Havoning ifloslanishi nafas olish yoʻllari infeksiyalari, yurak kasalliklari, KOAH, insult va oʻpka saratoni kabi ifloslanish bilan bogʻliq bir qator kasalliklar uchun muhim xavf omilidir. Mavjud muammo borasida olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, havo ifloslanishi IQ koʻrsatkichlarining pasayishi, idrokning buzilishi,ruhiy tushkunlik va perinatal salomatlikka zarar yetkazish kabi psixiatrik kasalliklar xavfining oshishi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Havoning yomon sifati inson salomatligiga taʼsiri juda keng boʻlib, asosan tananing nafas olish tizimi va yurak-qon tomir tizimiga taʼsir qiladi.
Faqat qazib olinadigan yoqilgʻidan foydalanish bilan bogʻliq boʻlgan tashqi havo ifloslanishi har yili 3,61 million kishining oʻlimiga sabab boʻladi, bu antropogen ozon va PM2,5 bilan birga (2,1 million) inson oʻlimiga eng koʻp hissa qoʻshuvchilardan biriga aylangan. Havoning sifati odatda havodagi PM2,5 zarralari konsentratsiyasi bilan oʻlchanadi, bu odatda diametri 2,5 mikrometr yoki undan kichik boʻlgan, nafas bilan yutiladigan mayda zarralarni tavsiflaydi. JSST standart meʼyori — 10 mkg/m3 ni tashkil qiladi.
Umuman olganda, har yili dunyo boʻylab 7 mln kishi havoning ifloslanishi oqibatida vafot etadi yoki oʻrtacha umr koʻrish davomiyligining qisqarishiga (2,9 yil) sabab boʻladi va bu kamida 2015-yildan buyon sezilarli progressga erishmagan dunyodagi eng katta ekologik xavf hisoblanadi. Ichki havoning ifloslanishi va shahar havosining yomon sifati dunyodagi eng zaharli ifloslanish muammolaridan ikkitasi sifatida Blacksmith Instituti tomonidan 2008-yildagi dunyoning eng ifloslangan joylari hisobotida qayd etilgan. Atmosfera ifloslanishi inqirozining koʻlami juda katta: dunyo aholisining 90 foizi maʼlum darajada toza boʻlmagan havodan nafas oladi. Sogʻliq uchun yomon oqibatlari keng boʻlsa-da, muammoni hal qilish usuli asosan tasodifiy yoki eʼtibordan chetda qolgan.
Havoning ifloslanishi natijasida hosildorlikning yoʻqolishi va hayot sifatining yomonlashishi jahon iqtisodiyotiga yiliga 5 trillion dollarga tushadi. Havo siatining yomonlashuvini kamaytirish uchun ifloslanishlarni turli xil nazorat qilish texnologiyalari va strategiyalari mavjud. Atmosfera ifloslanishining salbiy oqibatlarini cheklash uchun bir qancha xalqaro va milliy qonunchilik hamda meʼyoriy hujjatlar ishlab chiqilgan. Mahalliy qoidalar toʻgʻri bajarilganda, sog'liqni saqlash sohasida sezilarli yutuqlarga erishilgan. Ushbu saʼy-harakatlarning baʼzilari jumladan, ozonosferani buzuvchi zararli kimyoviy moddalarning chiqarilishini ozaytiradigan Monreal protokoli va oltingugurt emissiyasini kamaytiradigan 1985-yildagi Helsinki protokoli xalqaro darajada muvaffaqiyatli boʻlib,iqlim o'zgarishi bo'yicha xalqaro harakatlar bundan mustasno.
yog'och, ekin chiqindilari va goʻng kabi biomassani anʼanaviy yoqish. (Rivojlanayotgan va kambagʻal mamlakatlarda biomassani anʼanaviy yoqish havoni ifloslantiruvchi moddalarning asosiy manbai hisoblanadi. Shuningdek, u Buyuk Britaniya va Yangi Janubiy Wales kabi rivojlangan hududlarda zarralar bilan ifloslanishning bosh omili hisoblanadi. Uning ifloslantiruvchi moddalariga PAU kiradi)
ishlab chiqarish ob’ektlari (zavodlar)
2014-yilgi tadqiqot shuni koʻrsatdiki, Xitoyda asbob-uskunalar, mashinalar va qurilmalar ishlab chiqarish va qurilish sohalari havoni ifloslantiruvchi moddalar emissiyasining 50 % dan ortigʻiga hissa qoʻshgan.[yaxshiroq manba kerak] Bu yuqori emissiya intensivligi va uning sanoat tuzilishidagi yuqori emissiya omillari bilan bogʻliq.
