Tu banner alternativo

Moğol İmparatorluğu'nun bölünmesi

Bugünkü yazımızda Moğol İmparatorluğu'nun bölünmesi'i ve hayatımız üzerindeki etkisini inceleyeceğiz. Moğol İmparatorluğu'nun bölünmesi, farklı alanlarda çok sayıda tartışma ve araştırmaya yol açan, günümüzde oldukça güncel bir konudur. Ortaya çıkışından bu yana, Moğol İmparatorluğu'nun bölünmesi geniş bir yelpazedeki insanların dikkatini çekti çünkü etkileri günlük hayatımızın çeşitli yönlerine uzanıyor. Bu makale boyunca Moğol İmparatorluğu'nun bölünmesi'in ne olduğunu, onu bu kadar anlamlı kılan şeyin ne olduğunu ve çevremiz üzerindeki olası etkilerinin neler olduğunu ayrıntılı olarak analiz edeceğiz. Ayrıca, bu büyüleyici konuya kapsamlı ve dengeli bir bakış açısı sunmak amacıyla Moğol İmparatorluğu'nun bölünmesi'e farklı bakış açılarını da inceleyeceğiz.

Tu banner alternativo
Moğol İmparatorluğu'nun bölünmesi
Moğol İmparatorluğu'nun bölünmesi y. 1300
NedenMöngke Han'ın 1259 yılında Diaoyu Kalesi kuşatması sırasında ilan edilmiş bir halefi olmadan ölmesi veraset savaşı başlatmıştır
Katılanlar

Moğol İmparatorluğu'nun bölünmesi, Möngke Han'ın 1259 yılında Diaoyu Kalesi kuşatması sırasında ilan edilmiş bir halefi olmadan ölmesinin ardından başlamış ve bu durum kağan unvanı için Tuluy hanedanı üyeleri arasında çıkan iç çekişmeyi tetiklemiş ve bu çekişme Tuluy İç Savaşı'na dönüşmüştür. Bu iç savaş, Berke-Hülâgû savaşı ve ardından gelen Kaydu-Kubilay savaşı, büyük hanın Moğol İmparatorluğu'nun tamamı üzerindeki otoritesini büyük ölçüde zayıflatmış ve imparatorluk dört hanlığa bölünmüştür: Doğu Avrupa'da Altın Orda Devleti, Orta Asya'da Çağatay Hanlığı, İran'da İlhanlılar ve günümüzde Pekin'de bulunan Çin'deki Yuan Hanedanı[a] - Yuan imparatorları imparatorluğun nominal kağan unvanını taşısalar da.

Dört hanlık, her biri kendi çıkar ve hedeflerini takip etmiş ve farklı zamanlarda son bulmuşlardır. Batı hanlıklarının çoğu Kubilay'ı Büyük Han olarak tanımamıştır. Bazıları hala Kubilay'dan yeni bölgesel hanlarının tahta çıkmasını onaylamasını istese de[5] dört hanlık işlevsel olarak bağımsız egemen devletler olarak hüküm sürmüşlerdir.[6] İlhanlılar ve Yuan hanedanı yakın diplomatik ilişkilere sahiptiler ve bilimsel ve kültürel bilgiyi paylaşıyorlardı, ancak dört Moğol hanlığı arasındaki askeri işbirliği bir daha asla gerçekleşmeyecekti; birleşik Moğol İmparatorluğu artık dağılmıştı.[6]

Veraset konusunda anlaşmazlık

Moğollar savaşta

Möngke Han'ın kardeşi Hülâgû Han, Suriye'ye doğru gerçekleştirdiği başarılı askeri ilerleyişi yarıda keserek kuvvetlerinin büyük kısmını Mugan'a çekmiş ve generali Ketboğa komutasında yalnızca küçük bir birlik bırakmıştır. Bölgedeki karşıt güçler olan Hıristiyan Haçlılar ve Müslüman Memlükler, Moğolların daha büyük bir tehdit olduğunu fark ederek, Moğol ordusunun zayıflamış durumundan yararlandılar ve birbirleriyle alışılmadık bir pasif ateşkes imzaladılar.[7]

