Арфаграфія

Арфаграфія (ад грэч. ὀρθός = правільны і γράφειν = пішу) або правапіс (сінонім, які паходзіць ад калькі з грэч. слова) — сукупнасць правілаў, якімі рэгулюецца перадача вуснай мовы на пісьме. Паняцце «правапіс» ужываецца і ў шырэйшым сэнсе, як «арфаграфія і пунктуацыя».

Арфаграфія цесна звязана з графічнай сістэмай мовы, і рэгулюе спосабы выкарыстання графічнай сістэмы мовы для аднастайнай перадачы на пісьме вуснай формы літаратурнай мовы; вызначае адзіныя нормы напісання слоў і іх марфалагічных частак.

У пэўным сэнсе арфаграфічныя правілы — штучныя, умоўныя, але яны вынікаюць з фанетычных і граматычных заканамернасцей мовы, і непарыўна з імі звязаны.

Прынцыпы правапісу

Фанетычны прынцып

Паводле гэтага правіла гукі мусілі б запісвацца дакладна так, як вымаўляюцца. Гэта значыць, што, напрыклад, слова «снег» мусіла б быць запісаным як «с’н’эх». Фанетычны правапіс рэдка ў якой мове можа пераважаць (бадай, ледзь не адзіным прыкладам можа быць санскрыт, з агаворкай, што яго пісьмовы варыянт увялі ў той час, калі мова была ўжо мёртвай).

Фаналагічны прынцып

Калі ў мовазнаўстве не былі адасобленыя фанетыка і фаналогія, правапісы, якія былі арганізаваныя паводле фаналягічных прынцыпаў, называлі фанетычнымі. Фаналогія займаецца не гукамі ў іхнім фізічным выражэнні, а гукамі, якія існуюць у свядомасці маўленцы пэўнай мовы. Гэтыя абагульненыя гукі называюцца фанемамі. Паводле фаналагічнага прынцыпу адна фанема пішацца заўсёды аднолькава. Напрыклад, па-беларуску пішам «разбіць», але «распісаць», таму што «с'» ў свядомасьці маўленцы — той жа гук, што і ў слове «снег», і адрозны ад гуку «з'» у слове «разбіць»).

Марфалагічны прынцып

Паводле гэтага прынцыпу запісваюцца не тыя фанемы, якія сапраўды вымаўляюцца, а тыя, якія на іхнім месцы вымаўляліся ў асноўнай форме слова альбо ў вытворным слове. Напрыклад, у слове «касьба» пішацца «сь», а не «зь», таму што яно ўтворана ад слова «касіць», дзе вымаўляецца і пішацца фанема «с'». У некаторых крыніцах марфалагічны прынцып называецца этымалагічным.

Этымалагічны прынцып

Гэты прынцып таксама пакуль не пераважаў ні ў одным правапісе. Гэты прынцып — «паглыблены» марфалагічны. У ім, каб растлумачыць напісанне пэўнага знаку, не дастаткова знайсці вытворнае слова, таму што такога слова можа не быць. Трэба ведаць этымалогію слова.

У іншых мовах

Правапіс партугальскай мовы не строга фанематычны. Гэта звязана з распаўсюдам партугальскай мовы і з’яўленнем шматлікіх рэгіянальных і дыялектных варыянтаў. У 2009 годзе была распачата сусветная рэформа партугальскай мовы, каб адхіліць 98 % неадпаведнасцяў у напісанні паміж рознымі краінамі.

Арфаграфія англійскай мовы мае высокую ступень стандартызацыі. Аднак, ёсць некалькі спосабаў напісання амаль кожнага гуку, і для большасці літар таксама ёсць некалькі варыянтаў маўлення залежна ад іх месца ў слове і кантэксце. Таму некаторыя арфаграфічныя памылкі распаўсюджаны нават сярод носьбітаў мовы. Гэта звязана галоўным чынам з вялікай колькасцю словаў, запазычаных з іншых моў пры адсутнасці паспяховых спроб поўных рэформ правапісу. Большасць правілаў правапісу, звычайна, не адлюстроўвае гукавыя змены, якія адбыліся з канца XV ст. (напрыклад, вялікі зрух галосных).

Арфаграфія ісландскай мовы заснавана на этымалагічным прынцыпе, таму самі ісландцы адчуваюць цяжкасці пры пісьме. Сучасны ісландскі алфавіт заснаваны на стандарце, унесеным дацкім філолагам Расмусам Раскам.

Асноўныя прынцыпы іспанскай арфаграфіі — фаналагічны і этымалагічны, таму ёсць некалькі літар, якія абазначаюць аднолькавыя фанемы. Пачынаючы з XVII ст. прапаноўвалі розныя варыянты рэформы арфаграфіі, якая стварыла б адназначную адпаведнасць паміж графемай і фанемай, але ўсе яны былі адхілены. Большасць сучасных прапаноў па рэфармаванні правапісу абмяжоўваюцца адменай літар-амафонаў, якія захоўваюцца па этымалагічных меркаваннях.

Зноскі