Արցախի Հանրապետության բնակչության էթնիկ զտումներ (2023)
 | |
| Ժամանակ | Ակտիվ փուլը՝ 19․09․2023 թվականից |
|---|---|
| Վայր |  Արցախի Հանրապետություն |
| Պատճառ | Ադրբեջանի Հանրապետության հակահայկական քաղաքականություն |
| Մասնակիցներ | Ադրբեջանի Հանրապետություն (պետական մակարդակով իրականացրել է հայ ազգաբնակչության էթնիկ զտումներ), Ռուսաստանի Դաշնություն (ստանձնած պարտավորությունների չկատարում, որը հանգեցրել է էթնիկ զտումների), |
| Հետևանք | Հայ ազգաբնակչության կոտորած, առևանգումներ, խոշտանգումներ, բնակչության բռնագաղթ և էթնիկ զտումներ, Արցախի Հանրապետության գոյության դադարեցում |
Արցախի Հանրապետության բնակչության էթնիկ զտումներ, Ադրբեջանի Հանրապետության կողմից պետական մակարդակով իրականացվող հակահայ գործողություններ, էթնիկ զտումներ ընդդեմ Արցախի Հանրապետության բնակչության նկատմամբ։
Արցախահայերի նկատմամբ իրականացվող էթնիկ զտումներն ուղեկցվել են քաղաքացիական բնակչության, այդ թվում՝ երեխաների մասսայական սպանություններով, զոհերի նկատմամբ ուղեկցվող դաժան վերաբերմունքով, իգական սեռի նկատմամբ կատարված բռնություններով, առևանգումներով, գերեվարումներով, երեխաներին սպանելու սպառնալիքներով, տասնյակ հազարավոր մարդկանց իրենց բնակավայրերից բռնի տեղահանությամբ։
Հայ ազգաբնակչության նկատմամբ իրականացվող էթնիկ զտումների ակտիվ փուլը սկսվել է 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Ադրբեջանի զինված ուժերի կողմից Արցախի Հանրապետության դեմ սկսված ռազմական բախումով։ Դրան նախորդել էր Արցախի Հանրապետության 9-ամսյա ամբողջական շրջափակում, որն ուղեկցվել է մարդկանց առևանգումներով, ֆիզիկական և հոգեբանական հալածանքով, բնակչությանը մասսայական սովի հարկադրելով։
Ռուսաստանի Դաշնության գործողություններ և դիրքորոշում
2020 թվականի նոյեմբերի 9-ին Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահ Իլհամ Ալիևի, Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի և Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Վլադիմիր Պուտինի համատեղ ստորագրված համաձայնագրով Արցախի Հանրապետության այն տարածքներում, որոնք չէին անցել Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողությանը, անվտանգության երաշխավորի դերը ստանձնել էր Ռուսաստանի Դաշնությունը։
Եռակողմ հայտարարության ստորագրումից 3 տարի անց՝ 2023 թվականի սեպտեմբերի 12-ին, Ռուսաստանի Դաշնության նախագահ Վլադիմիր Պուտինը հայտարարել է․ «Հուսով եմ, որ ադրբեջանական ղեկավարությունը, ինչպես միշտ է մեզ ասել և մինչև հիմա էլ ասում է, հետաքրքրված չէ ինչ-որ էթնիկ զտումներով։ Ավելին՝ ընդհակառակը, հետաքրքրված է, որպեսզի այդ գործընթացը փափուկ ընթանա»։
