W dzisiejszym świecie Kawaleria Narodowa zajmuje centralne miejsce w społeczeństwie, czy to na poziomie osobistym, politycznym, społecznym czy kulturowym. Jego znaczenie polega na jego wpływie na różne aspekty życia codziennego, a także na jego roli w historii i rozwoju człowieka. Z biegiem czasu Kawaleria Narodowa stał się przedmiotem debaty, badań i refleksji, generując sprzeczne opinie i pełne pasji dyskusje. Od wpływu na gospodarkę po rolę w tożsamości indywidualnej, Kawaleria Narodowa okazał się tematem powszechnego zainteresowania, który zachęca nas do refleksji nad tym, kim jesteśmy i dokąd zmierzamy. W tym artykule zbadamy różne aspekty Kawaleria Narodowa, analizując jego znaczenie i wpływ na dzisiejszy świat.
Kawaleria Narodowa – formacja polskiej jazdy autoramentu narodowego powstałej w XVIII wieku na bazie starszych formacji jazdy, takich jak husaria i pancerni (pozostałych po konfederacji barskiej).
W 1775 roku uchwałą Sejmu rozwiązano husarię, jako formację bojową, a istniejące oddziały husarii i pancernych, pozbawione uzbrojenia ochronnego, zostały przekształcone w Kawalerię Narodową. Zanikła wraz z upadkiem I Rzeczypospolitej, by posłużyć m.in. jako wzór umundurowania w okresie późniejszym (np. kawaleria Legionów, a także pierwowzór munduru ułańskiego).
Kawalerię Narodową formalnie powołano decyzją rozbiorowego sejmu warszawskiego w 1775 roku. Liczba czterech nowo tworzonych brygad KN wskazuje, iż brygady miały wejść po jednej do każdej z nowo utworzonych dywizji ogólnowojskowych. Faktyczną jej organizację rozpoczęto dopiero z końcem 1776 roku. Jedynie organizacja brygady KN w nowej Dywizji Wielkopolskiej została wcześniej rozpoczęta przez Jana Lipskiego, który to komenderował nią już od 12 stycznia 1776 roku. Zgodnie z etatem brygada KN miała liczyć po 737 „głów”, podzielonych na sześć szwadronów po cztery chorągwie każdy.
Aby osiągnąć przewidzianą etatem liczbę 96 chorągwi, należało do istniejących faktycznie 85 chorągwi husarskich i pancernych dodać 11 kolejnych. Departament Wojskowy polecił skompletować 8 chorągwi i utworzyć trzy nowe.
Początkowo utworzono brygady Kawalerii Narodowej w Koronie i na Litwie, powołując 3 brygady Ukraińskie, jedną Wielkopolską i 2 Litewskie, związane z podziałem na chorągwie, niemniej nadal zwyczajowo rozróżniało się chorągwie pancerne i husarskie. Podział ten obowiązywał też początkowo w mundurach, dopiero pierwsze przepisy ujednolicające ukazały się w 1785 roku (już po konfederacji barskiej). Ze starej organizacji zachował się też podział na towarzyszy i pocztowych, co widoczne było nie tylko w umundurowaniu.
Początkowo Dywizji Małopolskiej nie przydzielono brygady KN. Już w kwietniu 1777 roku przesunięto dwie chorągwie z 3 Brygady w Dywizji Ukraińskiej i Podolskiej, aby docelowo wyodrębnić ich 12, tworząc półbrygadę w Dywizji Małopolskiej pod dowództwem Józefa Golejewskiego. Lustracją przeprowadzona w 1778 roku wykazała, że stan etatowy brygad wynosi 2948 żołnierzy, a faktyczny 1936 zorganizowanych w 96 chorągwiach.