1260 yılında Memlükler, Hristiyan kalesi Akka yakınlarında kamp kurmalarına ve ikmal yapmalarına izin verildiğinde Mısır'dan ilerlediler ve Celile'nin hemen kuzeyinde Ayn Calut Muharebesi'nde Ketboğa'nın güçleriyle karşılaştılar. Moğollar yenildi ve Kitbuka idam edildi. Bu önemli savaş sonrası Moğollar bir daha Suriye'den daha uzağa ciddi bir askeri ilerleme kaydedemediler ve bu Moğolların yayılmasının batı sınırını belirledi.[7]

İmparatorluğun ayrı bir yerinde, Hülagu ve Möngke'nin bir diğer kardeşi Kubilay, büyük hanın Çin'in Huai Nehri kıyısında öldüğünü duydular. Başkente dönmek yerine Yangtze Nehri yakınlarındaki Wuchang'a doğru ilerlemeye devam ettiler. Kardeşlerin küçüğü Arık Böke, Hülâgû ve Kubilay'ın yokluğundan yararlanarak başkentteki konumunu kullanarak kendine büyük han ünvanını kazanmış, Karakurum'daki kurultayda tüm hanedan kollarının temsilcileri tarafından lider ilan edilmiştir. Kubilay bunu öğrendiğinde Kaiping'deki kendi kurultayını toplamış ve Kuzey Çin ve Mançurya'da yaşayan hemen hemen bütün büyük prensler ve büyük noyanlar, Arık Böke'nin adaylığına karşı Kubilay'ın adaylığını desteklemişlerdir.

İç savaş

Kubilay Han (Yuan İmparatoru Şizu), Cengiz Han'ın torunu ve Yuan hanedanının kurucusu

Kubilay'ın orduları ile kardeşi Arık Böke'nin orduları arasında çatışmalar yaşanmıştır. Bu ordular arasında Möngke'nin önceki yönetimine sadık olan güçler de vardı. Kubilay'ın ordusu Arık Böke taraftarlarını kolayca ortadan kaldırmış ve Güney Moğolistan'daki sivil yönetimi ele geçirmiştir. Kuzenleri Çağataylar'dan da başka zorluklar gelmiştir.[8][9] Kubilay, kendisine sadık bir Çağatay prensi olan Abişka'yı Çağatay'ın krallığının sorumluluğunu üstlenmesi için göndermiştir. Ancak Arık Böke, Abişka'yı yakalayıp idam etmiş ve yerine kendi adamı Algu'yu taçlandırmıştır. Kubilay'ın yeni yönetimi, Moğolistan'da Arık Böke'yi abluka altına alarak gıda tedarikini kesmiş ve kıtlığa yol açmıştır. Karakurum, hızla Kubilay'ın eline geçmiş, ancak Arık Böke toparlanmış ve 1261'de başkenti geri almıştır.[10][8][9]

Güneybatı İlhanlı Devleti'nde Hülâgû, kardeşi Kubilay'a sadıktı; ancak imparatorluğun kuzeybatı kesimindeki Altın Orda Devleti'nin hükümdarı olan kuzenleri Berke ile çatışmalar 1262'de başlamıştır. Hülâgû'nün hizmetindeki Cucî prenslerinin şüpheli ölümleri, savaş ganimetlerinin eşitsiz dağıtımı ve Hülâgû'nun Müslümanlara yönelik katliamları, 1259-1260 yıllarında Hülâgû'nun yönetimine karşı Gürcü Krallığı'nın isyanını desteklemeyi düşünen Berke'nin öfkesini artırmıştır[11][sayfa belirt] Berke ayrıca Mısır Memlükleri ile Hülâgû'ya karşı bir ittifak kurmuş ve Kubilay'ın rakip iddiacısı Arık Böke'yi desteklemiştir.[12]