2023 թվականի սեպտեմբերի 20-ին Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի մամլո խոսնակ Դմիտրի Պեսկովը հայտարարել է, որ «Առայժմ հիմքեր չկան խոսելու էթնիկ զտումների մասին։ Մենք համոզված ենք, որ Ղարաբաղի հայ բնակչության իրավունքներն ու անվտանգությունը կապահովվի»։
Չնայած արդեն 2023 թվականի հոկտեմբերի 1-ի դրությամբ Արցախի Հանրապետության տարածքում մնացել էին միայն մի քանի տասնյակ հայազգի փրկարարներ՝ Ռուսաստանի Դաշնության Արտաքին գործերի նախարար Սերգեյ Լավրովը «Վալդայ» միջազգային հարթակում հայտարարել է․ «Մենք աշխատում ենք ադրբեջանցի գործընկերների և հարևանների հետ՝ կայունացնելու իրավիճակը Ղարաբաղում, ամրապնդելու այնտեղ վստահությունը, պայմաններ ստեղծելու բնականոն կյանքի, հայերի և ադրբեջանցիների ընդհանուր կյանքի վերսկսման համար»։
Արցախում ռուսական զորամիավորում
Արցախում տեղակայված Ռուսաստանի Դաշնության զորակազմը Պաշտպանության բանակի ստորաբաժանումներից առգրավել է բանակի զնեք, զինամթերքը, որը հետո հանձնել է Ադրբեջանի զինված ուժերին։ 2023 թվականի սեպտեմբերի 29-ի դրությամբ ռուսական զորամիավորումը Արցախի Հանրապետության Պաշտպանության բանակից առգրավել է 16 միավոր զրահատեխնիկա, 21 միավոր ավտոմոբիլային տեխնիկա, յոթ միավոր ՀՕՊ միջոց, 48 միավոր դաշտային հրետանի, համազարկային կրակի հրթիռային համակարգ և ականանետ, ավելի քան 4,8 հազար միավոր հրաձգային զենք, հակատանկային միջոց և զենիթահրթիռային համակարգ։
Չնայած այն հանգամանքին, որ արդեն 2023 թվականի սեպտեմբերի 30-ին Արցախի Հանրապետության տարածքում մնացել են միայն մի շարք պաշտոնյաներ, ոստիկանության և փրկարար ծառայության աշխատակիցներ (տեղակայված Ստեփանակերտ քաղաքում)՝ խաղաղապահական առաքելության մանդատով Արցախում տեղակայված ռուսական զորամիավորումը նույն օրը հայտարարություն է տարածել, որ հրադադարի ռեժիմի խախտումներ չեն արձանագրվել։ Հայտարարության մեջ ասվում է նաև, որ սեպտեմբերի 30-ի դրությամբ առգրավվել է 21 միավոր զրահատեխնիկա, 51 միավոր ավտոմոբիլային տեխնիկա, 24 միավոր ՀՕՊ միջոցներ, 62 միավոր դաշտային հրետանային հրանոթներ, ՀԿՌՀ-ներ եւ ականանետեր, ավելի քան 5,3 հազար միավոր հրաձգային զենք, հակատանկային միջոցներ եւ ՓԶՀՀ, շուրջ 3,3 մլն զինամթերք։ Ռուսաստանի Դաշնության պաշտպանության նախարարությունն իր պաշտոնական կայքում նաև հրապաևակել է քարտեզ, որտեղ ներկայացրել է, թե որ տարածքներն են գտնվում իր վերահսկողության ներքո։
Հայաստանի գործողություններ և դիրքորոշում
Իշխանությունների հայտարարություններ
