In de wereld van vandaag is Vrij onderzoek een onderwerp dat steeds meer relevantie en belangstelling heeft gekregen in de samenleving. Vanaf het begin tot aan de impact ervan vandaag de dag is Vrij onderzoek het onderwerp geweest van debat, studie en onderzoek door experts op verschillende gebieden. Door de geschiedenis heen heeft Vrij onderzoek zijn invloed aangetoond in verschillende aspecten van het dagelijks leven, van de politiek tot de populaire cultuur. In dit artikel zullen we de vele facetten van Vrij onderzoek en het belang ervan in de moderne samenleving verkennen, en de implicaties en rol ervan in onze wereld van vandaag analyseren.
Het begrip vrij onderzoek (uit het Frans: libre examen) is sedert de 19e eeuw een methode voor de wetenschapsbeoefening.
Bij vrij onderzoek wordt een onderwerp aandachtig overwogen zonder daarbij op voorhand uit te gaan van de waarheid van de gedachtegang. De bedoeling is om zich niet te laten leiden door wat al eerder over een onderwerp is onderwezen of gepubliceerd. Het vrije onderzoek wil dus zonder vooroordelen en zonder een beroep op autoriteit, een dogma of een geloof wetenschap beoefenen. Het begrip komt uit De Verlichting en zou voor het eerst gebruikt zijn door de Franse filosoof Nicolas de Condorcet.
Een citaat van Henri Poincaré vat de principes van vrij onderzoek goed samen:
"Het denken mag zich nooit onderwerpen, noch aan een dogma, noch aan een partij, noch aan een hartstocht, noch aan een belang, noch aan een vooroordeel, noch aan om het even wat, maar uitsluitend aan de feiten zelf, want zich onderwerpen betekent het einde van alle denken".
In België heeft het begrip - in het licht van de Liberaal-Katholieke tegenstellingen in de jonge staat - een specifieke invulling gekregen bij de oprichting van een vrijzinnige universiteit:
Het principe van vrij onderzoek werd opgenomen in de statuten van de Vrije Universiteit Brussel, waarbij bovenstaand citaat van Poincaré als uitgangspunt diende. Bij de oprichting van de VUB in 1835, toen nog Université Libre de Bruxelles, wilden de liberalen, vrijzinnige en anti-klerikale wetenschappers zich hiermee vooral afzetten tegen het dogmatisch of religieus geïnspireerde beoefenen van de wetenschappen, voornamelijk in filosofie, geschiedenis, recht. Het werd zelfs zo strikt geïnterpreteerd dat alle religieus geïnspireerde denkrichtingen werden geweerd bij de opleiding van de studenten. Het werd daardoor op zijn beurt een "anti-klerikaal dogma", want studenten waren niet meer "vrij" een katholieke visie te bestuderen. Later werd het begrip ook toegepast op "onafhankelijk" onderzoek, vrij van geldschieters of commerciële sponsors.
Sedert eind 20e eeuw, met de ontzuiling, wordt het steeds minder strikt vrijzinnig ingevuld, al is er aan de VUB nog steeds een Studiekring Vrij Onderzoek actief die er als dienst over waakt dat de principes van vrij onderzoek er worden toegepast.