မွန်ဂိုလီးယားခမ်းထီ ᠮᠤᠩᠭᠤᠯ ᠤᠯᠤᠰ (မွန်ဂိုအက္ခရာႏ) Монгол Улс, Mongolia | |||||
---|---|---|---|---|---|
| |||||
ခမ်းထီငဝ်းသꩻချင်ꩻ: Монгол улсын төрийн дуулал Mongol ulsyn töriin duulal "မွန်ဂိုလီးယားခမ်းထီငဝ်းသချင်ꩻ" | |||||
ဝေင်ꩻတန် တွမ်ႏ အတန်သွတ်ꩻဝေင်ꩻ | ဝေင်ꩻအူလန်ဗာတာ ကိုဩဒိနိတ်: 48°N 106°E / 48°N 106°E | ||||
ရွုမ်ꩻသွုံꩻ ဘာႏသာႏငဝ်းငွါဖုံႏ | မွန်ဂိုလီးယားဘာႏသာႏ | ||||
တရာꩻဝင်ႏအက္ခရာႏလိတ်ဖြုံႏ | |||||
လိုꩻခွိုꩻ (2020) |
| ||||
ကိုꩻကွဲႏ |
| ||||
Demonym | မွန်ဂိုလီးယားခမ်းသား | ||||
အစိုႏရ | ခမ်းတခမ်း ပါလီမန်တကွို့ꩻ ခမ်းနမ်းဗွေႏခမ်းထီ[၃] | ||||
en:Ukhnaagiin Khürelsükh | |||||
en:Luvsannamsrain Oyun-Erdene | |||||
en:Gombojavyn Zandanshatar | |||||
ထေဥပဒေႏလွတ်တောႏ | en:State Great Khural | ||||
တယ်ႏထောင်ႏ | |||||
209 BCE | |||||
1206 | |||||
၁၉၁၁ ဒီသိဉ်ဗာ ၂၉ | |||||
• တယ်ႏဆို့ꩻမွန်ဂိုလီးယား ခမ်းသားခမ်းနမ်းဗွေႏခမ်းထီ | ၁၉၂၄ နိုဝဲင်ဗာ ၂၆ | ||||
၁၉၉၂ ဖေဖော်ဝါရီ ၁၃ | |||||
ဧရိယာႏ | |||||
• ခြွဉ်း | ၁,၅၆၄,၁၁၆ km2 (၆၀၃,၉၀၉ sq mi) (အရန်း: ၁၈) | ||||
• ထီနမ်း (%) | 0.67[၄] | ||||
လိုꩻဖြာꩻခြွဉ်း | |||||
• 2020 အရမ်ꩻ | 3,353,470[၅] (အရန်း - ၁၃၄) | ||||
• 2015 မွူးကွို့ꩻနာꩻစာႏရင်ꩻ | 3,057,778[၆] | ||||
•
တချ | ၂.၀၇/km2 (၅.၄/sq mi) (အရန်း - ၁၉၄) | ||||
GDP (PPP) | 2019 အရမ်ꩻ | ||||
• ခြွဉ်း | $47 ဗီလီယံ[၇] (အရန်း - ၁၁၅) | ||||
• Per capita | $14,270[၇] (အရန်း - ၉၃) | ||||
GDP (nominal) | 2019 အရမ်ꩻ | ||||
• ခြွဉ်း | $13.7 ဗီလီယံ[၇] (အရန်း - ၁၃၃) | ||||
• Per capita | $4,151[၇] (အရန်း - ၁၁၆) | ||||
Gini (2018) | 32.7[၈] ထာႏဝ | ||||