2023 թվականի սեպտեմբերի 21-ին Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը ելույթ է ունեցել և հայտնել, որ «․․․ քաղաքացիական բնակչության շրջանում զանգվածային զոհերի մասին տեղեկություններն ուղղակի չեն համապատասխանում իրականությանը։ Այսինքն՝ պաշտոնական լրահոսով ինչ տրվել է, այդ է տեղեկատվությունը, և դրանից դուրս տեղեկությունները ճիշտ չեն, ստուգված չեն, գոնե այս պահի դրությամբ մենք որևէ նման տեղեկատվության չենք տիրապետում։ Սա շատ կարևոր է։ Հիմա այսօր, այս պահին մեր գնահատականն այն է, որ Լեռնային Ղարաբաղի քաղաքացիական բնակչությանն ուղիղ սպառնալիք չկա։»։ Ի պատասխան ՄԱԿ նիստում Հայաստանի Արտաքին գործերի նախարար Արարատ Միրզոյանի այն մեղադրանքին, որ Ադրբեջանն Արցախում իրականացնում է էթնիկ զտում՝ Ադրբեջանի Հանրապետության Արտաքին գործերի նախարար Ջեյհուն Բայրամովը մեջբերեց Նիկոլ Փաշինյանի այն խոսքը, որտեղ ասվում է «Լեռնային Ղարաբաղի քաղաքացիական բնակչությանն ուղիղ սպառնալիք չկա»։
2023 թվականի սեպտեմբերի 22-ին Հայաստանի Արտաքին գործերի նախարար Արարատ Միրզոյանը ՄԱԿ Գլխավոր ասամբլեայի 78-րդ նստաշրջանում հայտարարել է, որ Ադրբեջանը պլանավորված իրականացնում է հայերի էթնիկ զտումներ։
2023 թվականի սեպտեմբերի 28-ին Հայաստանի կառավարության նիստի ժամանակ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարել է․ «Վերլուծությունները ցույց են տալիս, որ ԼՂ-ում այլևս հայ չի մնա։ Սա էթնիկ զտման ու հայրենազրկման ուղղակի ակտ է։ Միջազգային տարբեր խաղացողների կողմից ԼՂ-ում տեղի ունեցող էթնիկ զտումները դատապարտող հայտարարությունները կարևոր են, բայց եթե դրանց չհետևեն կոնկրետ գործողություններ, այդ հայտարարություններն ընդամենը պատմության համար բարոյական վիճակագրություն ստեղծելու շարքում կդիտվեն, որպեսզի հետագայում տարբեր երկրներ իրենց այս հանցագործությունից ֆորմալ առոմով տարանջատելու հնարավորություն ունենան՝ ասելով՝ դե մենք դատապարտել ենք»։
Էթնիկ զտման ժամանակագրություն
Արցախահայության հարկադրված արտագաղթ
Ռազմական գործողությունների և հարկադրված կապիտուլացիոն համաձայնագրի մասին հրապարակումից հետո Արցախի Հանրապետության հայ ազգաբնակչությունը հարկադրված սկսեց Ստեփանակերտ-Կոռնիձոր ավտոճանապարհով բռնագաղթել Հայաստանի Սյունիքի մարզ։
2023 թվականի սեպտեմբերի 26-ի ժամը 20։ 00-ի տվյալներով՝ Արցախի Հանրապետության տարածքը հարկադրված լքել են շուրջ 28120 մարդ։
2023 թվականի սեպտեմբերի 27-ի ժամը 12:00-ի տվյալներով՝ Արցախի Հանրապետության տարածքից հարկադրված գաղթածների թվաքանակը կազմել է շուրջ 47115 մարդ։
2023 թվականի սեպտեմբերի 28-ի ժամը 10:00-ի տվյալներով՝ Արցախի Հանրապետության տարածքից հարկադրված գաղթածների թվաքանակը կազմել է շուրջ 66500 մարդ։
2023 թվականի սեպտեմբերի 28-ի ժամը 12:00-ի տվյալներով՝ Արցախի Հանրապետության տարածքից բռնագաղթածների թվաքանակը կազմել է 68386 մարդ։
2023 թվականի սեպտեմբերի 28-ի ժամը 18:00-ի տվյալներով՝ Արցախի Հանրապետության տարածքից բռնագաղթածների թվաքանակը կազմել է 70400 մարդ։