Hülâgû 8 Şubat 1265'te vefat etmiştir. Berke, fırsattan istifade ederek Hülâgû'nün ülkesine girmek istemiş ancak yolda ölmüş ve birkaç ay sonra Çağatay Hanlığı'nın lideri Algu Han da ölmüştür. Kubilay, Hülâgû'nün oğlu Abaka'yı kendisine yeni ilhan olarak atamış ve Abaka, Mısır Memlüklerine karşı Avrupalılarla Fransız-Moğol ittifakı kurma girişiminde bulunmak gibi dış ittifaklar aramıştır. Kubilay, Batu'nun torunu Möngke Temür'ü Altın Orda'nın başına getirmiştir.[13] Arık Böke, 21 Ağustos 1264'te Shangdu'da Kubilay'a teslim olmuştur.[14]

Dört hanlığa bölünme

Kubilay'ın (İmparator Şizu) Yuan Hanedanı'nı (1271-1368) kurması Moğol İmparatorluğu'nun parçalanmasını hızlandırmıştır. Moğol İmparatorluğu dört hanlığa bölünmüştür. Bunlardan ikisi, Yuan Hanedanlığı ve İlhanlılar, Tuluy hanedanı tarafından yönetiliyordu. Altın Orda Devleti Cuci Han soyundan, Çağatay Hanlığı ise Çağatay Hanlığı tarafından kurulmuştur. 1304 yılında hanlıklar arasında yapılan bir barış antlaşmasıyla Yuan Hanedanı'nın batı hanlıkları üzerindeki itibari üstünlüğü belirlenmiştir. Ancak bu hâkimiyet, daha önceki kağanların hâkimiyetine benzer hiçbir temele dayanmıyordu. Aralarında sınır çatışmaları gibi anlaşmazlıklar devam etmiştir; örneğin 1310'larda Çağatay Hanlığı ile İlhanlılar arasında Esen Buğra-Ayurbarvada savaşı yaşanmıştır. Dört hanlık ayrı devletler olarak varlığını sürdürmüş ve farklı zamanlarda yıkılmışlardır.

Yuan Hanedanlığı

Ana madde: Yuan Hanedanı
Yuan hanedanına ait ejderha figürünün oyulmuş olduğu yeşim kemer plakası.

Kubilay'ın 1264 yılında Moğol İmparatorluğu'nun başkentini Karakurum'dan Hanbalık'a (Dadu, günümüzdeki Pekin ) taşıması birçok muhafazakar Moğol tarafından protesto edilmiştir. Dolayısıyla Arık Böke'nin mücadelesi imparatorluğun merkezini Moğolların geleneksel vatanı olan Dış Moğolistan'da tutmaktaydı. Arık Böke'nin ölümünden sonra mücadeleyi, Ögeday Han'ın torunu ve Nayan beyi olan Kaydu sürdürmüştür.

Kubilay, 1279 yılında Song Hanedanı'nı ortadan kaldırarak Çin'in fethini tamamlamıştır. Yuan hanedanının donanmaları 1274 ve 1281 yıllarında Japonya'yı işgal etmeye çalıştılar, ancak her iki işgal de başarısızlıkla sonuçlanmış ve her iki seferde de kamikaze (ilahi rüzgar) adı verilen deniz fırtınalarında çok sayıda gemileri yok olmuştur. Yuan Hanedanlığı döneminde sıradan halk zorluklarla karşılaşmıştır. Bunun üzerine Moğol savaşçıları 1289 yılında Kubilay'a karşı ayaklanmışlardır. Kubilay 1294 yılında ölünce yerine Temür (İmparator Chengzong) geçmiştir ve Kaydu'ya karşı mücadeleyi sürdürmüş; bu mücadele Kaydu'nun 1301'deki ölümüne kadar devam etmiştir. 1312 yılında Buyantu Han iktidara gelmiştir. Memurluk sınav sistemi 1313 yılında Yuan hanedanlığı döneminde başlatılmıştır.[15]

