Ӳкĕм (выр. Падеж), — япала ячĕн, хăш-пĕр ылмаш ячĕсемпе хисеп ячĕсен сăмаха улăштаракан морфологи категорийĕ. Шкулсенче вырăс терминĕпе усă кураççĕ. Унчен пĕр тапхăр «вĕçлев» терминпа усă курнă.
Чăвашла ÿкĕм термин вырăс чĕлхинчи «падеж» сăмаха калькăласа куçарни пулать.
Чăваш чĕлхинче пурĕ 8 ӳкĕме палăртма йышăннă. Вĕсен йĕрки, ыйтăвĕсем тата ӳкĕм системине тăвакан аффикссем çакăн пек:
Ӳкĕм | Латтин ячӗ | Ыйтусем | Аффиксем |
Тĕп | Nominativ | кам? мĕн? | — |
Камăнлăх | Genitiv | камăн? мĕнĕн? | -ăн (-ĕн) |
Пару | Dativ | кама? мĕне? | -а (-е) |
Вырăн | Locativ | камра? мĕнре? | -та (-те), -ра (-ре), -че |
Туху | Ablativ | камран? мĕнрен? | -тан (-тен), -ран (-рен), -чен |
Пĕрлелĕх | Commitativ | кампа? мĕнпе? | -па (-пе), -пала (-пеле), -палан (-пелен) |
Çуклăх | Caritiv | камсăр? мĕнсĕр | -сăр (-сĕр) |
Пирки | Causativ | камшăн? мĕншĕн? | -шăн (-шĕн) |
Юлашки виçĕ ӳкĕм хальтерех пулса кайнă, ыттисем — авалах пулса кайнисем, вĕсенчен кашни тĕрĕк чĕлхисенче пур.
Кашни ӳкĕм нумай пĕлтерĕшлĕ, вĕсем контекстра палăраççĕ. Пĕр пĕлтерĕшех темиçе ӳкĕм кăтартма пултарать. Тĕслĕхрен, вырăн пĕлтерĕшĕ пару (вăрмана), вырăн (вăрманта), туху (вăрмантан), пĕрлелĕх (вăрманпа) ӳкнисен пур.
Япала ячĕсен ӳкĕмĕ — чăваш чĕлхин морфологи тытăмĕнчи кăткăс категори. Япала ячĕ ӳкĕм тăрăх улшăннине вĕçленӳ теççĕ. Чăваш чĕлхинче пĕр вĕçленӳ çеç, мĕншĕн тесен кашни ӳкĕмĕн пĕр аффикс çеç. Кирек епле сăмахран та ӳкĕм форми çав аффикс хушăннипе пулать. Сингармонизм сакунне пула аффикссем икĕ вариантлă: хытă тата çемçе.
Япала ячĕ вĕçленнĕ чухне камăнлăхпа пару ӳкĕмĕнче чăваш фонетикин тĕп саккунне (икĕ уçă сасă юнашар тăма юратманни) пула морфемăсен чиккинче фонетика улшăнăвĕсем пулаççĕ:
Вырăс чĕлхинче 6 ӳкĕм, нимĕç чĕлхинче 4 ӳкӗм, удмурт чĕлхинче 15 ӳкӗм. Тапассарансен чӗлхинче вара хĕрĕх виççĕ.
Морфологи |
|
---|---|
Тĕп ăнлавсем |
Морфема • Тымар • Аффикс: суффикс, префикс, циркумфикс, инфикс, трансфикс, интерфикс, дисфикс, флекси • Нулле аффикс • Форматив • Морфемика • Сăмах пулăвĕ • Сăмах улшăнăвĕ • Формăтăвăм • Грамматикăлла форма • Грамматикăлла пĕлтерĕш • Таксис • Грамматика категорийĕ • Актантлă дериваци • Майлашăнулла класс • Граммема • Парадигма • Лексема • Сăмах-форма • Пуплев пайĕ |
Пайăр çынсем | |
Çыхăннă темăсем | |
Грамматикăлла категорисем |
Агенс • Камлăх-мĕнлĕх • Аспект • Ӳкĕм • Инклюзив • Танлаштару капашĕсем • Шаблон:Куçармалла 2 • Эвиденциаллăх • Шаблон:Куçармалла 2 • Несĕл • Адмиративлăх • Модаллĕх • Тайăм • Ят сăмахĕсен класĕ • Сăпат • Хисеп • Шаблон:Куçармалла 2 • Вăхăт • Актуаллăх • Куçăмлăх • Валентлăх • Салук • Шаблон:Куçармалла 2 |
Фонетика тата фонологи • Синтаксис • Портал:Лингвистика |
Ӳкĕмсем |
|
---|---|
Теори | |
Ӳкĕмсен ят-йышĕ | Номинатив • Генитив • Партитив • Датив • Аккузатив • Инструменталис • Препозитив • Локатив • Вокатив • Шутлă форма Абессив • Аблатив • Абсолютив • Аверсив (эвигатив) • Аддиректив • Аделатив • Адессив • Аллатив • Антессив • Аппроксиматив • Апудессив • Бенефактив • Виалис • Временно́й • Делатив • Дистантив • Дистрибутив (вăхăтлă) • Иллатив • Инэлатив • Инессив • Инструктив • Инструментатив-комитатив • Интранзитив • Каритив • Комитатив • Вĕçĕмлĕ • Латив • Модальный • Мультипликатив • Направительный • Наречный • Пегатив • Перлатив • Посессив • Постдиректив • Постэлатив • Постэссив • Сăлтавлă (вĕçĕмлĕ) • Тăрхăла (просекутив) • Проксиматив • Пролатив • Тӳрĕ • Сепаратив • Соответственный • Социатив • Субдиректив • Субелатив • Субэссив • Сублатив • Супердиректив • Суперэссив • Суперлатив • Супрессив • Терминатив • Трансформативный • Транслатив • Формальный • Экватив • Эксэссив • Элатив • Эргатив • Эссив (модальный • формальный) |
Чĕлхесенчи ӳкĕмсем |
▼