2023 թվականի սեպտեմբերի 28-ի ժամը 22:00-ի տվյալներով՝ Արցախի Հանրապետության տարածքից բռնագաղթածների թվաքանակը կազմել է 78354 մարդ։
2023 թվականի սեպտեմբերի 29-ի ժամը 06:00-ի տվյալներով՝ Արցախի Հանրապետության տարածքից բռնագաղթածների թվաքանակը կազմել է 84770 մարդ։
2023 թվականի սեպտեմբերի 29-ի ժամը 10:00-ի տվյալներով՝ Արցախի Հանրապետության տարածքից բռնագաղթածների թվաքանակը կազմել է 88,780 մարդ։
2023 թվականի սեպտեմբերի 29-ի ժամը 20:00-ի տվյալներով՝ Արցախի Հանրապետության տարածքից բռնագաղթածների թվաքանակը կազմել է 98625 մարդ։
2023 թվականի սեպտեմբերի 30-ի ժամը 18:00-ի տվյալներով՝ Արցախի Հանրապետության տարածքից բռնագաղթածների թվաքանակը կազմել է 100480։
2023 թվականի հոկտեմբերի 1-ի ժամը 20:00-ի տվյալներով՝ Արցախի Հանրապետության տարածքից բռնագաղթածների թվաքանակը կազմել է 100514։ Նույն օրը հայտնի դարձավ, որ Արցախի Հանրապետության տարածքում մնացել են մի քանի տասնյակ հայ՝ հիմնական Արցախի Հանրապետության փրկարար ծառայության աշխատակիցներ և Դադիվանքում մինչ այդ հոգևոր ծառայություն իրականացնող հայ առաքելական եկեղեցու հոգևորականներ։ Վերջինները նույն օրը հեռացել են Արցախից և մեկնել Հայաստան։
2023 թվականի հոկտեմբերի 3-ի առավոտյան ժամերի տվյալներով՝ Արցախի Հանրապետության տարածքից բռնագաղթածների թվաքանակը կազմել է 100617։
Արցախի պաշտոնյաների հանդեպ հետապնդումներ
Համաձայն հրապարակումների Ադրբեջանի Հանրապետության իշխանությունները հայկական կողմին են ներկայացրել մարդկանց ցուցակ և պահանջել հանձնել իրենց։ Ադրբեջանական ցուցակում, ըստ հրապարակումների, ներառված են Արցախի Հանրապետության նորագույն պատմության ընթացքում արժեքավոր ներդրում են ունեցող հայերի անուններ։
2023 թվականի սեպտեմբերի 27-ին հայտնի է դարձել, որ Ադրբեջանի զինված ուժերի ներկայացուցիչները Ստեփանակերտ-Կոռնիձոր ճանապարահատվածում տեղադրված ադրբեջանական անցակետում գերեվարել և ձերբակալել են Արցախի Հանրապետության պետնախարար Ռուբեն Վարդանյանին։
2023 թվականի սեպտեմբերի 28-ին Արցախի Հանրապետության Արտաքին գործերի նախկին նախարար Դավիթ Բաբայանը իր ֆեյսբուքյան էջով հայտնել է, որ ինքը գտնվում է ադրբեջանական սև ցուցակում, ադրբեջանական կողմը պահանջել էր իրենից ներկայանալ Բաքու համապատասխան հետաքննության համար, ուստի Ստեփանակերտից մեկնում է Շուշի քաղաք և հանձնվի Ադրբեջանի իշխանություններին։
2023 թվականի սեպտեմբերի 29-ին հայտնի է դարձել, որ Ստեփանակերտից Կոռնիձոր մեկնելու ճանապարհին՝ Հակարի կամրջի մոտ, Ադրբեջանի կողմից գերեվարվել և ձերբակալվել են Արցախի Հանրապետության Պաշտպանության բանակի նախկին հրամանատար Լյովա Մնացականյանին, Պաշտպանության բանակի նախկին հրամանատարի առաջին տեղակալ, գեներալ-մայոր Դավիթ Մանուկյանին։
