Çырулăх
Çырулăх — хыпарсене графикăллă çыру йĕрки, çын чĕлхин пурăну хормисенчен пĕри.
Çын чĕлхисен çырулăхĕн тĕсĕсем
- Идеографи (пиктографи) — пĕлтерĕшĕпе çыхăннă çыру палли
- Фоноидеографиллĕ — пĕлерĕшĕпе те, сасăлăхĕпе те çыхăннă çыру палли
- Логографиллĕ — çыру паллийĕ пĕр сăмаха пĕлтерет
- Морфемăллă — çыру паллийĕ морфемăна пĕлтерет («Китай çырулăхĕ»)
- Фонетикăллă — çыру палли пĕр пĕлтерĕш сасси çумне çыхăннă
- сыпăклă (силлаби) — кашни çыру пали пĕр сыпăка палăртать. Уйăраççĕ:
- харпăр сыпăклă çыру — пĕр пек уçăсăр саслă, анчах тĕрлĕ уçă сасăллă сыпăксене тĕрлĕ паллăсемпе çыраççĕ (тĕслĕхрен, япон кани);
- абугида — çакăн пек сыпăксемпе пĕр тĕплĕ паллăн улшăннă хормисене (сăмахран, эфиоп çырăвĕ) тата/е хушма паллăсемпе (инди çырăвĕ)
- консонантăллă (квазиалфавитлă) — çырура уçăсăр сасăсене çеç палăртаççĕ. При своем развитии такие системы письма, как правило, обогащаются системами огласовок, в которых с помощью диакритических или дополнительных знаков можно обозначать гласные
- Консонант вокаллă çыру — сас паллисемпе уçăллă сасăсене, çаплах уçăсăр сасăсене те палăртаççĕ; çырура çак тивĕçпе ĕçлеççĕ: «пĕр графема (çыру палли) — пĕр фонема».
- сыпăклă (силлаби) — кашни çыру пали пĕр сыпăка палăртать. Уйăраççĕ:
Алфавитсем тесе çирĕп виçеллĕ алфавитлă йĕркелĕх паллисемлĕ фонетикăллă çырулăхсене палăртаççĕ. Алфавитсен паллисене сас паллисем теççĕ.
Çырулăхăн тĕп тĕсĕсем
Çывăх Тухăçпа Вăтаçĕр тавралахĕн авалхи çырулăхĕсем
- Авалхи икĕпат çырăвĕ
- Савăл çырулăхĕ
- Элам иероглифлĕхĕ
- Луви иероглифлĕхĕ
- Крит çырăвĕ тата унăн несĕлĕсем
Семитлă (сасăллă) çырăвĕ тата унăн несĕлĕсем (грексенне шута илмен)
|
|
Семит евĕрлисен сĕмĕпе аталаннă çырулăхсем
- Орхон рунисем (тĕрĕк)
- Тана (Tāna) (габули тана) мальдив чĕлхи, XVII ĕмĕртен арап сĕмĕ айĕнче.
Грек алфавичĕ тата унăн тĕпĕпе çуралнă алфавитсем
Грек евĕрлисен сĕмĕпе аталаннă çырулăхсем
|
Инди çырăвĕ (сыпăклă)
|
Китай çырăвĕ тата унăн несĕлĕсем
- Китай çырăвĕ
- Япон сыпăклă çырăвĕ
- Чжурчжэнь çырăвĕ
- Кидань çырăвĕ
- Тангут çырăвĕ
- Чжуан çырăвĕ
- Корей çырăвĕ (Хангыль)
Ытти авал тата вăтам ĕмĕр çырулăхĕсем
- Майя çырăвĕ
- Ацтек çырăвĕ
- И чĕлхисен (Китай) цуань çырулăхĕ
- донгба çырулăхĕ (наси, Китай)
- Огамиллĕ çырăвĕ
- Авалхи пермь çырулăхĕ (абур)
XVIII-XX ĕмĕрсенче никĕсленнĕ çырулăхсем
Ази
- мяо чĕлхисен Пахау тата Полларда çырулăхĕ
- Варанг-кшити хо челхисем валли (мунда чĕлхисем, Инди)
- Теневиль идеографикăлă çырулăхĕ (чукчă чĕлхи валли
Африка
- Нко çырăвĕ (1949 çултанпа Гвинейпе Мали манден чĕлхисен çырулăхĕ)
- Басса (1900-мĕш çç. хальхи куна çити)
- Ваи (1820-мĕш çç. хальхи куна çити)
- Кпелле (1930-мĕш — 1940-мĕш çулсем)
- Лома (1930-мĕш — 1940-мĕш) Либерири
- Кикакуи, е менде (менде чĕлхи валли) (1921—1940-мĕш çулсенче), Сьерра-Леоне
- Бамум (1896—1950-мĕш) Камерун
- Османья (сомали чĕлхи валли)
- Мандомбе (1978) Анголăра, Конгăра тата ДРК
Америка
- Чероки çырăвĕ
- Канада сыпăклă çырăвĕ (кри, эскимос, оджибве тата ытти чĕлхисем валли)
Шутласа кăларнă чĕлхесен çырулăхĕ
Шифăрне уçайман çырулăхсем
- Ронго-ронго
- Фестский диск
- Инд айлăмĕн çырулăхĕ (протоинд, е харапп çырăвĕ)
- Троян çырăвĕ
- Каролин утравĕсен çырулăхĕ
Вуламалли
- Дирингер Д. Алфавит. М. 1963, 2004.
- Добльхофер Э. Знаки и чудеса. М. 1963.
- Истрин В. А. Возникновение и развитие письма. М. 1965.
- Фридрих И. История письма. М. 2004.
Çавăн пекех пăхăр
Каçăсем
- Грамматологи сăмахсарĕ
- Алфавит – этемлĕх тĕнчин куç кĕски
- Брейар Ж. Болезнь письма 2007 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 18-мӗшӗнче архивланӑ. // Семиотика безумия. Сб. статей. - Париж-Москва, 2005, с. 64-72