Hi Ro

Hi Ro (☧, İngilizce telaffuzu /ˈkaɪ ˈroʊ/ ; ayrıca chrismon olarak da bilinir^[1]), Yunanca Grekçe: ΧΡΙΣΤΟΣ ilk iki (büyük) harfi olan hi ve ro'nun (ΧΡ) üst üste getirilmesiyle oluşturulan Hristogram'ın en eski biçimlerinden biridir (rom : Christos) ro'nun dikey çizgisi hi'nin merkezini kesecek şekilde.^[2]

Hi Ro sembolü, Roma imparatoru I. Konstantin (MS 306-337) tarafından askeri bir standardın (Vexillum) parçası olarak kullanılmıştır. Konstantin'in sancağına Labarum adı verildi. Staurogram ( ) ve IX monogramı )) Hi Ro'ya benzer erken sembollerdir.

Hristiyanlık öncesi dönemlerde, Hi Ro sembolü ayrıca bir sayfanın kenar boşluğunda özellikle değerli veya ilgili bir pasajı işaretlemek için de kullanılırdı ve chrēston (iyi) olarak kısaltılırdı.^[3]^[4] III. Ptolemaios'in (MÖ 246-222) bazı sikkeleri Hi Ro ile işaretlenmiştir.^[5]

Yunan karakterlerinden oluşmasına rağmen, bu düzenek (veya ayrı parçaları) sıklıkla Latince metinlerde kısaltma olarak kullanılır ve Latince bir isme uygun eklerin eklendiği görülür, örneğin XPo, Christo, "Mesih'e" anlamına gelir, Christus'un^[6] datif biçimi veya Grekçe: χρ̅icola Sümerce Latincede "Hıristiyan" anlamına gelen Christicola sözcüğü icumen'dir.

Kökeni ve benimsenmesi

Kuzey Afrika kökenli Latin tarihçi Lactantius'a göre, İmparator I. Konstantin (h. 306-337) tarafından yoksulluktan kurtarılan ve oğlu Crispus'a öğretmenlik yapan Konstantin, askerlerinin kalkanlarına "göksel ilahi bir sembol" (Latince: coeleste signum dei) koyması emredildiği bir rüya görmüştü. Lactantius'un aktardığına göre, İmparator Konstantin'in ertesi sabah seçtiği gerçek sembolün tanımı pek açık değildir: Tau-Ro'ya veya bir staurograma çok benzemektedir ( ), benzer bir Hristiyan sembolüdür. Aynı gün Konstantin'in ordusu Maxentius'un güçleriyle savaştı ve Roma dışında Milvian Köprüsü Muharebesi'ni (312) kazandı.

chi rho on a coin of Crispus c. 326 — Kalkanında Hi Ro bulunan, Konstantin'in oğlu Crispus'a ait bu sikke ( y. 326 ) Lactantius ve Eusebius'un bahsettiği sembolün Hi Ro olduğunu göstermektedir.

Eusebios (ö. 339) olayları iki farklı şekilde anlatır. Savaştan kısa bir süre sonra, henüz Konstantinos'la temas kurmamışken, Eusebius yazdığı kilise tarihinde herhangi bir rüya veya vizyondan bahsetmez; ancak Maxentius'un yenilgisini (Tiber'de boğularak öldürülmüştür) İncil'deki firavunun yenilgisiyle karşılaştırır ve Konstantinos'un zaferini ilahi korumaya bağlar.

Eusebius'un, Konstantin'in ölümünden sonra yazdığı Roma İmparatoru anılarında (Konstantin'in hayatı üzerine, y. 337 ), Milvian Köprüsü Muharebesi'nden çok önce Galya'da mucizevi bir görünümün gerçekleştiği söylenir. Bu son versiyonda, Roma imparatoru, birçok farklı tanrının yardımına başvuran komutanların başına gelen talihsizlikleri düşünmüş ve yaklaşan savaşta Tek Tanrı'dan ilahi yardım istemeye karar vermiştir. Öğle vakti Konstantinos, güneşin]] üzerinde bir ışık haçı gördü. Ekinde Yunanca karakterlerle "Εν τούτῳ Νίκα!" ifadesi vardı. ("Bunda fethedin!").^[7] Mucizeyi sadece Konstantin değil, bütün ordu gördü. O gece Hz. İsa rüyasında Roma imparatoruna görünerek, gökyüzünde gördüğü işaretin bir kopyasını yapmasını, bunun savaşta kendisini koruyacağını söyledi.