2023 թվականի հոկտեմբերի 3-ին հայտնի դարձավ, որ Ստեփանակերտի օդանավակայանում տեղակայված ռուսական զորակայանում Ադրբեջանի հատուկ ծառայություններին են հանձնվել Արցախի Հանրապետության նախկին նախագահներ Արկադի Ղուկասյանին, Բակո Սահակյանին, Արայիկ Հարությունյանին և Արցախի Հանրապետության Ազգային ժողովի գործող նախագահ Դավիթ Իշխանյանին, որից հետո վերջինները տեղափոխվել են Բաքու։ Ըստ հրապարակումների՝ Արցախում տեղակայված ռուսական զորակազմը խաբել է Արցախի քաղաքական ղեկավարությանը՝ խոստանալով նրանց անվտանգ տեղափոխել Հայաստանի տարածք, սակայն նրանց հանձնել են Ադրբեջանի հատուկ ծառայություններին։
Արցախի Հանրապետության կազմալուծում
2023 թվականի սեպտեմբերի 28-ին հրապարակվել է Արցախի Հանրապետության նախագահ Սամվել Շահրամանյանի հրամանագրի բովանդակությունը, որտեղ նշված է, որ 2024 թվականի հունվարի 1-ին Արցախի Հանրապետությունը դադարում է գոյություն ունենալ։ Բազմաթիվ օրենսդրագետներ, քաղաքագետներ, նախկին պաշտոնյաներ հայտարարել են, որ Սամվել Շահրամանյանի հրամանագիրը չունի իրավական ուժ և որ նա այդ քայլին դիմել է ռազմական ուժի սպառնալիքի ներքո։
Արցախի հայկական մշակույթի հանդեպ վանդալիզմ Ադրբեջանի կողմից
Արցախի բնակչության էթնիկ զտումների և Արցախի Հանրապետության ամբողջ տարածքը Ադրբեջանի զինված ուժերի վերահսկողությանը անցնելուն զուգահեռ տարբեր հարթակներում սկսեցին խոսել Արցախի հայկական պատմամշակութային հուշարձանների ոչնչացման վտանգի մասին։ Այդ մասին 2023 թվականի սեպտեմբերի 28-ին բարձրաձայնել է նաև Հայ առաքելական եկեղեցու կաթողիկոս Գարեգին Բ-ն։
2023 թվականի սեպտեմբերի 27-ին հայտնի դարձավ, որ Մարտակերտի շրջանի Չարեքտար գյուղը գրաված ադրբեջանցի զինծառայողները ինքնաձիգից կրակել են 13-րդ դարում կառուցված հայկական առաքելական Չարեքտարի վանքի ուղղությամբ։
Մեղավորներ
Ադրբեջանի իրագործած հանցագործություններ
Միջազգային արձագանք
ՄԱԿ-ի ներկայացուցիչների այցն Արցախ
2023 թվականի սեպտեմբերի 30-ին ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարի ներկայացուցիչ Ստեֆակ Դյուժարիկը հայտնել է, որ ՄԱԿ-ը առաքելություն կուղարկի Արցախ, որպեսզի գնահատն տարածաշրջանի բնակիչների հումանիտար կարիքները։ Նույն թվականի հոկտեմբերի 2-ին ՄԱԿ առաքելությունը ժամանել է Արցախ՝ չնայած այն հանգամանքին, որ Արցախի ամբողջ բնակչությունն արդեն հեռացել էր այնտեղից։ Խմբի կազմում ընդգրկված են եղել Թուրքիայի, Ռուսաստանի, Պակիստանի, Ալբանիայի և Հունգարիայի ներկայացուցիչներ, ովքեր հավատարմագիր են ստացել Ադրբեջանի Արտաքին գործերի նախարարության կողմից։
Մեկ օր տևած այցից հետո ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարի ներկայացուցիչ Ստեֆակ Դյուժարիկը հայտնել է, որ իրենք քաղաքացիական անձանց նկատմամբ բռնության մասին ոչ մի հաղորդագրության չեն հանդիպել, չեն տեսել հիվանդանոցներին, դպրոցներին, գյուղատնտեսական ենթակառուցվածքներին հասցված որևէ վնաս կամ սատկած կենդանիներ։ Ստեֆան Դյուժարիկի խոսքով իրենք ապշած է այն հանկարծակիությունից, որով հայերը լքել է իրենց տները։