chiqindilarni yoqish (yoqish pechlari, shuningdek, qattiq yer usti chiqindilarining toʻrtdan bir qismini tashkil etuvchi nazoratsiz chiqindilarni ochiq va noqonuniy yoqishlar)
pechlar va boshqa turdagi yoqilgʻi bilan ishlaydigan isitish moslamalari.
Mobil manbalargaavtotransport vositalari, poyezdlar (xususan, teplovozlar va dizel-poyezdlar), dengiz kemalari va samolyotlar, shuningdek, raketalar hamda fazo chiqindilari kiradi. Avtoulovlar tufayli havo ifloslanishiga tashqi havoga chiqariladigan gazlar va avtoulov shinalari (shu jumladan mikroplastmassalar) kiradi. Maʼlumotlarga koʻra, avtoulov „AQSh havo ifloslanishining taxminan uchdan bir qismiga sabab boʻladi“
Nazorat ostidagi yoqishdan foydalangan holda qishloq xoʻjaligi va oʻrmonlarni boshqarish strategiyalari. Amazonka kabi oʻrmonlarda koʻp miqdorda kesish va yoqish kabi amaliyotlar o'rmonlarning kesilishi bilan havoning katta ifloslanishiga olib keladi. Nazorat ostida yoki belgilangan yondirish — bu oʻrmonlarni boshqarish, qishloq xoʻjaligi, dashtlarni tiklash va issiqxona gazlarini kamaytirishda qoʻllaniladigan amaliyotdir. Oʻrmonchilar boshqariladigan olovdan vosita sifatida foydalanishlari mumkin, chunki yongʻin oʻrmon va oʻtloq ekologiyasining tabiiy xususiyatidir. Nazorat ostida yonish baʼzi kerakli oʻrmon daraxtlarining oʻsishini koʻpaytiradi, natijada oʻrmon yangilanadi.
Yonishdan tashqari jarayonlarning boshqa omillar ham mavjud:
Boʻyoq, soch purkagich, lak, aerozol purkagich va boshqa erituvchilarning bugʻlari. 2010-yillarda Los-Anjeles havzasidagi organik birikmalar ifloslanishining deyarli yarmini ushbu omillardan hosil boʻluvchi chiqindilar tashkil etgani taxmin qilingan.
Chiqindilarni poligonlarga joylashtirish metan hosil qiladi.
Yadro qurollari, zaharli gazlar, mikroblar va raketa qurollari harbiy resurslarga misoldir.
Yer qobigʻidagiradioaktiv parchalanishdan kelib chiqqan radon gazi. Radon rangsiz, hidsiz, tabiiy ravishda paydo boʻluvchi, radiyning parchalanishidan hosil boʻladigan radioaktiv asil gazdir. Bu sogʻliq uchun xavfli deb hisoblanadi. Tabiiy manbalardan olingan radon gazi binolarda, ayniqsa podval kabi yopiq joylarda toʻplanishi mumkin va bu oʻpka saratonining sigareta chekishdan keyin ikkinchi eng koʻp uchraydigan sababidir.
Oʻrmon yongʻinlaridan chiquvchi tutun va uglerod oksidi. Faol oʻrmon yongʻinlari davrida biomassaning nazoratsiz yonishi natijasida hosil boʻlgan tutun kontsentratsiyasi boʻyicha barcha havo ifloslanishining deyarli 75 % ni tashkil qilishi mumkin.
Baʼzi hududlarda oʻsimliklar issiq kunlarda ekologik jihatdan muhim miqdorda uchuvchi organik birikmalar (inglizcha: votalitate organic compounds (VOC)) chiqaradi. Ushbu VOClar asosiy antropogen ifloslantiruvchi moddalar bilan reaksiyaga kirishadi- xususan, NOx, SO2 va antropogen organik uglerod birikmalari — ikkilamchi ifloslantiruvchi moddalarning mavsumiy tumanlarini hosil qiladi. Qora saqich, terak, eman va majnuntol koʻp miqdorda VOC hosil qilishi mumkin boʻlgan oʻsimliklarning baʼzi namunalaridir.