Eusebius, Vita'da Konstantin'in kendisine bu hikâyeyi anlattığını ve hayatının sonlarında "ben onun tanışıklığına ve arkadaşlığına layık görüldüğümde" "yeminlerle doğruladığını" yazmıştır. Eusebius, "Gerçekten de," der, "bu hikayeyi başka biri anlatsaydı, kabul etmek kolay olmazdı."

Eusebius ayrıca, İmparator Konstantin'in Licinius'a karşı daha sonraki savaşlarında kullandığı Hi Ro işaretini içeren askeri standart olan labarumun bir tanımını da bırakmıştır.^[8]

Daha sonraki kullanım

Geç Antik Çağ

İsa'nın çarmıha gerilmesi ile dirilişi arasındaki bağlantının erken bir görsel temsili, Roma'daki Domitilla'nın 4. yüzyıl lahitinde görülmektedir; Hi Ro'nun etrafında bir çelengin kullanılması, Diriliş'in ölüm üzerindeki zaferini sembolize eder.^[11]

Konstantin'den sonra Hi Ro, imparatorluğun resmi ambleminin bir parçası haline geldi. Arkeologlar, Hi Ro'nun bazı Geç Roma askerlerinin miğferlerinde arma olarak yer aldığını gösteren kanıtlar ortaya çıkardı. İmparator Konstantin döneminde basılan sikke ve madalyonlarda da Hi Ro yazısı yer alırdı. 350 yılına gelindiğinde Hi Ro, Hristiyan lahit ve fresklerinde kullanılmaya başlandı. Gaspçı Magnentius'un, 353 yılında basılan bazı madeni paraların arka yüzünde, Alfa ve Omega ile çevrili Hi Ro monogramını kullanan ilk kişi olduğu anlaşılıyor.^[12]^[13] Roma Britanyası'nda, 1963 yılında Dorset'teki Hinton St. Mary'de mozaik bir döşeme ortaya çıkarıldı. Üslup açısından 4. yüzyıla tarihlenmektedir; ortasındaki yuvarlak bölüm, Hi Ro sembolünün önünde bir pallium içinde sakalsız bir erkek başını ve büstünü, yanlarında ise ebedi hayatın sembolü olan narları tasvir etmektedir. Lullingstone'daki bir villanın yerinde fresk olarak yapılmış bir başka Roma-İngiliz Hi Ro bulunmuştur (resimli). Bu sembol aynı zamanda Britanya'daki Geç Roma Hristiyan mühür yüzüklerinde de bulunmuştur.^[14]

2020 yılında arkeologlar, İngiltere'nin kuzeyindeki Vindolanda'da, Hi Ro da dahil olmak üzere dini ikonografiyle kaplı 5. yüzyıldan kalma bir kadeh keşfettiler.^[15]^[16]

Ada İncili kitapları

Ada İncili kitaplarında, Matta 1:18'in başlangıcı, Mesih'in soyağacına ilişkin anlatımının sonunda ve Mesih'in Enkarnasyon anını temsil eden hayat anlatımının girişinde, genellikle yoğun bir şekilde süslenmiş bir sayfayla işaretlenirdi; burada ilk kelime olan "Christi"nin harfleri kısaltılır ve Yunancada "XPI" olarak yazılır ve çoğu zaman süslemelerle neredeyse tamamen bastırılırdı.^[17] Harfler birbiri ardına yazılmış olsa da ve "X" ve "P" harfleri monogramda birleştirilmemiş olsa da bunlara Hi Ro sayfaları denir.