1350'lerde Kızıl Türban İsyanı adı verilen bir isyan başlamış ve Yuan hanedanı 1368'de Ming Hanedanı tarafından devrilmiştir. Son Yuan imparatoru Togon Temür (İmparator Huizong) kuzeye Yingchang'a kaçmış ve 1370 yılında orada ölmüştür. Moğol Platosu'na çekilen Yuan kalıntıları, tarih yazımında Kuzey Yuan Hanedanı olarak bilinir ve 1635 yılında Curçen liderliğindeki Geç Jin Hanedanlığı (Çing Hanedanı'nın öncülü) tarafından fethedilinceye kadar Ming Hanedanlığı'na karşı direnmeye devam etmişlerdir.

Altın Orda Devleti

Ana madde: Altın Orda Devleti
Batu Han Altın Orda Devleti'ni kurmuştur.

Altın Orda, 1243 yılında Cuci'nin oğlu Batu tarafından kurulmuştur. Altın Orda, Volga bölgesini, Ural Dağları'nı, Karadeniz'in kuzey bozkırlarını, Kuzey Kafkasya'yı, Batı Sibirya'yı, Aral Gölü'nü ve İrtiş havzasını kapsıyordu ve Rus'un haraç ilişkilerinde olan prensliklerini elinde tutuyordu.

Başkenti önceleri Saray Batu, daha sonraları Saray Berke olmuştur. Bu geniş imparatorluk Batu'nun torunlarının rekabeti altında zayıfladı ve 15. yüzyılda Kazak Hanlığı, Kazan Hanlığı, Astrahan Hanlığı, Kırım Hanlığı, Sibir Hanlığı, Büyük Orda, Nogay Ordası ve Ak Orda olarak bölünmüştür. Birleşik Rusya 1552'de Kazan'ı,[16] 1556'da Astrahan Hanlığı'nı,[16] 1598'de Sibir Hanlığı'nı[16] ve 1783'te Kırım Hanlığı'nı[17] fethetmiştir.

Çağatay Hanlığı

Ana madde: Çağatay Hanlığı
Semerkant'taki Uluğ Bey Gözlemevi

1266 yılında ayrılan Çağatay Hanlığı Orta Asya, Balkaş Gölü, Kaşgarya, Afganistan ve Jetisu'yu kapsamıştır. Batıda yerleşik Mâverâünnehir ile doğuda göçebe Moğolistan arasında bölünmüştür.

Başlangıçta Çağatay Hanlığı yöneticileri Büyük Han'ın üstünlüğünü tanımışlardır[18] ancak Kubilay Han'ın saltanatıyla Gıyaseddin Barak artık doğudan gelen emirlere uymamıştır. 1363'ten itibaren Çağataylılar, Maveraünnehir'i Timurlular'a kaybettiler. Küçültülmüş Moğolistan, 15. yüzyılın sonlarına kadar varlığını sürdürmüş ve daha sonra Yarkent Hanlığı ve Turpan Hanlığı olarak ikiye ayrılmıştır. 1680 yılında geriye kalan Çağatay beylikleri bağımsızlıklarını Cungar Hanlığı'na kaptırdılar ve 1705 yılında son Çağatay hanı da iktidardan uzaklaştırılarak hanedanlığa son verilmiştir.

İlhanlılar

Ana madde: İlhanlılar
Sultaniye Kubbesi

Tuluy Hanedanlığından Hülâgû tarafından yönetilen İlhanlılar, 1256 yılında kurulmuş olup İran, Irak, Güney Kafkasya, Doğu Anadolu ve Batı Türkistan'ı kapsıyordu. Hanlığın ilk yöneticileri artan şekilde Tibet Budizmi'ni benimserken, Moğol yöneticileri İlhan Gazan'ın (1295-1304) tahta çıkmasından sonra İslam'a geçmişlerdir. 1300 yılında Raşid-ül-Din Hemedani Gazan'ın emriyle Moğol tarihçileriyle işbirliği yaparak Câmiu't-Tevârîh (Tarihler Kitabı) yazmaya başlamıştır. Eser, İlhanlı Olcaytu (h. 1304-1316) döneminde 1311 yılında tamamlanmıştır. Moğol tarihçi Bolad Chinsan tarafından yazılan Altan Debter, Câmiu't-Tevârîh yazılmasına temel teşkil etmiştir. Ebû Said'in (h. 1316-1335) ölümünden sonra İlhanlılar hızla birkaç devlete bölünmüştür. Bunlardan en önemlisi Celâyirli Mukhali'nin soyundan gelenlerin yönettiği Celâyir hanedanıdır.