HDI (2019) | 0.737[၉] ထို · ၉၉ | ||||
ရွဉ်ဗီႏ | ရွဉ်မွန်ဂိုလီးယား-တိုဂရောက်/Tögrög (MNT) | ||||
အခိင်ႏအွိုင်ꩻ | (UTC+7/+8[၁၀]) | ||||
မွူးနီꩻစွယ်ꩻပွုံႏစံႏ | နေင်ႏ/လာ/နီꩻ (CE) | ||||
ဝါးကာꩻစနိစ် | ထွေ | ||||
ဖိုန်းကိုဒ်အမုဲင် | +976 | ||||
ISO 3166 ကိုဒ် | MN | ||||
Internet TLD | .mn, .мон |
မွန်ဂိုလီးယားခမ်းထီ (အဲင်းကလေတ်: Mongolia) နောဝ်ꩻ အဝ်ႏဒျာႏ အာသျတွိုက် အခဝ်ကွဉ်ႏ တောမ်ႏ အထာႏဝကို ကအောဝ်ႏဒါႏ ထာꩻကောင်ꩻခါႏခမ်းထီတဖြုံႏဒျာႏနောဝ်ꩻသွူ။ ဖဲ့ꩻထင်ꩻဖဲ့ꩻနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏကပ်ꩻတွမ်ႏ ရသျားခမ်းထီ၊ ဖဲ့ꩻနောဝ် ဖဲ့ꩻတွို့ꩻဖဲ့ꩻဖုံႏနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏကပ်ꩻတွမ်ႏ ခယ်ႏခမ်းထီဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ မွန်ဂိုလီးယားခမ်းထီနောဝ်ꩻ တအောဝ်ႏကပ်ꩻတောဝ်းတွမ်ႏ ကာသဲစ်သတန်ခမ်းထီကီလဲ့ မွန်ဂိုလီးယားခမ်းမော့တွို့ꩻတွမ်ႏ ကာသဲစ်သတန်ခမ်းထီမော့ကွဉ်ႏနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏခါႏကွို့ꩻ ၃၈ ကီလိုမီတာ (၂၄)မဲင်ႏလွုမ်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ဝေင်ꩻအူလန်ဗာတာဝေင်ꩻတန်နောဝ်ꩻ ထွာဝေင်ꩻတန်တွမ်ႏ အတန်သွတ်ꩻဝေင်ꩻဒျာႏတဲင် လိုꩻဖြာꩻခြွဉ်းအကို ၄၅ရျာꩻခဲင်ႏနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏအုံခြွဉ်းလွ နောဝ်ꩻကိုသွူ။ မွန်ဂိုလီးယား ခမ်းရေꩻထီရေꩻစနိစ်နောဝ်ꩻ ပါလီမန်ခမ်းနမ်းဗွေႏစနိစ်ဒျာႏနောဝ်ꩻသွူ။ ခမ်းထီဧရိယာႏအအဲဉ်ႏအလုဲင်းအောဝ်ႏ ၆၀၃,၉၀၉ စတုရန်းမဲင်ႏတဲင် အောဝ်ႏပင်ႏလယ်ႏထီခိုႏဆꩻကီ ပေပေါင်ꩻ ၃၀၀၀-၄၀၀၀ ရပ်ကိုနောဝ်ꩻသွူ။ မွန်ဂိုလီးယားခမ်းကိုနဝ်ꩻ ၂၀၂၀ ဗာႏ မွူးကွို့ꩻနာꩻစာႏရင်ꩻအလꩻ လိုꩻဖြာꩻခြွဉ်းအဝ်ႏ (၃.၃)သန်းလွိုသွူ။