ՄԱԿ առաքելության զեկույցը վրդովմունք է առաջացրել Հայաստանում, ովքեր այն համարում են Ադրբեջանի կողմից արցախահայության էթնիկ զտումները քողարկելուն միտված քայլ։ Ըստ պնդումների՝ պատահական չէ, որ Ադրբեջանը ՄԱԿ առաքելության կազմում թույլատրել է Արցախ այցելել միայն իրեն բարեկամ երկրների ներկայացուցիչներին։ ՄԱԿ առաքելության խմբին քննատադողները մեղադրում են վերջիններին ադրբեջանամետ լինելու, փաստերը կեղծելու և Ադրբեջանի իրականացրած էթնիկ զտումները օրինականացնելու մեջ։ ՄԱԿ առաքելության զեկույցը քննադատել են նաև մի շարք օտարերկրյա գործիչներ
Տես նաև
- Ադրբեջանի ներխուժում Արցախ (2023)
- Արցախի Հանրապետության շրջափակում (2022-2023)
- 44-օրյա պատերազմ
- Պայթյուն Ստեփանակերտի բենզինի պահեստում
Ծանոթագրություններ
- ↑ 1,0 1,1 «ՀՀ ԱԳ նախարար Արարատ Միրզոյանի ելույթը ՄԱԿ Գլխավոր ասամբլեայի 78-րդ նստաշրջանին» ՀՀ ԱԳՆ Արարատ միրզոյանի ելույթի տեքստային տարբերակը ՀՀ ԱԳՆ կայքում, (արխիվացված 24․09․2023 թվականին)
- ↑ «Ռուս խաղաղապահները ոչնչով չխոչընդոտեցին ագրեսիայի դիմած Բաքվին և Չպաշտպանեցին իրենց պահպանությանը հանձնված տարածքն ու մարդկանց» հոդված hraparak.ams կայքում, (արխիվացված 02․10․2023 թվականին)։
- ↑ «Էթնիկ զտումներ Լեռնային Ղարաբաղում՝ ԵՄ-ի հավանությամբ. «Եվրոպացիներն հանուն Արցախի» նախաձեռնության նամակը Շառլ Միշելին» հոդված armenpress.am կայքում, (արխիվացված 26․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Մենք ձեռք ենք բերել որոշակի տվյալներ Արցախում տեղի ունեցած խոշտանգումների մասին. ՀՀ ՄԻՊ» հոդված aravot.am կայքում, (արխիվացված 29․09․2023 թվականին)։
- ↑ 5,0 5,1 «Արցախից Հայաստան մուտք է գործել բռնի տեղահանված 68 386 անձ» հոդված armlur.am կայքում, (արխիվացված 28․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Ադրբեջանը Հակարիի կամրջից առևանգում է մարդկանց» հոդված mamul.am կայքում, (արխիվացված 27․09․2023 թվականին)։
- ↑ ««Ասացի ինչ ասեք, կանեմ, մենակ թողեք երեխես անցնի սահմանը». հայտնի տեսանյութի արցախցին մանրամասներ է հայտնել շանտաժի ենթարկվելու մասին» հոդված tert.am կայքում, (արխիվացված 29․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Արցախում սովից 40-ամյա բնակիչ է մահացել. Արցախի ՄԻՊ» հոդված armenpress.am կայքում, (արխիվացված 26․09․2023 թվականին)։
- ↑ "Заявление Президента Азербайджанской Республики, Премьер-министра Республики Армения и Президента Российской Федерации", официальном сайте Президента России, (արխիվացված 12․12․2021թ․)(ռուս.)