Atmosferani ifloslantiruvchi emissiya omillari — bu atrof-muhit havosiga chiqadigan ifloslantiruvchi moddalar miqdorini ushbu ifloslantiruvchi moddalarning chiqarilishi bilan bogʻliq faoliyat orqali bogʻlashni maqsad qilgan reprezentativ qiymatlar. Ifloslovchining ogʻirligi, ifloslantiruvchi moddalarni hosil qiluvchi faoliyatning birlik ogʻirligiga, hajmiga, masofasiga yoki vaqtiga qarab boʻlinadi. Ushbu mezonlar turli xil ifloslanish omillaridan hosil boʻluvchi chiqindilarni baholashni osonlashtiradi.
Turg'un organik ifloslantiruvchi moddalar roʻyxatida 12 ta birikma mavjuddir. Dioksinlar va furanlar ulardan ikkitasi boʻlib, plastiklarning ochiq yonishi kabi organik moddalarning yoqilishi natijasida maqsadli yaratiladi. Bu birikmalar ham endokrin buzuvchidir va inson genlarini mutatsiyaga olib kelishi mumkin.
Havoni ifloslantiruvchi moddalar inson va ekotizimga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan havodagi materialdir. Modda qattiq zarralar, suyuq tomchilar yoki gazlardan iborat boʻladi. Ifloslantiruvchi tabiiy kelib chiqishi yoki texnogen boʻlishi mumkin. Ifloslantiruvchi moddalar birlamchi va ikkilamchi deb tasniflanadi. Birlamchi ifloslantiruvchi moddalar odatda vulqon otilishi natijasida hosil boʻluvchi kul kabi jarayonlar natijasida hosil boʻladi. Boshqa misollar orasida avtoulov chiqindisidan chiqadigan uglerod oksidi yoki fabrikalardan chiquvchioltingugurt dioksidi kiradi. Ikkilamchi ifloslantiruvchi moddalar toʻgʻridan-toʻgʻri hosil boʻlmaydi. Aksincha, ular asosiy ifloslantiruvchi moddalar reaksiyaga kirishganda yoki havoda oʻzaro taʼsirlashganda hosil boʻladi. Troposferik ozon ikkilamchi ifloslantiruvchi moddalarning yorqin namunasidir. Baʼzi ifloslantiruvchi moddalar ham birlamchi, ham ikkilamchi boʻlishi mumkin.
Inson faoliyati natijasida atmosferaga chiqadigan ifloslantiruvchi moddalarga quyidagilar kiradi:
Karbonat angidrid (CO2): Issiqxona gazi roli tufayli u „yetakchi ifloslantiruvchi“ va „eng yomon iqlim ifloslantiruvchisi“ sifatida tavsiflangan. Karbonat angidrid atmosferaning tabiiy tarkibiy qismi boʻlib, oʻsimliklar hayoti uchun zarurdir va inson nafas olish tizimi tomonidan hosil boʻladi. Yer atmosferasida CO2 koʻpayishi tez suratlarda oshmoqda.
Oltingugurt oksidlari (SOx): ayniqsa oltingugurt dioksidi, SO2 formulali kimyoviy birikma. SO2 vulqonlar va turli sanoat jarayonlarida hosil boʻladi. Koʻmir va neft koʻpincha oltingugurt birikmalarini oʻz ichiga oladi va ularning yonishi oltingugurt dioksidini hosil qiladi. SO2 ning keyingi oksidlanishi, odatda, NO2 kabi katalizator ishtirokida, H2 SO4 hosil qiladi va shu bilan kislotali yomgʻir hosil boʻladi. Bu yoqilgʻilardan energiya manbalari sifatida foydalanishning atrof-muhitga taʼsiri haqida tashvishlanish sabablaridan biridir.
