زادگیری گزینشی یا پرورش انتخابی یا انتخاب مصنوعی (Selective breeding) به فرایندی گفته میشود که در آن انسان به پرورش جانوران و گیاهانی اقدام میکند که از صفات بیولوژیکی خاصی برخوردار هستند. بهطور طبیعی زادگیری گزینشی برای جانوران اهلی انجام میشود و افرادی که این کار را انجام میدهند پرورشدهندگان حرفهای هستند. جانورانی که از این طریق ایجاد میشوند «نژاد پرورشی» و گیاهان نیز «واریته» نامیده میشوند. فرزندی که از آمیزش دو جانور دارای دو نژاد خالص ایجاد میشود «دورگه» نامیده میشود و گیاهان دورگه بیشتر با نام «پیوندی» شناخته میشوند.
چارلز داروین در کتاب خاستگاه گونهها به توضیح علمی این موضوع پرداخت که چگونه انتخاب مصنوعی در طول زمان به تغییراتی در موجودات زنده میانجامد. بخش اول این کتاب به انتخاب مصنوعی و حیوانات اهلی همچون کبوتر، گربه، سگ و گاو میپردازد. داروین از انتخاب مصنوعی به عنوان سکوی پرش و نقطه اتکایی برای معرفی نظریهٔ انتخاب طبیعی خود استفاده کرد.
زادگیری گزینشی گاهی نیز به صورت ناخواسته انجام میشود. برای مثال افزایش اندازه برخی دانهها بیشتر به دلیل شیوههای شخمزدن بودهاست تا به دلیل انتخاب عمدی دانههای بزرگتر. همچنین اتکای متقابل عوامل انتخاب طبیعی و انتخاب مصنوعی در اهلیسازی گیاهان نقش داشتهاست.
سالهای زیادی است که زادگیری گزینشی یا اصلاحنژاد انتخابی گیاهان و حیوانات انجام میپذیرد. گونههای کلیدی مانند گندم، برنج و سگها از اجداد وحشی خود که هزاران سال پیش زندگی میکردهاند بسیار متفاوت هستند و ذرت که برای متفاوت شدن از تئوسینت (علفهای بومی مکزیک و آمریکای مرکزی) نیازمند تغییرات بسیاری میباشد. شکل وحشی ذرت یعنی تئوسینت، بهطور انتخابی در آمریکای میانه پرورش یافت.[۱]
حیوانات با ظاهر، رفتار و سایر خصوصیات همگن به عنوان نژادهای خاص یا خالص شناخته میشوند و از طریق دستچین کردن حیوانات با صفات خاص و انتخاب برای پرورش، بیشتر آنهایی که دارای صفات دیگر هستند پرورش مییابند. حیوانات خالص دارای نژادهای منفرد و قابل تشخیص هستند و دارای دیاگرام یا شجره نامه ای که میزان رخداد و شکل فنوتیپها را مشخص میکند هستند. زادگیری نژادهای متقاطع، ترکیبی از دو نژاد خالص است، در حالی که زادگیری نژادهای مخلوط ترکیبی از چندین نژاد هستند که اغلب ناشناخته هستند.
پرورش گیاه هزاران سال است که مورد استفاده قرار میگیرد و با اهلی کردن گیاهان وحشی به گیاهانی یکنواخت و قابل پیشبینی که توسط آنان انتخاب شده شروع میشوند. گونههای پرمصرف در کشاورزی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
اصلاح گزینشی گیاهان نیز در تحقیقات برای تولید حیوانات تراریخته که از ژنهای «درستی» که به شکل مصنوعی وارد شده یا ژنهای حذف شده (یعنی تخمیدگی) استفاده میشود.[۲]
پرورش انتخابی در آبزی پروری از پتانسیل بالایی برای بهبود ژنتیکی در ماهیان و صدفها برخوردار است. برخلاف دامهای زمینی، مزایای بالقوه پرورش انتخابی در آبزیان تا همین اواخر محقق نشده بود.
گونههای آبزی پرورش یافته در برخی از خصوصیات مانند سرعت رشد، میزان بقا، کیفیت گوشت، مقاومت در برابر بیماریها، سن بلوغ، باروری، خصوصیات پوسته یا صدف مانند اندازه و رنگ و غیره، منحصر بفرد میباشند.
ژدرم (۱۹۷۹) نشان داد که انتخاب در سالمونهای آتلانتیک (Salmo salar) منجر به افزایش ۳۰ درصدی وزن بدن در هر نسل شد.
برنامههای پرورش گزینشی ماهیهای کپور (Cyprinus carpio) شامل بهبود در رشد، شکل و مقاومت در برابر بیماری است.
به نظر میرسد رشد در punctatus Iictalurus در پرورش گزینشی ۱۲–۲۰٪ افزایش مییابد. اخیراً، پاسخ گربه ماهی به زادگیری گزینشی برای بهبود میزان رشد تقریباً ۸۰٪ است و این به این معنی است که بهطور متوسط ۱۳٪ در هر نسل رشد داشته.[۶]