- ↑ «Պուտինը հուսով է՝ Բաքուն Արցախում էթնիկ զտումներ չի իրականացնի» հոդված azatutyun.am կայքում, (արխիվացված 27․09․2023 թվականին)
- ↑ «Կրեմլում Ղարաբաղի հայերի էթնիկ զտման հիմքեր չեն տեսնում. Պեսկով» հոդված 168.am կայքում, (արխիվացված 27․09․2023 թվականին)
- ↑ 12,0 12,1 «Արցախում մնացել է մի քանի տասնյակ հայ. նրանք այսօր Սուրբ Հովանի մայր տաճարում աղոթք են բարձրացրել» հոդված pastinfo.am կայքում, (արխիվացված 02․10․2023 թվականին)։
- ↑ «Մոսկվան աշխատում է գործընկերների հետ` Լեռնային Ղարաբաղում իրավիճակը կայունացնելու համար. Լավրով» հոդված news.am կայքում, (արխիվացված 02․10․2023 թվականին)
- ↑ «ՌԴ խաղաղապահների միջնորդությամբ Ղարաբաղում մոտ 3 մլն միավոր զինամթերք է հանձնվել» հոդված news.am կայքում, (արխիվացված 29․09․2023 թվականին)
- ↑ «ՌԴ ՊՆ-ն Արցախում հրադադարի ռեժիմի խախտումներ չի արձանագրել» հոդված hraparak.am կայքում, (արխիվացված 30․09․2023 թվականին)
- ↑ «Նիկոլ Փաշինյանի ելույթը արցախցիների ճակատագրի եւ Երեւանում անհնազանդության ակցիաների վերաբերյալ. ամբողջական տեքստ» հոդված news.am կայքում, (արխիվացված 30․09․2023 թվականին)
- ↑ «Բայրամովը ՄԱԿ ԱԽ-ում մեջբերեց Փաշինյանին» հոդված lragir.am կայքում, (արխիվացված 30․09․2023 թվականին)
- ↑ «Առաջիկա օրերին Լեռնային Ղարաբաղում այլևս հայ չի մնա․ Փաշինյան» հոդված hraparak.am կայքում, (արխիվացված 27․09․2023 թվականին)
- ↑ «Սեպտեմբերի 26-ին ժամը 20:00 դրությամբ ԼՂ-ից Հայաստան մուտք է գործել բռնի տեղահանված 28 120 անձ» հոդված news.am կայքում, (արխիվացված 27․09․2023 թվականին)։
- ↑ «ԼՂ-ից Հայաստան արդեն մուտք է գործել բռնի տեղահանված 42 500 անձ» հոդված panorama.am կայքում, (արխիվացված 27․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Ժամը 12-ի դրությամբ Հակարիի կամուրջը հատել է ԼՂ-ից տեղահանված 47.115 քաղաքացի» հոդված radar.am կայքում, (արխիվացված 27․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Քանի՞ անձ է ԼՂ-ից մտել Հայաստան այս պահի դրությամբ» հոդված hraparak.am կայքում, (արխիվացված 28․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Ժամը 18։00 դրությամբ Արցախից բռնի տեղահանված 74 400 անձ է մուտք գործել Հայաստան» հոդված armlur.am կայքում, (արխիվացված 28․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Բռնի տեղահանվածների թիվը ժամը 22։00-ի դրությամբ» հոդված mamul.am կայքում, (արխիվացված 29․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Բռնի տեղահանված քանի՞ անձ է ժամանել ՀՀ» հոդված hraparak.am կայքում, (արխիվացված 29․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Ժամը 10․00-ի դրությամբ 88,780 անձ ժամանել է ՀՀ, ինտենսիվության նվազում ունենք․ Նազելի Բաղդասարյան» հոդված tert.am կայքում, (արխիվացված 29․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Արցախից բռնի տեղահանված 98 հազար 625 քաղաքացի արդեն հատել է Հայաստանի սահմանը․ նոր տվյալներ» հոդված news.am կայքում, (արխիվացված 29․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Բռնի տեղահանված քանի՞ քանձ է մուտք գործել ՀՀ» հոդված hraparak.am կայքում, (արխիվացված 30․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Արցախից վերջին ավտոբուսն է եկել․ բռնի տեղահանվածների թիվը ժամը 20։00-ի դրությամբ» հոդված hraparak.am կայքում, (արխիվացված 30․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Արցախում հոգևորական չի մնացել, բոլորը Հայաստանում են» հոդված tert.am կայքում, Արխիվացված 2023-10-02 Wayback Machine (արխիվացված 02․10․2023 թվականին)։
- ↑ «Բռնի տեղահանված քանի՞ քանձ է մուտք գործել ՀՀ» հոդված hraparak.am կայքում, (արխիվացված 03․10․2023 թվականին)։
- ↑ «Ադրբեջանը ցուցակ է ներկայացրել, հավանաբար ես էլ կարող եմ ցուցակում լինել. Սեյրան Օհանյան» հոդված news.am կայքում, (արխիվացված 27․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Ադրբեջանական լրատվամիջոցները տարածել են Ռուբեն Վարդանյանի գերեվարման տեսանյութը» հոդված news.am կայքում, (արխիվացված 27․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Ռուբեն Վարդանյանի հյուպատոսական մուտքի հարցով զբաղվում է Հայաստանի ԱԳՆ-ն. աղբյուր» հոդված news.am կայքում, (արխիվացված 27․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Դավիթ Բաբայանը կմեկնի Շուշի՝ ներկայանալու ադրբեջանական կողմին» հոդված hetq.am կայքում, (արխիվացված 29․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Ադրբեջանը Լաչինի անցակետում ձերբակալել է Լևոն Մնացականյանին. ՏԱՍՍ» հոդված tert.am կայքում, (արխիվացված 29․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Բաքուն ձերբակալել է ՊԲ հրամանատարի նախկին տեղակալ Դավիթ Մանուկյանին» հոդված lragir.am կայքում, (արխիվացված 29․09․2023 թվականին)։
- ↑ «Ադրբեջանցիները Առևանգել են Դավիթ Իշխանյանին, Բակո Սահակյանին և Արկադի Ղուկասյանին» հոդված hraparak.am կայքում, (արխիվացված 05․10․2023 թվականին)։
- ↑ «Ադրբեջանը չափն անցավ այս ձերբակալություններով․ Զատուլինի կոշտ արձագանքը» հոդված hraparak.am կայքում, (արխիվացված 05․10․2023 թվականին)։
- ↑ «Ադրբեջանը գերի է վերցրել Արայիկ Հարությունյանին» հոդված hraparak.am կայքում, (արխիվացված 05․10․2023 թվականին)։
- ↑ «Ռուսները խաբել են Արցախի նախագահներին» հոդված hraparak.am կայքում, (արխիվացված 05․10․2023 թվականին)։
- ↑ «Արցախի Հանրապետությունը դադարում է գոյություն ունենալ․ նախագահի հրամանագիր» հոդված hraparak.am կայքում, (արխիվացված 28․09․2023 թվականին)։
- ↑ 43,0 43,1 «Վտանգված է Արցախի հայկական հոգևոր և մշակութային ժառանգությունը․ Գարեգին Երկրորդ» հոդված news.am կայքում, (արխիվացված 30․09․2023 թվականին)։
- ↑ 44,0 44,1 «Ադրբեջանցիները կրակել են Չարեքտարի 13-րդ դարի վանքի ուղղությամբ» հոդված mamul.am կայքում, (արխիվացված 02․10․2023 թվականին)։
- ↑ «ՄԱԿ-ի առաքելությունը՝ հայաթափված Արցախում․ ինչ խնդիր է փորձում լուծել Բաքուն» հոդված factor.am կայքում, (արխիվացված 03․10․2023 թվականին)։
- ↑ «ՄԱԿ-ի առաքելությունը Ղարաբաղում կգնահատի բնակչության հումանիտար կարիքները» հոդված news.am կայքում, (արխիվացված 03․10․2023 թվականին)։
- ↑ 47,0 47,1 47,2 «ՄԱԿ-ի առաքելությունը Ղարաբաղում կգնահատի բնակչության հումանիտար կարիքները» հոդված news.am կայքում, (արխիվացված 03․10․2023 թվականին)։
- ↑ 48,0 48,1 «ՄԱԿ-ի առաքելությունը Ղարաբաղում կգնահատի բնակչության հումանիտար կարիքները» հոդված factor.am կայքում, (արխիվացված 03․10․2023 թվականին)։
- ↑ 49,0 49,1 «ՄԱԿ-ի առաքելությունն ամեն ինչ արեց՝ լեգիտիմացնելու Ադրբեջանի իրականացրած էթնիկ զտումները. Մարուքյան» հոդված news.am կայքում, (արխիվացված 03․10․2023 թվականին)։
- ↑ «ՄԱԿ-ի առաքելությունը շատ, շատ, շատ օգտակար է Արցախի անապատում. Ժան-Քրիստոֆ Բյուսոն» հոդված news.am կայքում, (արխիվացված 03․10․2023 թվականին)։