Talışça
Bu makalede Talışça'in çağdaş toplumun çeşitli yönleri üzerindeki etkisini araştıracağız. Talışça, popüler kültür üzerindeki etkisinden akademideki önemine kadar yaşama, düşünme ve ilişki kurma biçimimizde silinmez bir iz bıraktı. Çok eski zamanlardan beri Talışça, birçok yoruma ve düşünceye yol açarak hayranlık ve tartışma konusu olmuştur. Detaylı ve multidisipliner bir analizle Talışça'in içerdiği gizemleri ve anlamları, tarihimizi ve geleceğe dair beklentilerimizi nasıl şekillendirdiğini ortaya çıkarmaya çalışacağız.
| Talışça | |
|---|---|
| Tolışə zıvon толышә зывон تالشی زَوُن | |
 | |
| Ana dili olanlar | Azerbaycan, İran |
| Konuşan sayısı | 218.100[1] ila 230.000[2] (2011-14) |
| Dil ailesi | Hint-Avrupa dil ailesi
|
| Yazı sistemi | Latin (Azerbaycan) Arap (İran) Kiril (Rusya) |
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | tly |
| Glottolog | taly1247 North-Central Talysh[3]shah1254 Southern Talyshi[4]cent1970 Central Talyshi[5]nort2639 Northern Talyshi[6] |
| ELP | Talysh |
 | |
Talışça veya Talişçe (Talışça: Tolışə zıvon, Tолышә зывон, تؤلشه زوؤن), İran ve Azerbaycan'da konuşulan bir Kuzeybatı İran dilidir.[7] Tatça ve Zazaca[8] ile yakından ilişkili dil, Hazar Denizi'nin batı kıyılarında, İran'ın Gilan ve Erdebil eyaletleri ile Azerbaycan'ın Lenkeran, Astara, Masallı, Lerik gibi güney illerinde yaklaşık 220.000 kişi tarafından konuşulmaktadır. Konuşurlar Hazar Denizi'nin batı ve güneybatı kıyı bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Glottolog Talışçayı Türkiye'de konuşulan Zazaca ile Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Tatça ve lehçeleri ile birlikte Eski Azerice'den türeyen Azeri dilleri grubu içinde sınıflandırmaktadır.[9]
Sınıflandırma
Bir Kuzeybatı İran dili olan[10] Talışçaya dilbilimsel olarak en yakın diller başta Tatça, Zazaca ve Eski Azerice olmak üzere ve Hazar Denizi kıyılarında konuşulan diğer İran dil ve lehçeleridir.[11][12] Talışça aynı zamanda Zazaca,[13] Tatça,[12][14] Simnanca, Kahangi, Vefsçe dilleri/diyalektleri[15] gibi ergatif bir dildir.[16] Gramatik cinsiyet Eski Talışçada bulunmakla birlikte günümüzde kalıntı olarak bazı sözcüklerde mevcuttur.[17] UNESCO'nun Tehlike Altındaki Dünya Dilleri Atlası'na göre düşük tehlike altında olan diller arasındadır.[18] Talışça Azerice, Farsça, Zazaca ve Gilancadan etkilenmiş olup, kısmen de olsa Farsça ve Zazaca ile karşılıklı anlaşılabilirdir. Dilde yer alan sesbilimsel, dilbilimsel ve sözcük bilimsel farklılıklar göz önüne alındığında Talışça, Kuzey (Azerbaycan ve İran), Orta (İran) ve Güney (İran) lehçeleri olmak üzere üçe ayrılmaktadır.[19]
| Zazaca | Talışça[20] | Zazaca | Talışça | Zazaca | Talışça[21] | Zazaca | Talışça[22] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ez | az/əz | berz | berz | nızm | nızım | siye | si, sə, səy |
| tı | tı | biye | bıe | dı | dı | pır | puɾ |
| o/a/ey | əv/ay | bın | bın | neweş | noxəş | çım | çam |
| ma | əmə | boy | bu | kahn | kanə | gav | ɡov |
| şıma | şımə | ke/keye | kə | teze | tozə | post | pust |
| keyne | kinə | vist | vist | panc | penç | mêrdek | merdək |
| çıçı | çiç | bız | bız | şeş | şəş | xoz | xu |
| pi/pêr | piyə | mae | moə | hawt | haft | mu | mu |
| şıt | şıt | serd | sard | new | nev | non, nun | nun |
| verg | vərg | kerg | karg/kag | nezdi | nez | dû | du |
| vıl | vıl | velg | velg | engışte | angışte | rı | rı, ru |
| va | va | engemin | engivin | sine | sinə | dew | di |
| kam | kom | merde | marde | dından | dandon | vizer | izeɾ |
| şiyen- | şiyən- | zıwan | zıvon | lıng | lıng | espe | əspa |
| şew | şev | aw | ov | zımıstan | zımıston | dızdi | dızdi |
| vat- | vâtē | zan- | zun/zan- | vesar | əvəsor | bıra | bərâ |
| gêc | gıj | morjela | mujne/morjena | vor, vewre | voə | çi | çi |
| bermayen | beramesan | roc/roz | ruz | bumlerz | buməlarzə | new serre bi | nəv surə bim |
| pısıng | pışık | cêni | cen | hak | ha/agla | dar | dar |
| aşme/menge | avşem/meng | şan | şango | veyve | veye | zama | zuma |
| nê | ne/na | bê | boy/bey | veng | vang | mezg | mazg |
| dest | des | çım/çışm | çam/çaşm | tersayen | tarsesan | İranıj (-ıj) | İranıj (-ıj) |
Dillerin tarihsel evrimi ve dil gruplarındaki sınıflandırmanın esas temelini oluşturan ünsüzlerin oluşumu (eşdillilik/sınırı/isoglosses) Talışçada Zazaca ile hemen hemen aynıdır. Talışça da Zazaca gibi Proto-Hint Avrupa ünsüz harf köklerini güçlü bir biçimde muhafaza etmiştir:[23][24]
| Proto Hint-Avrupa | Partça | Azerice/Tatça[a] | Zazaca | Talışça | Simnanca | Hazar dilleri | Merkez Lehç. | Beluçça | Kürtçe | Farsça |
| *ḱ/ĝ | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | h/d |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| *kue | -ž- | -ž- | -ĵ- | -ž | -ĵ, ž- | -ĵ- | -ĵ-, ž, z | -ĵ- | -ž- | -z- |
| *gue | ž | ž (y-) | ĵ | ž | ĵ,ž | ĵ | ĵ, ž, z | ĵ | ž | z |
| *kw29 | ? | isb | esb | asb | esp | s | esb | ? | s | s |
| *tr/tl | hr | (h)r | (hi)r | (h)*r | (h)r | r | r | s | s | s |
| *d(h)w | b | b | b | b | b | b | b | d | d | d |
| *rd/*rz | r/rz | r/rz | r/rz | rz | l/l(rz) | l/l | l/l(rz) | l/l | l/l | l/l |
| *sw | wx | h | w | h | x(u) | x(u) | x(u), f | v | x(w) | x(u) |
| *tw | f | u | w | h | h | h | h(u) | h | h | h |
| *y- | y | y | ĵ | ĵ | ĵ | ĵ | ĵ (y) | ĵ | ĵ | ĵ |
Not listesi
- ^ Herzendi
Kaynakça
- ^ "Talysh". Ethnologue (İngilizce). 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2018.
- ^ "Talysh – Details". joshuaproject.net. 24 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2012.
- ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "North-Central Talysh". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
- ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Southern Talyshi". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
- ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Central Talyshi". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
- ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Northern Talyshi". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
- ^ "Talysh | Ethnologue Free". Ethnologue (Free All) (İngilizce). 9 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2023.
- ^ "Spoken L1 Language: North-Central Talysh". Glottolog. 19 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2024.
Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267. ISBN 90-6831-226-X.
Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023.
Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.
Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate. Open Publishing. 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.
Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.
Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175. - ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;:0isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ "Talysh". UNESCO Atlas of the World's Languages in danger (İngilizce). UNESCO. 15 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2018.
- ^ Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267. ISBN 90-6831-226-X.
- ^ a b Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023.
- ^ Todd, Terry Lynn (2008). A Grammar of Dimili (also Known as Zaza) (PDF). Electronic Publication. s. 33. 28 Ocak 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ Ergative in Tāti Dialect of Khalkhāl, Jahandust Sabzalipoor
- ^ Koohkan, Sepideh. The typology of modality in modern West Iranian languages. 2019. PhD Thesis. University of Antwerp.
- ^ Mirdehghan, M., & Nourian, G. Ergative Case Marking and Agreement in the Central Dialect of Talishi.
- ^ Windfuhr, Gernot (2009). The Iranian Languages. Oxford: Routledge.
- ^ "UNESCO Interactive Atlas of the World's Languages in Danger". unesco.org. 2010. 12 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2012.
- ^ Stilo, D. 1981. The Tati Group in the Sociolinguistic Context of Northwestern Iran. Iranian Studies XIV
- ^ Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (page 35)
- ^ Paul, D. (2011). A comparative dialectal description of Iranian Taleshi. The University of Manchester (United Kingdom).
- ^ Qulieva, Humay; Quliyeva, Ferqane; Quliyev, Şahar; Keyes, Ken (2016). "Talysh Picture Dictionary". Tolışə şikilinə kitob. Academia. 20 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024.
- ^ Ludwig, P. (1998). The Pozition of Zazaki the West İranian Languages.
- ^ Keskin, M. (2012). Orta ve eski İrani dillerin Zazacaya tuttuğu ışık. II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, 232-253.
Dış bağlantılar
- Positive Orientation Towards the Vernacular among the Talysh of Sumgayit 4 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Example of Talyshi Language 13 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- B. Miller- iТАЛЫШСКИЙ ЯЗЫК И ЯЗЫК «АЗЕРИ»10 Nisan 2003 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
- A. Mamedov - Талыши как носители древнего языка Азербайджана18 Şubat 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