Rozkazem z dnia 12 listopada 1788 roku podwyższono stany liczbowe wszystkich 96 Koronnych chorągwi Kawalerii Narodowej z 35 szabel do 150, przez co siła każdej z brygad miała wynosić teraz 3600 szabel (wobec poprzednich 867) z podziałem na 24 szwadrony (dawniej chorągwie). W ramach tego rozkazu zlikwidowano także jazdę obcego autoramentu, z 3 pułków dragonii tworząc Pułki Straży Przedniej w ramach Jazdy Narodowej.
30 listopada 1789 roku Sejm nakazał podzielić 4 tak rozbudowane koronne brygady kawalerii (trzy Ukraińskie i Wielkopolską) na 8 z podziałem na 12 szwadronów. Według regulaminu z 30 kwietnia 1790 roku szwadron Kawalerii Narodowej dzieli się na 4 cugi: 1-y z 32 towarzyszy i 3 po 32 pocztowych (razem 32 towarzyszy i 96 pocztowych), zaś szwadron straży przedniej składa się z 2 cugów towarzyskich po 29 koni i 2 cugów pocztowych po 29 koni (razem 58 towarzyszy i 58 pocztowych).
Prowadzący lustrację kawalerii narodowej w 1791 roku pisarz polny koronny Kazimierz Rzewuski podsumował ją następująco:
Wyznać szczerze muszę, że nierównie więcej wróżyłem dla narodu korzyści z tego dystyngowanego wojska (t.j. kawaleryi narodowej), gdym nie miał tyle sposobności z bliska mu się przypatrzyć; ale teraz śmiało to powiem, że gdy w tym składzie, urządzeniu, formacyi i niedozorze zostanie nasza kawalerya, zamiast pożytku z niej spodziewanego, ciężarem się tylko stanie krajowi..
W czasie insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku siły powstańcze liczyły 12 brygad kawalerii narodowej, 2 regimenty gwardii konnej i 16 pułków straży przedniej, choć przy niepełnych stanach liczebnych.
Nowy etat brygady wprowadzony 8 października 1789 roku dla stutysięcznego etatu wojska Obojga Narodów wyglądał następująco:
Sztab wyższy:
Razem –5
Sztab średni i niższy:
Razem – 14
Chorągwie:
Razem – 1800
Ogółem – 1819
W 1746 roku hetman wielki litewski Michał Kazimierz Radziwiłł wydał uniwersał, ustalający mundury dla formacji husarskich i pancernych, zarówno koronnych i litewskich. Wzór ten praktycznie obowiązywał aż do 1785 roku, po drobnych zmianach w okresie konfederacji barskiej. I tak:
W 1785 roku Departament Wojskowy ustalił wygląd munduru dla: pocztowego, towarzysza, oficera, audytora, kwatermistrza, trębacza, paukiera, profosa i podprofosa, felczera oraz rzemieślników: siodlarza, konowała, kowala, puszkarza. Przepisy te ustalały rząd koński i ujednolicały umundurowanie, i tak karmazynowe rogatywki pochodzą z munduru husarskiego, a granatowe kurtki z munduru chorągwi pancernych.
11 marca 1791 roku Departament Wojskowy wydał nowy przepis dla oddziałów Kawalerii Narodowej i Pułków Straży Przedniej, gdzie zubożono ozdoby munduru (obniżając jego koszt), lecz utrzymano podział na pocztowych i towarzyszy (pocztowi nosili na głowie giwery, towarzysze – rogatywki). Zmieniono także: proporcje nakryć głowy, towarzyszom spodnie z karmazynowych z podwójną białą listwą na granatowe z karmazynowymi listwami, wymieniono ładownice na mniej ozdobne, zniesiono orły i frędzle na czaprakach towarzyszy i oficerów, pocztowi dostali wygodne czapraki kryte czarnym baranim futrem i inne drobne zmiany.
Niemniej przepis powyższy nie został wprowadzony z dnia na dzień i ze źródeł ikonograficznych wynika, że zarówno w bitwach w 1792 i w 1794 roku część żołnierzy donaszała stare sorty mundurowe.
Ważniejsze bitwy, w których brały udział oddziały Kawalerii Narodowej: