Gurin isch e Ùfnaameord vùm Schwyzer Schbroochatlas gsii. D Ùfnaam isch vùm Rudolf Hotzenköcherle im Mèèrz 1954 gmachd woore. Zue dr glyyche Zyd hed dr William Moulton Toonùfnaame z Gurin gmachd, wù derno ane 1971 vùm Rudolf Hotzenköcherle ùn em Rudolf Brunner verefendligd woore sin.
Dr Aristide Baragiola, en idalienische Lèèrer ùn Universideedsdozänt, hed ane 1891 e kumedierti Samlig vù Guriner Volgslieder uusegee.
E chùùrz Kapitel zùm Gurijnärtitsch hèd s au im Emil Balmer sym Buech iiber d Siidwalser.
D Emily Gerstner-Hirzel hed ab 1969 Saage, Määrli, Schwängg, Lieder, Bflanzenäme ùn anderi volchschùndligi Foorme gsamled, wù si in e baar Biecher verefendligd hed. Poschdùm isch 2014 no ne Dail vù irem Wèèrderbuech uusegee woore.
Dr Ängländer Charles V. J. Russ hed zwische 1978 ùn 1988 z Gurin Befroogige ùn Toonùfnaame gmachd. Ane 2002 hed er syyni Ùndersuechige as Buech veerefendligd, dervoor scho ne baar Artikel in Zydschrifde.
D Fluurnäme vù Gurin hed dr Niklaus Bigler im Juli 1977 gsamled, mid ere Noochùfnaam im Oktober 1981. Dr Paul Zinsli hed die Samlig derno ane 1984 in syym Buech „Südwalser Namengut“ verefendligd.
In däm Artikel sin di gurijnärtitsche Dialektbyyschbel in Dieth-Schryybig gschriibe. Dooderbyy wird dr Buechschdaab <k> fir d Fortis bruucht, fir d Affrikata wird <kch> gschriibe.
Bsùnderhaide us dr Ludig
Voli Vokal
Im Gurijnärtitsch sin wie in andere Walserdialäkt di vole Vokal in ùùbetoonde Silbe nid abgschwèchd woore.
littä (dt. läuten), badu (dt. baden), Bètti (dt. Betten)
Entrùndig
Wie im Wallisertitsch sin ü, ö, üü, öö, üe ùn öü entrùnded.
Im Geegesaz zue dr weschdlige Siidwalser Dialekt sin Vokal in ere ùfige Silb chùùrz bliibe. Au d Aisilberdeenig isch wie z Saley ùn z Pomatt nid yydräde.
an allä Sitä där Chilchu (dt. an allen Seiten der Kirche)
dsch Attä Tschoopä (dt. Vaters Rock)
ds Hansch Chiä (dt. die Kühe des Hans)
ds Chatzisch Tällärli (dt. das Tellerchen des Kätzchens)
dsch Morgändsch (dt. am Morgen)
dsch Aabändsch (dt. am Abend)
tagsch (dt. am Tag)
nachtsch (dt. nachts)
Adjektiv
Wie in vyyle hooch- ùn hegschdalemanische Dialäkt wääre Adjektiv au prädikativ deklinierd.
Der Wolf hät gmeint, der Fuks siigi rotä va Blüät. (dt. Der Wolf meinte, der Fuchs sei rot vom Blut.)
Wiä düä der Urännu afa aaltä chu ischt. (dt. Wie der Urgrossvater langsam alt wurde.)
Dass d Chriädschi afaan rooti chu. (dt. Dass die Kirschen allmählich rot werden.)
Pronomina
ich
du
er
sie
es
wir
ihr
sie
Nom.
ech, i
düw, t
äär, är
schiä, schii, schi
ääs, äs, s
wiär, wär
iär, är
schii, schiu, schi, sch
Gen.
min
din
schin
er
schin
iäsch
eww
er
Dat.
miär, mär
diär, där
emu, mu
eru, ru
emu, mu
iäsch, isch
ewch, ech
enä, nä
Akk.
mech, mi
dech, di
äär, är, ä
schiä, schä
ääs, äs, ä
iäsch, isch
ewch, ech
schii, schiu, schi, sch
Verbkonjugation
Konjugations-Chlase
Konjugation vù dr schdaarge Verbe
Abludchlas
I
II
IIIa
IIIb
IV
V
VI
VII
Dt.
schreiben
schiessen
finden
werfen
stehlen
lesen
graben
heissen
Infinitiv
schriibä
schiässä
fendä
wärfä
schtälä
läsä
grabä
heissä
Partizip Perfekt
kschrebä
kschossä
kfundä
kworfä
kschtoolä
kläsä
krabä
kheissä
Ind. Präs. Sg.
