Էնրիկո Ֆերմի (իտալ.՝ Enrico Fermi, սեպտեմբերի 29, 1901(1901-09-29), Հռոմ, Իտալիայի թագավորություն - նոյեմբերի 28, 1954(1954-11-28), Չիկագո, Իլինոյս, ԱՄՆ), նշանավոր իտալացի ֆիզիկոս, ով առավելապես հարաճանաչ է դարձել աշխարհում առաջին ատոմային ռեակտորի ստեղծման շնորհիվ, մեծ ավանդ է ներդրել նաև միջուկային ֆիզիկայի, տարրական մասնիկների ֆիզիկայի, քվանտային մեխանիկայի, վիճակագրական մեխանիկայի զարգացման բնագավառներում:. Նա մի ամբողջ շարք արտոնագրեր է ստացել ատոմային էներգիայի կիրառման հետ կապված գյուտերի համար,1938 թվականին էլ արժանացել է Նոբելյան մրցանակի, քանզի ապացուցել է գոյությունը ռադիոակտիվ նոր տարրերի, որոնք ստացվում են նեյտրոններով ճառագայթահարման ժամանակ, և հայտնագործել է դրա հետ կապված՝ դանդաղ նեյտրոնների առաջացրած միջուկային ռեակցիաները։ Ֆերմին այն եզակի ֆիզիկոսներից էր, ովքեր նվաճումների են հասել ինչպես տեսական, այնպես էլ փորձարարական ֆիզիկայի բնագավառներում։ Նա է ստեղծել բետա-տրոհման, նեյտրոնների դանդաղեցման տեսությունները, 1939 թվականին մտցրել է շղթայական ռեակցիա հասկացությունը, հետագայում էլ՝ մասնակցել ատոմային նախագծերի իրականացմանը:1938 թվականին գաղթել է ԱՄՆ (Իտալիա այլևս չի վերադարձել, քանզի այնտեղ իշխում էին ֆաշիստները, որոնց վերաբերմունքը հրեաների նկատմամբ քաջ հայտնի է), աշխատել է Նյու Յորքի Կոլումբիական և Չիկագոյի համալսարաններում, Լոս Ալամոսի միջուկային հետազոտությունների ինստիտուտում (հրեա կնոջ՝ Լորայի հետ)... Համարվում է ատոմային ռումբի հայրերից մեկը։ Նրան անվանել են «միջուկային դարաշրջանի ճարտարապետ»։ Ի պատիվ նրա են կոչվել ֆիզիկայի մի շարք հասկացություններ, ինչպես, օրինակ, Ֆերմիի էֆեկտը, Դիրակ-Ֆերմիի բաշխումը, Թոմաս-Ֆերմիի մոդելը և այլն։
Համառոտ կենսագրություն և գիտական նվաճումները
Պիզայի համալսարանն ավարտելուց հետո (1922 թ.) ուսումը շարունակել է Գերմանիայում և Նիդերլանդներում։ 1926-1938 թվականներին՝ Հռոմի համալսարանի պրոֆեսոր։ 1938 թվականին տարագրվել է ֆաշիստական Իտալիայից։ 1939-1945 թվականներին՝ Կոլումբիայի համալսարանի պրոֆեսոր, ղեկավարել է միջուկային էներգիայի օգտագործման ուղղությամբ ԱՄՆ-ում տարվող հետազոտական աշխատանքները։ 1946 թվականից՝ Չիկագոյի համալսարանի պրոֆեսոր։ Գործուն մասնակցություն է ունեցել քվանտային ֆիզիկայի հիմունքների ստեղծման գործում։ 1925 թվականին մշակել է Պաուլիի սկզբունքին ենթարկվող մասնիկների վիճակագրությունը։
Դիրակի հետ միաժամանակ Ֆերմին ստեղծել է էլեկտրոնների և այլ մասնիկների քվանտային վիճակագրական տեսությունը (Ֆերմի-Դիրակի վիճակագրությունը, 1934 թվականին ստեղծել է β-տրոհման քանակական տեսությունը՝ հիմնված Վ․ Պաուլիի այն ենթադրության վրա, ըստ որի β-մասնիկներն առաքվում են նեյտրինոյի հետ միաժամանակ։ 1934-1938 թվականներին աշխատակիցների հետ ուսումնասիրել է նեյտրոնների հատկությունները և դրել նեյտրոնային ֆիզիկայի հիմքը, առաջինն է դիտել մի շարք տարրերի (այդ թվում՝ ուրանի) նեյտրոնային ռմբակոծումից առաջ եկող արհեստական ռադիոակտիվությունը, հայտնագործել է նեյտրոնների դանդաղեցման երևույթը և ստեղծել դրա տեսությունը, ինչի համար 1938 թվականին ստացել է Նոբելյան մրցանակ։ 1942 թվականի դեկտեմբերին Ֆերմիին հաջողվել է իրականացնել միջուկային շղթայական ռեակցիա իր կառուցած՝ աշխարհում առաջին միջուկային ռեակտորում, որտեղ որպես նեյտրոնների դանդաղիչ օգտագործվել է գրաֆիտը, իսկ որպես վառելիք՝ ուրանը։
Կյանքի վերջին տարիներին զբաղվել է բարձր էներգիաների ֆիզիկայով։ Առաջինն է սկսել տարբեր էներգիաների լիցքավորված π-մեզոնների և ջրածնի փոխազդեցության փորձարարական հետազոտությունները և ստացել մի շարք հիմնարար արդյունքներ։ Ունի նաև այս բնագավառին վերաբերող տեսական աշխատանքներ։ Աշխարհի մի շարք գիտական ընկերությունների և ակադեմիաների, այդ թվում նաև ԽՍՀՄ ԳԱ արտասահմանյան անդամ էր (1929 թ.)։
Էնրիկո Ֆերմին մահացել է 53 տարեկան հասակում, քաղցկեղից։ Հանգչում է Չիկագոյի գերեզմանատանը, մի համեստ տապանաքարի ներքո։
Ի պատիվ Ֆերմիի
Ականավոր գիտնականի անունով է կոչվել 100-րդ քիմիական տարրը՝ ֆերմիումը։ Այդպիսով՝ նա դարձել է այն 16 գիտնականներից մեկը, ում անունը շնորհվել է քիմիական տարրի։
Ֆերմիի անունն են կրում մի շարք ատոմային էլեկտրակայաններ ԱՄՆ-ում և Իտալիայում, գիտահետազոտական նպատակներով կառուցված տարրական մասնիկների արագացուցիչ և ռեակտոր՝ ԱՄՆ-ում և Արգենտինայում, գամմա ճառագայթներով տիեզերական հեռադիտակ և այլն։ Ֆերմիի անունն է տրվել ԱՄՆ Ատոմային էներգիայի հանձնաժողովի կողմից սահմանված միջազգային հատուկ՝ բարձրագույն մրցանակին, որը շնորհվում է էներգիայի ուսումնասիրման, կիրառման, արտադրության բնագավառներում խոշորագույն ավանդ ներդրած գիտնականներին։ Այդ մրցանակով պարգևատրվածների թվում են Օտտո Հանը, Ռոբերտ Օպենհայմերը, Էդվարդ Թելլերը և մեծանուն այլ գիտնականներ։
1970 թվականին միջազգային աստղագիտական միությունը Ֆերմիի անունը շնորհել է Լուսնի հակառակ կողմի խառնարաններից մեկին։
Երկեր
Introduzione alla Fisica Atomica (Italian). Bologna: N. Zanichelli. 1928. OCLC9653646.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
Fisica per i Licei (Italian). Bologna: N. Zanichelli. 1929. OCLC9653646.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
Molecole e cristalli (Italian). Bologna: N. Zanichelli. 1934. OCLC19918218.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
Thermodynamics. New York: Prentice Hall. 1937. OCLC2379038.
Fisica per Istituti Tecnici (Italian). Bologna: N. Zanichelli. 1938.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
Fisica per Licei Scientifici (Italian). Bologna: N. Zanichelli. 1938.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) (with Edoardo Amaldi)
Գ. Յա. Մյակիշև, Բ. Բ. Բուխովցև «Ֆիզիկա», 1992 թ., «Լույս» հրատարակչություն
Alison, Samuel King (1957). «Enrico Fermi, 1901–1954». Biographical Memoirs of the National Academy of Sciences. 30: 125–155. OCLC11772127.
Amaldi, Edoardo (2001). «Commemoration of the Academy Fellow Enrico Fermi». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 23–35. ISBN978-88-7438-015-2. OCLC56686431.
Amaldi, Ugo (2001). «Nuclear Physics from the Nineteen Thirties to the Present Day». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 151–176. ISBN978-88-7438-015-2. OCLC56686431.
Bertotti, Bruno (2001). «Fermi's Coordinates and the Principle of Equivalence». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 115–125. ISBN978-88-7438-015-2. OCLC56686431.
Bonolis, Luisa (2001). «Enrico Fermi's Scientific Work». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 314–394. ISBN978-88-7438-015-2. OCLC56686431.
Fermi, Enrico (2004). «The Future of Nuclear Physics». In Cronin, J.W (ed.). Fermi Remembered. Chicago: University of Chicago Press. ISBN978-0-226-12111-6.
Hawkins, David (1961). Manhattan District History: Project Y – The Los Alamos Project. Volume I: Inception until August 1945. Los Alamos: Los Alamos National Laboratory. LAMS 2532.
Hewlett, Richard G.; Duncan, Francis (1969). Atomic Shield, 1947–1952. A History of the United States Atomic Energy Commission. University Park: Pennsylvania State University Press. ISBN978-0-520-07187-2. OCLC3717478.
Jacob, Maurice; Maiani, Luciano (2001). «The Scientific Legacy of Fermi in Particle Physics». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 241–270. ISBN978-88-7438-015-2. OCLC56686431.
Jones, Vincent (1985). Manhattan: The Army and the Atomic Bomb. Washington, D.C.: United States Army Center of Military History. OCLC10913875.
Persico, Enrico (2001). «Commemoration of Enrico Fermi». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 36–44. ISBN978-88-7438-015-2. OCLC56686431.
Ricci, Renato Angelo (2001). «Fermi's Last Lessons». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 286–313. ISBN978-88-7438-015-2. OCLC56686431.
Salvini, Giorgio (2001). «Enrico Fermi: His Life and Comment on his Work». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 1–20. ISBN978-88-7438-015-2. OCLC56686431.
Salvetti, Carlo (2001). «The Birth of Nuclear Energy: Fermi's Pile». In Bernardini, C.; Bonolis, Luisa (eds.). Enrico Fermi: His Work and Legacy. Bologna: Società Italiana di Fisica: Springer. էջեր 177–203. ISBN978-88-7438-015-2. OCLC56686431.