Azot oksidi (NOx): Azot oksidi, xususan, azot dioksidi yuqori haroratli yonish natijasida chiqariladi, shuningdek, momaqaldiroq paytida elektr zaryadsizlanishi natijasida hosil boʻladi. Azot dioksidi NO2 formulasiga ega kimyoviy birikma. Bu bir nechta azot oksidlaridan biridir. Atmosferani ifloslantiruvchi moddalardan biri boʻlgan bu qizil-jigarrang zaharli gaz oʻziga xos oʻtkir hidga ega.
Uglerod oksidi (CO): CO formulali rangsiz, hidsiz, zaharli gazdir. Bu tabiiy gaz, koʻmir yoki oʻtin kabi yoqilgʻining yonish mahsulotidir. Avtoulov chiqindisi atmosferaga chiquvchi uglerod oksidining katta qismini tashkil qiladi. Bu havoda koʻplab oʻpka kasalliklari hamda tabiiy muhit buzilishi va hayvonlarga zarar yetkazish bilan bogʻliq boʻlgan tutun turini hosil qiladi.
Uchuvchi organik birikmalar (VOC): VOClar tashqi havoni ifloslantiruvchi moddalardir. Ular metan (CH4) yoki metan boʻlmagan (NMVOCs) deb tasniflanadi. Metan global isishning kuchayishiga hissa qoʻshadigan shiddatli issiqxona gazidir. Boshqa uglevodorod VOC’lar ham ozon yaratish va atmosferada metanning umrini uzaytirishdagi roli tufayli muhim issiqxona gazlari hisoblanadi. Bu taʼsir mahalliy havo sifatiga qarab oʻzgaradi. Aromatik NMVOCs benzol, toluol va ksilen uzoq vaqt davomida taʼsir qilish bilan leykemiyaga olib kelishi mumkin. 1,3-butadien koʻpincha sanoatda foydalanish bilan bogʻliq yana bir xavfli birikma hisoblanadi.
Zarralar, shuningdek, zarrachalar (PM), atmosfera zarrachalari (APM) yoki mayda zarralar deb ham ataladi, gaz tarkibidagi mikroskopik qattiq yoki suyuq zarralardir. Boshqa tomondan, aerozol zarralar va gaz aralashmasidir. Vulqonlar, chang boʻronlari, oʻrmon va oʻtloq yongʻinlari, tirik oʻsimliklar va dengiz purkagichlari zarrachalarning manbalaridir. Aerozollar avtoulovlarda, elektr stantsiyalarda va koʻplab sanoat jarayonlarida qazib olinadigan yoqilgʻining yonishi kabi inson faoliyati natijasida hosil boʻladi. Dunyo boʻyicha oʻrtacha, antropogen aerozollar — inson faoliyati natijasida yaratilgan. Hozirgi vaqtda havoning taxminan 10 % ni tashkil qiladi. Havodagi mayda zarrachalarning koʻpayishi yurak xastaligi, oʻpka funktsiyasining oʻzgarishi va oʻpka saratoni kabi sogʻliq uchun zararli kasalliklarni olib keladi. Zarrachalar nafas yoʻllarining infektsiyalari bilan bogʻliq boʻlib, astma kabi kasalliklarga chalinganlar uchun xavfli boʻlishi mumkin.
Havodagi mayda zarralar bilan bogʻlangan doimiy erkin radikallar yurak kasalliklar bilan bogʻliq.
Xlorflorokarbonlar (CFC): Hzoirda foydalanish taqiqlangan tovarlardan chiqariladi; ozon qatlamiga zararli. Bu konditsionerlar, muzlatgichlar, aerozol purkagichlari va boshqa shunga oʻxshash qurilmalar tomonidan chiqariladigan gazlardir. CFClar atmosferaga chiqarilgandan keyin stratosferaga yetib boradi. Ular u yerda boshqa gazlar bilan oʻzaro taʼsirlashib, ozon qatlamiga zarar yetkazadilar. Buning natijasida ultrabinafsha nurlar yer yuzasiga yetib borishi mumkin. Bu teri saratoni, koʻz muammolari va hatto oʻsimliklarning shikastlanishiga olib keladi.