1.
ech schriibä
ech schiässä
ech fendä
ech wärfä
ech schtälä
ech läsä
ech grabä
ech heissä
2.
düw schripscht
düw schiäscht
düw fendäscht
düw werfscht
düw schtelscht
düw lescht
düw grapscht
düw heischt
3.
är schribt
är schiäst
är fendät
är werft
är schtelt
är lest
är grapt
är heist
Ind. Präs. Pl.
1.
wiär schriibä
wiär schiässä
wiär fendä
wiär wärfä
wiär schtälä
wiär läsä
wiär grabä
wiär heissä
2.
iär schriibät
iär schiässät
iär fendät
iär wärfät
iär schtälät
iär läsät
iär grabät
iär heissät
3.
schi schriibän
schi schiässän
schi fendän
schi wärfän
schi schtälän
schi läsän
schi grabän
schi heissän
Konj. Prät.
ech schripti
ech schiästi
ech fenti
ech wärfi
ech schtelti
ech lästi
ech grapti
ech heisti
Bi dr schwache Verbe chaa mer drèi Chlase ùnderschaide.
Chlas
I
II
III
Dt.
teilen
machen
leben
Infinitiv
teilä
machu
läbä
Partizip Perfekt
teilt
kmachut
kläbät
Ind. Präs. Sg.
1.
ech teilä
ech machu
ech läbä
2.
düw teilscht
düw machuscht
düw läbäscht
3.
är teilt
är machut
är läbät
Ind. Präs. Pl.
1.
wiär teilä
wiär machu
wiär läbä
2.
iär teilät
iär machut
iär läbät
3.
schi teilän
schi machun
schi läbän
„Gerundium“ (Infinitiv II)
Andersch wi im Wallisertitsch gid s im Gurijnärtitsch nooch dr Infinitivpartikel z no ne bsùnderigi Form fir dr Infinitiv, wù uf s midelhoochdydsch Gerundium zruggood.
D Müatar escht darhendar ggsin z biazan (dt. Die Mutter war am Nähen) – Inf. biaza
Passiv
Wie in andere Siidwalser Dialät wird s Vorgangspassiv mid chu bilded.
Un tas Fèscht ischt gmachuts chu. (dt. Und das Fest wurde gemacht.)
Ds Heww escht gotzs chu. (Das Heu wurde verfüttert.)
Iar heit wella mu selan-ech appus schryba, su wel-a-mi darhendar tüa un lüaga ob i appus zaman bringa. Iar müassut nech net varwundru, i be no aba a Schüalgof. I well öw ghein Prys, di andru Gurinar senn alli gschektar widar ech, i well nech appus va mim churza Laba varzella, was miar salbar escht vorchu met ninza Manut un grad im Heilagatag, sagat annar. Iaschi hein Fleisch ubartaa un dr'Attu un d'Müatar senn z'Masch ganga un di andru Schwestarli un Briadarli öw, ech un der drymaanig Sisto siw dahemna in d'Stubu gsin met dar Müamu. Wi-as düa bald escht einlafi gsin, düa escht d'Müama üisganga, im Fyrhüis ga d'Harpara ubartüa un darnaa hätsch dar Hafa met dar Briay abgstellt, ech be-ru üiss na ganga un ha gmeint as sygi as Stialti un ha-mi drüf gsetzt, darnaa hanami henna um süifar varbrunna, i be süifar aba an Blatru gsin. D'Müama hät mi düa naadernaa geät un hät mi in Stubu traga. D'Müatar escht grad va Masch chu, dia hät geät un hät mar Bömali drüfgleescht, ech hä pliarat un gweinut vor Schmarza. Darnaa hät mi d'Blandina gheert, dia escht düa der Müater mi chu halfa penda. Darnaa hein düa iaschi dem Doktar griapft, der escht düa iaschu chu Angst machu un hät gseit schi chena-mi nit racht gnära met Bömäli, mu miassi Vindex brüicha, das heigi süibar un gnasa gschwenn, abar min Müatar hät va demu nit wella wessi, schi hät gseit die liabu Altu hein Hüissmettul prüicht, ech wells nüw öw amaal purbiara met Bömäli un Lyniblazza, ech ha dä no eistar Zyt Vindex z'brüichan. Unna am Beindli han-i öw an grossi Blatru gha, da het-sch purbiart met Vindex wia-ru dar Doktar gseit hät abar denoguardi iar hättit miassi gsea was fer an Undarscheid as gsin escht vam Bömäli un Vindex, das escht an Undarscheid gsin wi Tag un Nacht, Met Bömäli ben-i e viarza Taga gnasni gsin dass dar Doktar un alli gstüinat hein. Waa d' Müatar hät Vindex prüicht han-i sägsch Wucha z'gnagan gha un min Müatar hät vell Waarch gha, waga schi hät-mi miassi strang süibari ha, dar liab Gott meg-aru alls vargälta un zum
Enn dach-i dam liaba Gott velmaal dass-i so güat be gnasa.
