Toulouse

Toulouse

Math	cymuned, dinas fawr, tref goleg
Poblogaeth	504,078
Pennaeth llywodraeth	Jean-Luc Moudenc
Cylchfa amser	UTC+01:00, UTC+2
Gefeilldref/i	N'Djamena, Bryste, Elche, Buenos Aires, Düsseldorf, Kyiv, Lagos, Chongqing, Atlanta, Stavanger, Tel Aviv, Ramallah
Daearyddiaeth
Lleoliad	Ocsitania
Sir	Haute-Garonne
Gwlad	Ocsitania , Ffrainc
Arwynebedd	118.3 km²
Uwch y môr	141 metr
Gerllaw	Afon Garonne
Yn ffinio gyda	Fenouillet, Aucamville, Balma, Blagnac, Colomiers, Cugnaux, Labège, Launaguet, Pechbusque, Portet-sur-Garonne, Quint-Fonsegrives, Ramonville-Saint-Agne, Saint-Orens-de-Gameville, Tournefeuille, L'Union, Vieille-Toulouse
Cyfesurynnau	43.6044°N 1.4439°E
Cod post	31000, 31100, 31200, 31300, 31400, 31500
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Maer Toulouse
Pennaeth y Llywodraeth	Jean-Luc Moudenc
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Dinas yn Ocsitania yw Toulouse (Ocitaneg: Tolosa /tuˈluzɔ/), yn département Haute-Garonne a région Occitanie. Tolosa yw prifddinas y région honno, a hi hefyd oedd prifddinas région Midi-Pyrénées a ddiddymwyd yn 2016. Yn 2007, roedd poblogaeth y ddinas ei hun yn 443,103 a phoblogaeth yr ardal ddinesig yn 1,117,000, gan wneud Toulouse y bedwaredd dinas yn Ffrainc o ran poblogaeth, ar ôl Paris, Marseille a Lyon. Mae'r boblogaeth yn tyfu'n gynt nag unrhyw ddinas fawr arall yn Ewrop. Saif y ddinas ar Afon Garonne.

Yn Nhoulouse mae prif ganolfan cwmni Airbus, ac mae llawer o ddiwydiannau technolegol eraill wedi datblygu yma. Ym maes chwaraeon, Rygbi'r Undeb sydd fwyaf poblogaidd yn yr ardal, ac mae tîm rygbi Toulouse, Stade Toulousain, ymhlith y cryfaf yn Ewrop. Ymhlith pobl enwog o Toulouse mae rhai o chwaraewyr rygbi amlycaf Ffrainc, megis Jean-Pierre Rives, David Skrela, Fabien Pelous a Frédéric Michalak.

Adeiladau a chofadeiladau

• Basilica Saint-Sernin
• Eglwys gadeiriol Saint-Étienne
• Hotel du Grand Balcon
• Prifysgol Toulouse

Addysg

• Ysgol Genedlaethol Hedfan Sifil
• Polytechnic Institute of Advanced Gwyddoniaeth

Trafnidiaeth

Metro

Mae dau lein Metro yn y ddinas (A a B). Mae trydydd lein, Toulouse Aerospace Express, yn yr arfaeth. Lansiwyd y Metro ym 1993, ac mae'n defnyddio technoleg VAL.

Enwau a llysenwau

Mae'r enw Tolosa yn ymddangos mewn hen ysgrifau o'r 2il ganrif CC ymlaen (Τώλοσσα yn Groeg gan Poseidonius a Strabo, Tolosa yn Lladin gan Cicero, Cesar a Plinius yr Hynaf ). Cysylltir yr enw gyda'r Tectosagiaid, pobl geltaidd.