ဟံႏပထဝီႏအခေႏနေႏအလꩻ မွန်ဂိုလီးယားခမ်းထီနောဝ်ꩻ ခွဲꩻလꩻနွောင်ꩻ သွံခေါဝ်နောဝ်ꩻသွူ။ ကောင်ဆောင်ႏဖုံႏကအောဝ်ႏသော့ꩻအာဒါႏ အခေါဝ်ဆꩻတွို့ꩻထင်ꩻဖဲ့ꩻနောဝ်ꩻ ဟဲ့ꩻ မွန်ဂိုလီးယားအထန်ႏနောဝ်ꩻသွူ။ ဆꩻကွဉ်ႏနောဝ်ဖဲ့ꩻ ထာꩻတုန်း(ဟံႏတွောင်း)ရပ်ကိုနောဝ်ꩻ ဟဲ့ꩻ မွန်ဂိုလီးယားအကိုဖဲ့ꩻနောဝ်ꩻသွူ။ နောဝ်ꩻနီခေါဝ် အခါႏကိုနောဝ်ꩻ ဂိုဗီသုဲင်ꩻကန္တာရတန်အောဝ်ႏနောဝ်ꩻသွူ။
၁၇ရျာꩻစုအတောႏတွင်ꩻ မွန်ဂိုလီးယား၊ မန်ဆျူးရီးယားတွမ်ႏ ခယ်ႏခမ်းထီဖုံႏနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏထဲ့သော့ꩻ မန်ဆျူးခွန်ဟော်ꩻခံꩻ အစူကိုနောဝ်ꩻသွူ။ တိန်ႏတွိုႏ ၁၉၁၁ဗာႏနေင်ႏနောဝ်ꩻ ခယ်ႏတောႏလှန်ႏရေꩻပေါႏပေါက်လွဉ်တဲင် မွန်ဂိုလီးယားလဲ့ လွစ်ထန်ႏလꩻခန်း မန်ဆျူးသီးအာႏဏာႏစက်ဆꩻလနောဝ်ꩻသွူ။ အောဝ်ႏနောဝ်ꩻတဲင် မွန်ကိုလီးယားအထန်ႏနောဝ်ꩻတဲ့ လာမာဗွေႏဗွန်ဖုံႏ အိုပ်ချုတ်လွဉ်တဲင် တိန်ႏတွိုႏ ၁၉၂၄ဗာႏနေင်ႏမꩻ ရှသျားသီးကူႏညီႏတဲင် ကေႏညာႏနွောင်ꩻလꩻခန်း ခမ်းနမ်းဗွေႏခမ်းထီနောဝ်ꩻသွူ။ ဒုတိယကမ္ဘာႏစဲ့ꩻအတောႏတွင်ꩻကာႏလ ၁၉၄၅ဗာႏနေင်ႏနောဝ်ꩻ မွန်ဂိုလီးယားသီးနောဝ်ꩻ ပေါင်ꩻတွမ်ႏရှသျားတဲင် ဟဲ့ꩻခꩻတွမ်ႏဂျပန်နောဝ်ꩻသွူ။ တိန်ႏတွိုႏ ၁၉၄၆ဗာႏနေင်ႏတဲင် ခယ်ႏခမ်းထီနောဝ်ꩻ အွဉ်ႏတည်ႏဖေႏခန်း မွန်ဂိုလီးယားလွစ်တခြင်ရေꩻနောဝ်ꩻသွူ။ ဝေင်ꩻတန်နောဝ်ꩻ အောဝ်ႏအွဉ်ႏထွော့ခါꩻ မွန်ဂိုလီးယားခမ်းကို ဝေင်ꩻအတန်သွတ်ꩻကထွာဒါႏ အူလန်ဗာတောဝေင်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။ လိုꩻဖြာꩻခြွဉ်းနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏတသိန်ႏရပ်နောဝ်ꩻသွူ။
မွန်ဂိုလီးယားအကိုဖဲ့ꩻနောဝ်ꩻ ပါသော့ꩻဒျာႏ ခယ်ႏခမ်းထီကိုတဲင် ထွာဒျာႏ နမ်းပဲင်ႏအိုပ်ချုပ်ခွင်ꩻလꩻ ခမ်းနယ်ႏနောဝ်ꩻသွူ။ ခြောင်တန်ဟွန်ဟိုနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏဖျတ်ကာႏလင်ꩻ ခမ်ႏနယ်ႏအခေါဝ်နောဝ်ကိုနောဝ်ꩻသွူ။