(Gschriibe vù dr Maria Teresa Tomamichel fir dr Guriner Mundart-Wettbewerb ane 1944, zidierd bim Russ 2002, S. 192)
Sandro Bachmann, Elvira Glaser (Hrsg.): Bosco Gurin – Das Walserdorf im Tessin und seine Sprache(n). Hrsg. von der Schweizerischen Akademie der Geistes- und Sozialwissenschaften. SAGW, Köniz 2019 (Swiss Academies Reports Bd. 4, Nr. 4) (Digitalisat).
Emil Balmer: Die Walser im Piemont. Vom Leben und der Sprache der deutschen Ansiedler hinterm Monte Rosa.Francke, Bern 1949, S. 197–210.
Aristide Baragiola: Il canto popolare a Bosco o Gurin, colonia tedesca nel Cantone Ticino. Presso Fulvio Giovanni, Cividale 1891.
Bernard Comrie, Uli Frauenfelder: The verbal complex in Gurinerdeutsch. In: Linguistics 30 (1992), 1031–1064.
Johann Jakob Dickenmann: Manuskript, Bibliothek des Schweizerischen Idiotikons, Zürich (ca. 1913).
Elisabetta Fazzini, Costanza Cigni: Vocabolario comparativo dei dialetti Walser in Italia. Bd. 1–6. Edizioni dell’Orso, Alessandria 2004–2022 (Alemannica 1, 5, 6, 7, 9, 10).
Jürg Fleischer: Das (un)flektierte prädikative Adjektiv in der Mundart von Bosco-Gurin. In: Hubert Klausmann (Hrsg.): Raumstrukturen im Alemannischen. Beiträge zur 15. Arbeitstagung zur alemannischen Dialektologie Schloss Hofen, Lochau (Vorarlberg) vom 19.–21.9.2005. Neugebauer, Graz/Feldkirch 2006 (Schriften der Vorarlberger Landesbibliothek 15), S. 117–127.
Emily Gerstner-Hirzel: Aus der Volksüberlieferung von Bosco Gurin. G. Krebs, Basel 1979 (Schriften der schweizerischen Gesellschaft für Volkskunde 63).
Emily Gerstner-Hirzel: Reime, Gebete, Lieder und Spiele aus Bosco Gurin. G. Krebs, Basel 1986 Schriften der schweizerischen Gesellschaft für Volkskunde 69).
Emily Gerstner-Hirzel: Guriner Wildpflanzenfibel Bündner Monatsblatt, Chur 1989.
Emily Gerstner-Hirzel: Aus der Mundart von Gurin. Wörterbuch der Substantive von Bosco Gurin. Voci del dialetto di Bosco Gurin. Vocabolario dei sostantivi di Bosco Gurin. Hrsg. vom Museum Walserhaus. Armando Dadò Editore, Locarno 2014.
Rudolf Hotzenköcherle: Umlautphänomene am Südrand der Germania. In: Fragen und Forschungen im Bereich und Umkreis der germanischen Philologie, Festgabe für Theodor Frings zum 70. Geburtstag. Berlin 1956 (Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Veröffentlichungen des Instituts für deutsche Sprache und Literatur), S. 221–250. – Erneut in: Rudolf Hotzenköcherle: Dialektstrukturen im Wandel. Gesammelte Aufsätze zur Dialektologie der deutschen Schweiz und der Walsergebiete Oberitaliens. Hrsg. von Rudolf Schläpfer und Rudolf Trüb. Sauerländer, Frankfurt am Main / Salzburg 1986, S. 195–224.