Ayrıca bakınız

Notlar

  1. ^ Modern tarih yazım normlarına göre, bu makaledeki "Yuan Hanedanı" yalnızca Dadu'da (günümüzde Pekin) bulunan krallığa atıfta bulunmaktadır. Ancak, Kubilay tarafından ilan edilen Han tarzı hanedan adı "Büyük Yuan" (Geleneksel Çince: 大元) ve Çin siyasi ortodoksluğu iddiası tüm Moğol İmparatorluğu'na uygulanmak üzere tasarlanmıştı.[1][2][3][4] Buna rağmen, Moğol İmparatorluğu'nun de facto olarak parçalanmış doğası nedeniyle, "Yuan Hanedanı" tanımı modern bilim insanları tarafından nadiren geniş anlamda kullanılmaktadır.

Kaynakça

Özel
  1. ^ Kublai (18 December 1271), 《建國號詔》 , 《元典章》 (in Classical Chinese)
  2. ^ Robinson, David (2019). In the Shadow of the Mongol Empire: Ming China and Eurasia. Cambridge University Press. s. 50. ISBN 9781108482448. 
  3. ^ Robinson, David (2009). Empire's Twilight: Northeast Asia Under the Mongols. Harvard University Press. s. 293. ISBN 9780674036086. 
  4. ^ Brook, Timothy; Walt van Praag, Michael van; Boltjes, Miek (2018). Sacred Mandates: Asian International Relations since Chinggis Khan. University of Chicago Press. s. 45. ISBN 9780226562933. 
  5. ^ Rossabi 1988, s. 62.
  6. ^ a b Allsen 1994, s. 413.
  7. ^ a b Morgan (1986). The Mongols. Oxford: Blackwell. s. 138. ISBN 0-631-13556-1. 
  8. ^ a b Jackson. Mongols and the West. s. 109. 
  9. ^ a b Barthold. Turkestan. s. 488. 
  10. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Wassaf p. 12 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  11. ^ Gumilev, L. N.; Kruchki, A. Black Legend. 
  12. ^ Barthold (1928). "Turkestan Down to the Mongol Invasion". The Geographical Journal. 72 (6): 446. Bibcode:1928GeogJ..72..569R. doi:10.2307/1783458. JSTOR 1783458. 
  13. ^ Prawdin. Mongol Empire and Its Legacy. s. 302. 
  14. ^ Weatherford, Jack (2004). Genghis Khan and the Making of the Modern World. Crown. s. 120. ISBN 978-0-609-61062-6. 
  15. ^ Amitai, Reuven; Morgan, David Orrin (1999). The Mongol Empire and Its Legacy. Leiden: Brill. s. 267. ISBN 90-04-11048-8. 
  16. ^ a b c Moss, Walter G. (1 Temmuz 2003). A History of Russia Volume 1: To 1917 (İngilizce). Anthem Press. s. 133, 136. ISBN 978-1-84331-023-5. 
  17. ^ Langer, Lawrence N. (15 Eylül 2021). Historical Dictionary of Medieval Russia (İngilizce). Rowman & Littlefield. s. 40. ISBN 978-1-5381-1942-6. 
  18. ^ Dai Matsui – A Mongolian Decree from the Chaghataid Khanate Discovered at Dunhuang. Aspects of Research into Central Asian Buddhism, 2008, pp. 159–178
Genel
Enciclo
Wikious
Sapientia
Scientia
Boobota
Anandapedia
Sagapedia
Wikithot