မွန်ဂိုလီးယားခမ်းထီကိုနောဝ်ꩻ ရာႏသီႏဥတုကျံꩻထံꩻမွေးငါႏနောဝ်ꩻသွူ။ အခွꩻအလျာႏညီႏတောဝ်း၊ တလီꩻကုဲင်းသန်လွဉ်ꩻထာꩻ၊ အလျားလာရာႏသီႏလဲ့ အလျားဒီႏဂရီႏ အောဝ်ႏဗꩻစွဉ်ႏ ၉၀၊ ထာꩻခွꩻလာလဲ့ အလျားထဲ့ဗꩻလင်ꩻစွဉ်ႏ ၄၀ရပ်နောဝ်ꩻသွူ။ ခမ်းဆေ့ꩻမွေးမုဲင်းထာꩻတဲင် ခိဉ်ႏထီခမ်း(မိုးရေချိန်) တနေင်ႏခေါင်ꩻနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏ၈လက်မ ဗꩻတွိုႏကွို့ꩻ ၁၂လက်မလွုမ်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။
ထီခြောမွေးငါႏအရပ်တဲင် မွန်ဂိုလိုꩻခွိုꩻသီးနောဝ်ꩻ လွူးတွမ်ႏ ဗဲဖုံႏ၊ သေတပေါက်ꩻ(သေဖွိုႏ)ဖုံႏ၊ ကုလာအုပ်ဖုံႏတွော့ꩻ ထွံႏထီအွီႏဟံႏငေါဝ်ရာꩻအရပ်တဲင် အောဝ်ႏပြောင်ꩻခြုဲင်းတောတော တထွောင်းထွူတထွောင်းနောဝ်ꩻသွူ။ ကွပ်ပွိုးနုဲင်းနောဝ်ꩻမꩻတဲင် မွန်ဂိုသီးနောဝ်ꩻ လမ်းပါႏသေႏသေႏချာႏချာႏတအဲဉ်ထောဝ်း အုံသော့ꩻနေးဗော့ꩻ ယတ်ကဟဲ့ꩻဒါႏ တဒုဲင်ပေႏကဆꩻနေးတွမ်ႏတဖြို့ꩻဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ မွန်ဂိုလိုꩻခွိုꩻသီး ခွုင်းကလိုအပ်ဒါႏ တခြိုꩻဖုံႏနောဝ်ꩻ လꩻဒျာႏ ကလွူးခါꩻဒါႏ တိရစ္ဆာဖုံႏထျꩻနောဝ်ꩻသွူ။ အအံႏအအွꩻတာႏ အယာႏ၊ နဲဉ်းထီ၊ ထော့ꩻပတ်၊ နဲဉ်းထီခဲꩻတွမ်ႏ မာꩻအီတဒုဲင်တာႏ တဖြို့ꩻဖုံႏနောဝ်ꩻ လꩻလွဉ်ဒျာႏ တိရစ္ဆာန်ႏထျꩻနောဝ်ꩻသွူ။
ကုလာအုပ်တွမ်ႏ သေနောဝ်ꩻ ဒင်ႏအီရောင်လွကွန်ႏဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ ယံဖေႏကလꩻ နေင်းသဲင်ဖုံႏ၊ ဗွူကလာꩻဖုံႏ၊ တောင်းလျက်ꩻဖုံႏ၊ တသီႏဖုံႏ၊ လူႏဗန်ႏဖုံႏ၊ ခွမ်ꩻလာꩻတဖြို့ꩻဖုံႏ၊ နမ်းခြွိုင်းခြိုꩻဖုံႏအတာႏ လုဲင်ႏဗာႏနေးတွမ်ႏ ခမ်းကိုကွန်ႏထန်ႏဖုံႏကထွာဒါႏ ခံꩻဖုံႏ၊ တိရစ္ဆာန်ႏအဆွဉ်ႏဖုံႏ၊ တဖြို့ꩻဖုံႏ၊ သွိုꩻဆွဉ်ႏဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။
တိန်ႏတွိုႏ ၁၉ရျာꩻစုဆꩻချာနောဝ်ꩻ ခယ်ႏလိုꩻမျိုꩻသီးနွို့ပြုံႏပြင်ႏလွဉ် မွန်ဂိုလီးယားခမ်းထီကိုတဲင် လွဉ်တယ်ႏထောင်ႏခန်း ထွꩻခေတ်ဆို့ꩻရုဲင်နယ်ꩻဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။
