Yupiter
Yupiter – (simbolı: .svg){kind=small}
) — quyash sistemasındaǵı 5-shi planetası. Quyash sistemasınıń planetaları ishinde eń irisi esaplanǵan Yupiter tábiyatı hám dúzlisi boyınsha jumbaqlarǵa baylıǵı menen astronomlar dıqqatın ózine tartqan. Yupiterdiń ortasha radiusı Jer radiusınan shama menen 11 esege
úlken. Bul úlken planeta Quyash átirapında ortasha 778,5 million kilometrli aralıqta aylanadı. Planetanıń Quyash átirapında aylanıw tezligi sekundına 13 kilometr bolıp, 12 jılda bir ret aylanıp shıǵadı.Qızıǵı sonda, Yupiterdiń óz oǵı átirapında aylanıwı Jer tipindegi planetalardikinen parq etip, ekvator bólegi tezirek – 9 saat 56 minut dáwir menen, túrli keńlikleri bolsa túrlishe múyesh tezlik penen aylanadı. Onıń massası Jer massasınan 318 ese awır. Sonıń ushın da Yupiterdiń tartısıw kúshi Jerdikinen eki yarım esege artıq. Bul úlken planetaǵa tabiyatı elege shekem jumbaqlıǵın saqlap kiyatırǵan obyektler – eni bir neshe mıń kilometrge shekem baratuǵın onıń ekvatorǵa parallel qara-qızǵısh lentaları kiredi. Yupiter atmosferası vodorod, geliy, azı-kem metan hám ammiak gazlerinen quralǵan. Alınǵan maǵlıwmatlar onda geliydiń muǵdarı planeta atmosferasınıń 9 payızına teń ekenligin kórsetti. Planeta atmosferasıniń tiykarǵı bólegi vodorod
(90%) quraydı.Gigant planeta atmosferasında suw puwlarıniń tabılıwı da úlken waqıya boldı.
Sebebi, alımlar onıń bulıtlı qatlamlarıniń anıqlanǵan temperaturası –130°C tan
tómen bolıp, bunday temperaturada suw puwları barháma muz túrinde bolıwı múmkin dep shamalaǵan edi. Gigant planetanıń magnit maydanı bolıp, ol Quyashtan kelip atırǵan oń hám
teris zaryadlı kosmik bóleksheler menen tásirlesip, olardı óz sferasında «qápes»ke
túsirgen, nátiyjede bunday jaǵday planeta átirapında Jerdikine uqsas kúshli
radiaciya belbewleriniń payda bolıwına alıp kelgen.Yupiter Quyashtan Jerge qaraǵanda 5 ese zıyat aralıqta bolǵanı ushın, bul planeta beti birliginiń Quyashtan alatuǵın energiyası jerdikinen 27 esege kem. Biraq soǵan qaramastan onıń Quyashtan alatuǵın energiyası 2,5 esedey
kóp energiya menen nurlanadı. Planeta haqqında qolǵa kirgizilgen eń sońǵı maǵlıwmatlar tiykarında bul úlken planetanıń ishki dúzilisi matematik modellestirildi. Usı model boyınsha, Yupiter atmosferasıniń shuqırlıǵı ≈104 km bolıp, bul shegaradan tómende suyıq faza kórinisindegi massası jaylasqan, planeta orayında awır elementlerden quralǵan qattı túrindegi yadro bar dep boljanǵan.Ol jerde basım bir neshe on mln. atom bolıp, temperatura 15 000 – 25 000°C qa shekem baradı.Yupiter óz joldasları menen úlken bir «semyani» quraydı, onıń tabılǵan joldaslarıniń sanı maydaları menen esaplaǵanda 60 tan asıp ketti. Planetanıń bul joldaslarınan tórtewi eń irisi 1610-jılda G.Galiley tárepinen tabılǵan.