Ünlü örnekler Kells Kitabı ve Lindisfarne İncilleri'ndedir.^[18] "X", haçın sembolü olan crux decussata olarak kabul ediliyordu; bu fikir Sevillalı İsidor ve diğer kilise babalarının ve Erken Orta Çağ yazarlarının eserlerinde bulunmaktadır.^[19] Kells Kitabı'nın 124. sayfasında İsa'nın çarmıha gerilişi anlatısında ikinci bir Hi Ro kısaltması vardır^[20] ve bazı el yazmalarında Hi Ro, Matta 1:18'de metnin ortasında değil, Matta'nın başında yer alır. Karolenj Godescalc Evangelistariumu gibi bazı diğer eserlerde, ardışık harflerle "XPS", "Christus"u temsil eden önemli bir yer verilmiştir.^[21]

Unicode'da

Hi Ro sembolünün iki Unicode kod noktası vardır:

U+2627 ☧ HI RO, çeşitli semboller bloğunda ve
U+2CE9 ⳩ KIPTÎ SEMBOL HI RO, Kıptî bloğunda.

Galeri

Çemberin ortasındaki sembol, Cezayir Ulusal Antikalar ve İslam Sanatları Müzesi.
Kayanın tepesindeki sembol, Cezayir Ulusal Antikalar ve İslam Sanatları Müzesi.
Hi Ro sembolü ☧, San Callisto Yeraltı Mezarları, Roma.
Bir lahit plakası üzerindeki İsa'nın monogramı (Hi Ro), MS 4. yüzyıl, mermer, Musei Vaticani, İtalya, Roma'daki Kolezyum'da geçici bir sergide sergileniyor
Hi Ro sembolü ☧, Domitilla Yeraltı Mezarları, Roma.
Alfa ve Omega ile birlikteThe Hi Ro sembolü ☧, Domitilla Yeraltı Mezarları, Roma.
XI monogramı ile Konstantinopolis Hristiyan lahit, y. 400.
Diriliş zaferini simgeleyen bir çelenkle Hi Ro, Roma askerlerinin üzerinde, y. 350.
Hi Ro, 4. yüzyıldan kalma bir sunakta, Khirbet Um El'Amad, Cezayir.
Neerharen'deki (Belçika) bir Cermen yerleşiminden bronz Roma Hi Ro aplike, MS 375-450, Gallo-Roma Müzesi (Tongeren)
Geç Roma Tongeren'deki (Belçika) bir Hristiyan mezarlığında bulunan Hi Ro sembollü gümüş yüzük, MS 4. yüzyıl, Gallo-Roma Müzesi (Tongeren)
İmparator Honorius'un (h. 395-423) eşi Maria'nın (398-407) Hristiyan kolyesi, üzerinde Hi Ro şeklinde yazı var, Louvre Müzesi.
Hi Ro'lu Roma Hristiyan mozaiği, Hinton St. Mary, İngiltere.
5. yüzyıldan kalma mermer bir masanın üzerinde Hristiyan Hi Ro, Quiroga, Galiçya.
Lullingstone'daki Roma villasından Hi Ro freskinin yeniden inşası, Alfa ve Omega dahil.
Hi Ro sembolü ve Alfa ve Omega harfi bulunan lahit, 6. yüzyıl, Soissons, Fransa
Kells Kitabı'nda Folyo 34r, Hi Ro sayfasıdır, İsa kelimesinin ilk iki harfini genişleterek.
Sıralı "XPS", Karolenj Godescalc Evangelistariumu.
Laterano'daki Aziz Yuhanna Bazilikası'nın çatısında Hi Ro, Roma.
Modern bir Katolik sunağında Hi Ro ve Alfa ve Omega.
YMCA binasında, Over-the-Rhine, Cincinnati, Ohio.
İsa’nın Dirilişi Katedrali'nde Hi Ro ve Alfa ve Omega, Rusya.
Hi Ro ve Alfa ve Omega, Tebliğ Bazilikası, Nasıra.
Sırbistan şehri ve I. Konstantin'in doğum yeri olan Niş'in arması üzerinde Hi Ro sembolü görülebilir.