Rudolf Hotzenköcherle: Zur sprachgeographischen Stellung des Gurinerdeutschen. In: Jahresbericht der Gesellschaft zur Förderung des Walserhauses Gurin. 1959, S. 3–8. – Erneut in: Rudolf Hotzenköcherle: Dialektstrukturen im Wandel. Gesammelte Aufsätze zur Dialektologie der deutschen Schweiz und der Walsergebiete Oberitaliens. Hrsg. von Rudolf Schläpfer und Rudolf Trüb. Sauerländer, Frankfurt am Main / Salzburg 1986, S. 225–229.
Rudolf Hotzenköcherle: Die südwalserisch-ernetbirgischen Mundarten im Spiegel ihrer Verbalformen. In Maria Bindschedel, Rudolf Hotzenköcherle & Werner Kohlschmidt (Hrsg.), Festschrift für Paul Zinsli, 79–98. Francke, Bern 1971. – Erneut in: Rudolf Hotzenköcherle: Dialektstrukturen im Wandel. Gesammelte Aufsätze zur Dialektologie der deutschen Schweiz und der Walsergebiete Oberitaliens. Hrsg. von Rudolf Schläpfer und Rudolf Trüb. Sauerländer, Frankfurt am Main / Salzburg 1986, S. 289–308.
Hans Kreis: Die Walser. Ein Stück Besiedlungsgeschichte der Zentralalpen. Francke Verlag, Bern 1958.
Charles V. J. Russ: Die Mundart von Bosco Gurin. Eine synchronische und diachronische Untersuchung. Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2002 (ZDL Beihefte 120).
Hans Maria Sartori: Die Mundart von Bosco-Gurin. Manuskript, Bibliothek des Schweizerischen Idiotikons, Zürich (ca. 1926–1934) .
Schweizer Dialekte in Text und Ton. Begleittexte zu den Sprechplatten des Phonogramm-Archivs der Universität Zürich. 1. Schweizerdeutsche Mundarten. Heft 5: Bosco Gurin, Kt. Tessin. Bearbeitet von Rudolf Hotzenköcherle und Rudolf Brunner nach einem Tonband von William G. Moulton. Frauenfeld 1971.
700 anni Bosco Gurin. Piccole notizie raccolte da Adolfo Janner e collaboratori. 557 illutrazioni di cui 52 disegni originali di Hans Tomamichel. Grassi, Bellinzona 1956. – Do drin: ooni Namme: Gurinertytsch, S. 454–465; Jos. Melchior Janner: Guriner Sprichwörter, Volksausdrücke, Kinderspiele, Schwänke für Kinder, S. 467–469.
Sprachatlas der deutschen Schweiz (SDS). Begr. von Heinrich Baumgartner und Rudolf Hotzenköcherle. In Zusammenarbeit mit Konrad Lobeck, Robert Schläpfer, Rudolf Trüb und unter Mitwirkung von Paul Zinsli herausgegeben von Rudolf Hotzenköcherle. 8 Bde, Einführungsband, Abschlussband. Francke, Bern/Tübingen 1962–2003. – D Originaalùfnaame vùm Sproochatlas cha mer syd 2018 online aaluege: sprachatlas.ch – Bosco Gurin.
Chiara Tomamichel: Periphrastisches und kausatives tüa im Walserdialekt von Bosco Gurin. Masterarbeit Universität Zürich 2020.
Tobias Tomamichel: Bosco Gurin. Das Walserdorf im Tessin. 4. Auflage. Hrsg. von Leonhard Tomamichel. Gesellschaft Walserhaus Gurin, Gurin 1998 (Tradition und Wandel 9).
Paul Zinsli: Walser Volkstum in der Schweiz, in Vorarlberg, Liechtenstein und Italien. Verlag Huber, Frauenfeld 1968.
Paul Zinsli: Südwalser Namengut. Die deutschen Orts- und Flurnamen der ennetbirgischen Walsersiedlungen in Bosco-Gurin und im Piemont.. Verlag Stämpfli & Cie AG, Bern 1984.
↑Das, wo chunt, isch zuem Dail us em uudrùgde Madriaal vùm Schbroochatlas vù dr dydsche Schwyz, vyyl mee hèd aber d Cristina Lessmann-Della Pietra vù Gurin im Juni 2017 byydrait. – S ùfig i isch ganz schdaarg ùfe (im Schbroochatlas e I mit zwai Schwänzli drùnder), s a isch e ganz e häl A, wie im Italieenisch (im Schbroochatlas e A mit zwai Pinggdli drùnder oder e Alpha, sälten au es æ), un s å isch e ganz schdaarg verdùmpfd A oder e ganz schdaarg ùfig O (im Schbroochatlas e O mit zwai Schwänzli drùnder).