Mae union darddiad yr enw Tolosa / Toulouse yn anhysbys hyd heddiw. Mae'n anodd cyfiawnhau tarddiad celtaidd, ac mae rhai ieithyddwyr yn ystyried ei fod yn dod o'r Ibereg, iaith hynafol nas gwyddir llawer amdani. Mae llefydd eraill o'r enw "Tolosa" ar Benrhyn Iberia, ond hefyd yn Ne-Ddwyrain Ffrainc (Jura ac Ardèche).

Gelwid y bobl oedd yn byw yn y ddinas ac o'i chwmpas yn Tolosates, ond nid yw'n sicr ai Celtiaid Tecsosagiaid oeddynt, a oedd wedi mudo yn yno yn y 4edd ganrif CC, neu'n gymysg â phoblogaethau cynhenid, neu yn Geltiberiaid.

Mae rhai ymchwilwyr yn credu bod Tolosa, « cité de Minerve » (Palladia Tolosa) gynt yn cyfeirio at y Tholos a geir mewn pensaernïaeth Groeg yr Henfyd, ac yn cysylltu hynny â chwedlau aur a gipwyd o Delphi i Tolosa.

Yn ôl hanesyn oedd yn boblogaidd adeg y Dadeni Dysg, sefydlwyd y ddinas gan Tholus, ŵyr Jaffeth ail fab Noa.

Tolosa oedd enw Lladin y ddinas, a dyna yw'r enw Ocsitaneg hyd heddiw, megis yn yr arwyddair Per Tolosa totjorn mai. Daeth hynny yn Tholose ac yna yn Toulouse erbyn diwedd yr 17eg ganrif yn Ffrangeg, o ddan dylanwad yr ynganiad Ocsitaneg .

Gelwir y ddinas y ville rose oherwydd lliw y brics traddodiadol. Llysenw arall ar y ddinas yw Ciutat Mondina neu la cité Mondine yn Ffrangeg, gan gyfeirio at yr Ieirll oedd yn arfer rheoli'r ardal, oedd yn aml yn dwyn yr enw Raymond.

Iaith

Tolosa yw ail ddinas Ocsitania, yr ardal ble siaredir Ocsitaneg yn draddodiadol. Mae hi ar y ffin rhwng y tafodieithoedd Languedoceg a Gwasgwyneg. Ganwyd nifer o feirdd a llenorion Ocsitaneg megis Pierre Goudouli yn y ddinas. Ym 1323, crëwyd Acadèmia dels Jòcs Florals, y gystadleuaeth farddoniaeth hynaf sy'n dal i gael ei chynnal; gwobrwyir yr awdur Ocsitaneg gorau pob blwyddyn gyda blodyn fioled wedi ei orchuddio ag aur pur.

Gwaharddwyd yr iaith o fyd addysg gan yr awdurdodau Ffrengig ers talwm. Dywedir i'r Ocsitaneg beidio â bod yn iaith bob dydd ar strydoedd y ddinas o'r 1920au ymlaen, ac eithrio rhai ardaloedd fel Lalande a Saint-Cyprien ble'r oedd i'w chlywed hyd at y 1960au.

Mae olion dylanwad yr Ocsitaneg i'w clywed yn y Ffrangeg a siaredir yn Tolosa, er yn llai felly nag yn y gorffennol, o ran gramadeg, geirfa ac acen.

Yn 2006, lansiwyd Ostal d'Occitània, canolfan Ocsitaneg Tolosa, ar rue Malcousinat. Mae dros hanner cant o gymdeithasau, bob un yn ymwneud â'r Ocsitaneg mewn rhyw ffordd neu'i gilydd, yn ei defnyddio. Ers mis Hydref 2009, mae cyfieithiadau Ocsitaneg ar orsafoedd y Metro.

Pobl o Doulouse

• Pierre de Fermat (1607-1665), mathemategydd
• Antoine de Saint-Exupéry (1900-1944), awdur
• Jean-Pierre Rives (g. 1952), chwaraewr rygbi

Gefeilldrefi

• Bologna, Yr Eidal
• N'Djamena, prifddinas Tsiad

Cyfeiriadau