Kaynakça

Özel

^ Orta Latince'deki crismon kelimesinden türemiştir ve özellikle Milano Katedrali'ndeki "Aziz Ambrose'un chrismonu" için kullanılır. Crismon 10 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (par les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736), in: du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, ed. augm., Niort: L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 621b. "CRISMON, Nota quæ in libro ex voluntate uniuscujusque ad aliquid notandum ponitur. Papias in MS. Bituric. Crismon vel Chrismon proprie est Monogramma Christi sic expressum ☧"; 1 chrismon 1 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (par les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736), in: du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, ed. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 318c 26 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
^ Steffler 2002, s. 66.
^ Southern 2001, s. 281.
^ Grant 1998, s. 142, citing Bruun, Studies in Constantinian Numismatics.
^ von Reden 2007, s. 69, "The chi-rho series of Euergetes' reign had been the most extensive series of bronze coins ever minted, comprising eight denominations from 1 chalkous to 4 obols.".
^ For example as inscribed on the monumental brass of Thomas de Camoys, 1st Baron Camoys (d.1421) in St George's Church, Trotton, Sussex, England
^ The well known sentence In hoc signo vinces is simply a later Latin translation of Eusebius's Greek wording.
^ Eusebius Pamphilius: Church History, Life of Constantine, Oration in Praise of Constantine, Chapter 31.
^ Kenelm Henry Digby, Mores Catholici, Or, Ages of Faith vol. 1 (1844), p. 300.
^ A. L. Millin, Voyage dans le Milanais (1817), p. 51.
^ Harries 2004, s. 8, Sarcophagus with Scenes of the Passion (probably from the Catacomb of Domitilla), Rome, mid-fourth century. Marble, 23ʺ x 80ʺ. Museo Pio Christiano, Vatican, Rome..
^ Kellner 1968, s. 57ff.
^ Grigg 1977, s. 469 (Note #4).
^ Johns 1996, s. 67.
^ "Hadrian's Wall dig reveals oldest Christian graffiti on chalice". theguardian. 29 Ağustos 2020.
^ "Early Christian Chalice Unearthed in Northern England". archaeology.org. 31 Ağustos 2020. 17 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2025.
^ Latince Vulgata'de bu beyit şöyleydi: "Christi autem generatio sic erat cum esset desponsata mater eius Maria Ioseph antequam convenirent inventa est in utero habens de Spiritu Sancto" ("İsa Mesih'in doğumu da şu şekilde oldu: Annesi Meryem, Yusuf'la nişanlıyken, birlikte olmalarından önce, Kutsal Ruh'tan gebe olduğu anlaşıldı.")
^ Lewis 1980, ss. 142-143.
^ Lewis 1980, ss. 143-144.
^ Lewis 1980, s. 144.
^ Lewis 1980, s. 153.

Genel

Grant, Michael (1998). The Emperor Constantine. London, United Kingdom: Phoenix Giant. ISBN 0-7538-0528-6.
Grigg, Robert (December 1977). ""Symphōnian Aeidō tēs Basileias": An Image of Imperial Harmony on the Base of the Column of Arcadius". The Art Bulletin. 59 (4): 469-482. doi:10.2307/3049702. JSTOR 3049702.
Harries, Richard (2004). The Passion in Art. Burlington, Vermont: Ashgate Publishing Company. ISBN 0-7546-5011-1.
Johns, Catherine (1996). The Jewellery of Roman Britain: Celtic and classical Traditions. Oxon, United Kingdom: Routledge (Taylor & Francis Group). ISBN 1-85728-566-2.
Kellner, Wendelin (1968). Libertas und Christogramm: Motivgeschichtliche Untersuchungen zur Münzprägung des Kaisers Magnentius (350-353) (Almanca). Karlsruhe, Germany: Verlag G. Braun.
Lewis, Suzanne (1980). "Sacred Calligraphy: The Chi Rho Page in the Book of Kells". Traditio. Cambridge University Press. 36: 139-159. doi:10.1017/S0362152900009235. JSTOR 27831075.
Southern, Pat (2001). The Roman Empire from Severus to Constantine. New York, New York and London, United Kingdom: Routledge (Taylor & Francis Group). ISBN 0-415-23943-5.
Steffler, Alva William (2002). Symbols of the Christian Faith. Grand Rapids, Michigan and Cambridge, United Kingdom: Wm. B. Eerdmans Publishing. ISBN 0-8028-4676-9.
von Reden, Sitta (2007). Money in Ptolemaic Egypt: From the Macedonian Conquest to the End of the Third Century BC. Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-85264-7.