မွန်ဂိုလီးယားခမ်းထီကိုနောဝ်ꩻ လိုꩻဖြာꩻခြွဉ်းအောဝ်ႏ ၂သန်းရပ်နောဝ်ꩻသွူ။ မွန်ဂိုလီးယားခမ်းထီနောဝ်ꩻ လိုꩻဖြာꩻခြွဉ်းအဆေ့ꩻသွတ်ꩻ ခမ်းထီတဖြုံႏဒျာႏနောဝ်ꩻသွူ။ ဝွေꩻသီးနောဝ်ꩻ ကိုꩻကွဲႏယွုမ်းအံႏလွဒျာႏ လာမာအယူႏဝါႏဒနောဝ်ꩻသွူ။ လာမာအယူႏဝါႏဒနောဝ်ꩻ အဗွိုန်ပီနုဲင်း အောဝ်ႏတိဗဲတ်ခမ်းကို ကလွဉ်ဒါႏ ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏအယူႏဝါႏဒနောဝ်ꩻသွူ။ ကိုꩻကွဲႏအစ်သာလာမ်ဘာႏသာႏသားလဲ့ အောဝ်ႏနေနေနောဝ်ꩻသွူ။
တိန်ႏတွိုႏ ၁၃ရျာꩻစု မွန်ဂိုခွန်ဟော်ꩻခံꩻစဉ်ဂိစ်ခန်လက်ထက်နောဝ်ꩻ မွန်ဂိုခမ်းသားသီး လွောင်ႏဗူႏတဝင်ꩻတဲင် တွိုက်အောင်ႏလꩻစွဉ်ႏ ခမ်းထီအသောင်ꩻရင်ꩻသားထွူတကာႏတောဝ်း၊ တွိုက်အောင်ႏလꩻပါစွဉ်ႏ ဥရောပသီးနောဝ်ꩻသွူ။ တိန်ႏတွိုႏ စဉ်ဂိစ်ခန်လီꩻပေႏ ကူဗလိုင်ခန်စိုးတဲင် မွန်ဂိုအင်ပိုင်ယာဖုံႏနောဝ်ꩻ တခြဲ့ꩻလုဲင်းလွဉ်တိုꩻစွဉ်ႏ တယ်ႏ ပသိဖိတ်နောင်ဖင်ႏအခေါဝ်ကွဉ်ႏ ဗꩻတွိုႏစွဉ်ႏ ပင်ႏလယ်ႏဆုံးအခေါဝ်တွို့ꩻနောဝ်ꩻသွူ။ မွန်ဂိုလီးယားနောဝ်ꩻ တိန်ႏတွိုႏအဆုဲင်ꩻသွတ်ꩻတွော့ꩻ ထဲ့သွုမ်ꩻယင်းဒျာႏ မန်ဆျူးခွန်ဟော်ခံꩻစူဆꩻလနောဝ်ꩻသွူ။[၁၁]
၂၀၂၀ဗာႏနေင်ႏ မွန်ဂိုလီးယားခမ်းထီ မွူးခေ့ꩻစာႏရင်ꩻအလꩻ ကဲဉ်းအာအာနောဝ်ꩻ ကိုꩻကွဲႏဒျာႏ ဗုဒ္ဓဘာႏသာႏတဲင် အဝ်ႏ ၅၁.၇ ရျာꩻခဲင်ႏရပ်နောဝ်ꩻသွူ။ ၄၀.၆ရျာꩻခဲင်ႏသားဖုံႏနောဝ်ꩻ ဘာႏသာႏအောဝ်ႏတောဝ်းသွူ။ ၃.၂ရျာꩻခဲင်ႏနောဝ်ꩻ ကိုꩻကွဲႏလွဒျာႏ အိစ်သာလမ်ဘာႏသာႏနောဝ်ꩻသွူ။ ၂.၅ရျာꩻခဲင်ႏနောဝ်ꩻ ကိုꩻကွဲႏလွဒျာႏ မွန်ဂိုလီယန်ဆျာမန်ဝါႏဒနောဝ်ꩻသွူ။ ကောကိုꩻကွဲႏ ခရိယာန်ႏဘာႏသာႏသားနောဝ်ꩻ အောဝ်ႏ ၁.၃ရျာꩻခဲင်ႏနောဝ်ꩻသွူ။ ၀.၇ရျာꩻခဲင်ႏသားနောဝ်ꩻ ကိုꩻကွဲႏယွုမ်းအံႏလွဒျာႏ ဘာႏသာႏလောင်ႏလင်ဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။