday Pezeşkiyan'ın cumhurbaşkan seçilmesi neden şaşkınlıkla karşılandı?". BBC. 7 Temmuz 2024. 16 Şubat 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2025. 
  115. ^ "The chairman of the Assembly of Experts died" (Farsça). Radio Zamaneh. 30 Ağustos 2007. 30 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2007. 
  116. ^ "Iranian Turks' new parliamentary faction breaking more taboos". en.trend.az. 31 Ekim 2016. 3 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2016. 
  117. ^ "جدول مدارک تحصیلی و سوابق اجرایی اعضای 14 کمیسیون‌ مجلس نهم". Fars News Agency. 30 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2013. 
  118. ^ News 20 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Hamshahri Online
  119. ^ "15 of 18 Proposed Iranian Cabinet Ministers Devoted by Parliament". Mojnews. 16 Ağustos 2013. 20 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2013. 
  120. ^ "شهیندخت مولاوردی، معاون حسن روحانی در امور زنان شد". Persian Deutsche Welle. 13 Ağustos 2013. 10 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2013. 
  121. ^ "Ms Molaverdi appointed as vice president for women, family Affairs". President of Iran Website. 13 Ağustos 2013. 25 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2013. 
  122. ^ "تبریز، میهمان رئیس جمهور ترکیه". ISNA. 17 Şubat 2011. 20 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2013. 
  123. ^ "مهمت بولوت سرکنسول جدید ترکیه در ارومیه ، با استاندار دیدار کرد". Asar-e Omid News Agency. 23 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2013. 
  124. ^ "Ə.F.Əlizadənin İran İslam Respublikasının Təbriz şəhərində Azərbaycan Respublikasının baş konsulu təyin edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı". Presidential Azerbaijan Website. 20 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2013. 
  125. ^ "ایجاد رشته زبان و ادبیات آذری در منطقه 3 آموزشی کشور". IRIB. 16 Ağustos 2016. 21 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2016. 
  126. ^ a b "لیست نشریات استان اردبيل". List of periodicals in the Iranian Provinces. 27 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2013. 
  127. ^ "ارومیه فعال در حوزه مطبوعات/ انتشار اولین نشریه شهرستانی در ارومیه". Mehr News Agency. 6 Ekim 2013. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2013. 
  128. ^ a b "لیست نشریات استان زنجان". List of periodicals in the Iranian Provinces. 17 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2013. 
  129. ^ a b c d e f g h "لیست نشریات آذربایجان شرقی". Mayor of Tabriz Website. 17 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2013. 
Enciclo
Wikious
Sapientia
Scientia
Boobota
Anandapedia
Sagapedia
Wikithot