Konuyla ilgili yayınlar

Heiland, Fritz (1948). "Die astronomische Deutung der Vision Kaiser Konstantins". Sondervortrag Im Zeiss-Planatarium-Jena: 11-19.
Latura, George (2012). "Plato's Visible God: The Cosmic Soul Reflected in the Heavens". Religions. 3 (3): 880-886. doi:10.3390/rel3030880 .
Rahner, Hugo (1971). Greek Myths and Christian Mystery. Battershaw, Brian tarafından çevrildi. New York, New York: Biblo & Tannen Booksellers and Publishers Incorporated. ISBN 0-8196-0270-1.

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Hi Ro ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
"Constantine Triumphed under Sign of Cross". christianity.com. 8 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[1] Orta Latince'deki crismon kelimesinden türemiştir ve özellikle Milano Katedrali'ndeki "Aziz Ambrose'un chrismonu" için kullanılır. Crismon 10 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (par les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736), in: du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, ed. augm., Niort: L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 621b. "CRISMON, Nota quæ in libro ex voluntate uniuscujusque ad aliquid notandum ponitur. Papias in MS. Bituric. Crismon vel Chrismon proprie est Monogramma Christi sic expressum ☧"; 1 chrismon 1 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (par les Bénédictins de St. Maur, 1733–1736), in: du Cange, et al., Glossarium mediae et infimae latinitatis, ed. augm., Niort : L. Favre, 1883‑1887, t. 2, col. 318c 26 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..

[FOOTNOTESteffler200266-2] Steffler 2002, s. 66.

[FOOTNOTESouthern2001281-3] Southern 2001, s. 281.

[FOOTNOTEGrant1998142,_citing_Bruun,_''Studies_in_Constantinian_Numismatics''-4] Grant 1998, s. 142, citing Bruun, Studies in Constantinian Numismatics.

[FOOTNOTEvon_Reden200769,_"The_''chi-rho''_series_of_Euergetes'_reign_had_been_the_most_extensive_series_of_bronze_coins_ever_minted,_comprising_eight_denominations_from_1_''chalkous''_to_4_obols."-5] von Reden 2007, s. 69, "The chi-rho series of Euergetes' reign had been the most extensive series of bronze coins ever minted, comprising eight denominations from 1 chalkous to 4 obols.".

[6] For example as inscribed on the monumental brass of Thomas de Camoys, 1st Baron Camoys (d.1421) in St George's Church, Trotton, Sussex, England

[7] The well known sentence In hoc signo vinces is simply a later Latin translation of Eusebius's Greek wording.

[8] Eusebius Pamphilius: Church History, Life of Constantine, Oration in Praise of Constantine, Chapter 31.

[9] Kenelm Henry Digby, Mores Catholici, Or, Ages of Faith vol. 1 (1844), p. 300.

[10] A. L. Millin, Voyage dans le Milanais (1817), p. 51.

[FOOTNOTEHarries20048,_Sarcophagus_with_Scenes_of_the_Passion_(probably_from_the_Catacomb_of_Domitilla),_Rome,_mid-fourth_century._Marble,_23ʺ_x_80ʺ._Museo_Pio_Christiano,_Vatican,_Rome.-11] Harries 2004, s. 8, Sarcophagus with Scenes of the Passion (probably from the Catacomb of Domitilla), Rome, mid-fourth century. Marble, 23ʺ x 80ʺ. Museo Pio Christiano, Vatican, Rome..

[FOOTNOTEKellner196857ff-12] Kellner 1968, s. 57ff.

[FOOTNOTEGrigg1977469_(Note_#4)-13] Grigg 1977, s. 469 (Note #4).

[FOOTNOTEJohns199667-14] Johns 1996, s. 67.

[15] "Hadrian's Wall dig reveals oldest Christian graffiti on chalice". theguardian. 29 Ağustos 2020.

[16] "Early Christian Chalice Unearthed in Northern England". archaeology.org. 31 Ağustos 2020. 17 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2025.

[17] Latince Vulgata'de bu beyit şöyleydi: "Christi autem generatio sic erat cum esset desponsata mater eius Maria Ioseph antequam convenirent inventa est in utero habens de Spiritu Sancto" ("İsa Mesih'in doğumu da şu şekilde oldu: Annesi Meryem, Yusuf'la nişanlıyken, birlikte olmalarından önce, Kutsal Ruh'tan gebe olduğu anlaşıldı.")

[FOOTNOTELewis1980142-143-18] Lewis 1980, ss. 142-143.

[FOOTNOTELewis1980143-144-19] Lewis 1980, ss. 143-144.

[FOOTNOTELewis1980144-20] Lewis 1980, s. 144.

[FOOTNOTELewis1980153-21] Lewis 1980, s. 153.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

g t d Haçlar
Modern kullanımda	Alcoraz Anchored/Saint Clement Anuradhapura Büyük melekler Başpiskoposluk Armenian Arrow/Barby Balkenkreuz Bolnisi Bottony Branch Bulgarian Burgonya Byzantine Calvary Camargue Canterbury Catherine wheel Kelt değişik Cercelée Coptic Cossack Crosslet Fitchy Crucifix Cruciform halo Double Ethiopian Evangelists Fleury Fitchy Forked Fourchy Fylfot Globus cruciger Archbishop's variant Gnostic Grapevine/Saint Nino Greek Greek Orthodox Huguenot Demir Jeremiah Jerusalem/Crusaders Kudüs (Krallık) Latin/Roman Macedonian Maltese Marada Marian Maruni Moline İskandinav Novgorod Occitan Order of Christ Papalık Patonce Pattée Fitchée Patrik Pommy Portate/Saint Gilbert Potent Quadrate Resistance Ringed Russian Russian Orthodox Salem Saltir/Aziz Andreas Saint Chad Saint David Floriyan Aziz Yorgi Saint James/Santiago Saint John Aziz Patrik Petrus Filipus Saint Piran Saint Thomas Serbian Serbian Orthodox Short Sword Doğu Süryani Batı Süryani Tau/Saint Anthony
Tarihi	Avellane Aviz Black Blanc croix rouge Brigid Carolingian Chouan Consecration Coptic Coptic (Early) Krampon haçı Crown Cuthbert Engrailed Erminée Gammadion Jewelled Katanga Lazarus Lorraine Neith Nestorian Peñalba Pierced Quarterly Saint Alban Saint Julian Tapınak Şövalyeleri Töton Şövalyeleri Two-barred Victory Voided
Kullanım amacı	Altar Blessing Conciliation Heraldry Nordic Pisan High Market Mercat Memorial Mission Necklace Pectoral Plague Preaching Processional Lalibela Rood/Triumphal cross Summit Wayside
Hristogramlar, Hi Ro'lar	Chi Rho IX monogram Labarum Signum manus Staurogram/Monogrammatic/Taf Ro
İlgili	Ankh Armenian eternity sign Ichthys Irminsul Kolovrat Lauburu Mjölnir Rose Rota Solomon's knot Scientology Shamrock Shield of the Trinity Güneşçarkı Güneş Svastika Triskelyon/Üçlü Sarmal Descriptions in antiquity of the execution cross List of tallest crosses in the world
Hristiyanlık

Hi Ro

Kökeni ve benimsenmesi

Daha sonraki kullanım

Geç Antik Çağ

Ada İncili kitapları

Unicode'da

Galeri

Kaynakça

Konuyla ilgili yayınlar

Dış bağlantılar

Enciclo

Wikious

Sapientia

Scientia

Boobota

Anandapedia

Sagapedia

Wikithot