Ammiak: asosan qishloq xoʻjaligi chiqindilari tomonidan chiqariladi. Ammiak NH3 formulali birikmadir. Odatda u oʻziga xos oʻtkir hidli gaz sifatida uchraydi. Ammiak oziq-ovqat va oʻgʻitlar uchun kashshof boʻlib, quruqlikdagi organizmlarning ozuqaviy ehtiyojlariga sezilarli hissa qoʻshadi. Ammiak gidroksidi keng qoʻllanilishiga qaramay xavflidir. Atmosferada ammiak azot va oltingugurt oksidlari bilan reaksiyaga kirishib, ikkilamchi zarrachalarni hosil qiladi.
Hidlar: axlat, kanalizatsiya va sanoat jarayonidan kelib chiqadi.
Fotokimyoviy smog: gazsimon asosiy ifloslantiruvchi va kimyoviy moddalardan hosil boʻladi. Smog — havoda yuzaga keladigan ifloslanish turi. Smog maʼlum bir hududda tutun va oltingugurt dioksidi aralashmasi paydo boʻluvchi katta hajmdagi koʻmir yoqilishi natijasida yuzaga keladi. Zamonaviy smog odatda avtoulov va sanoat chiqindilari tufayli yuzaga keladi, ular quyoshdan ultrabinafsha nurlar taʼsirida atmosferaga taʼsir qilib, ikkilamchi ifloslantiruvchi moddalarni hosil qiladi, keyinchalik ular fotokimyoviy tutun hosil qilish uchun birlamchi emissiyalar bilan birlashadi.
Troposferik ozon (O3): NOx va VOC aralashmasidan hosil boʻluvchi ozon. Shuningdek, u stratosferaning turli qismlarida joylashgan ozon qatlamining muhim qismidir. U bilan bogʻliq fotokimyoviy va kimyoviy reaktsiyalar kunduzi va kechasi atmosferada sodir boʻladigan koʻplab kimyoviy faoliyatni kuchaytiradi. Bu inson faoliyati (asosan, qazib olinadigan yoqilgʻilarning yonishi) natijasida koʻp miqdorda hosil boʻladigan ifloslantiruvchi va smogning tarkibiy qismidir.
Peroksiatsetil nitrat (C2 H3 NO5): xuddi shunday NOx va VOClardan hosil boʻladi.
Kichik havo ifloslantiruvchi moddalarga quyidagilar kiradi:
Koʻp miqdordagi kichik xavfli havo ifloslantiruvchi moddalar. Ulardan baʼzilari AQShda Toza havo toʻgʻrisidagi qonun (inglizcha: Clean Air Act), Yevropada esa Havo asoslari direktivasi (inglizcha: Air Framework Directive) ostida tartibga solinadi.
Turgʻun organik ifloslantiruvchi moddalar kimyoviy, biologik yoki fotolitik jarayonlar tufayli atrof-muhitning buzilishiga chidamli organik birikmalardir. Natijada, ular atrof-muhitda omon qolishi, uzoq masofaga yoyilishi, inson va hayvonlar toʻqimalarida biotoʻplanishi, oziq-ovqat zanjirlarida biomagnitsiyalanishi va inson salomatligi va ekotizimiga katta xavf tugʻdirishi aniqlangan.
Ichki havo sifati
Odamlar asosiy vaqtlarining koʻp qismini oʻtkazuvchi binolarda ventilyatsiya yetishmasligi havoning ifloslanishiga sabab boʻladi. Radon (Rn) gazi, kanserogen boʻlib, maʼlum joylarda Yerdan ajralib chiqadi va uylar ichiga joylashadi. Qurilish materiallari, shu jumladan gilam va fanerformaldegid (H2CO) gazini chiqaradi. Boʻyoq va erituvchilar quriganida uchuvchi organik birikmalarni (VOC) hosil qiladi. Qoʻrgʻoshin boʻyogʻi changga aylanishi va odamlar undan nafas olishi mumkin. Havoni qasddan ifloslantirish xushboʻy havo purkagichlari, tutatqilari va boshqa xushboʻy narsalardan foydalanish bilan kiritiladi. Oshxona pechlari va kaminlarni nazoratli yoqish natijasida havoga, ichkariga va tashqariga sezilarli miqdorda zararli tutun zarralarini chiqarish mumkin. Ichkarining ifloslanish xavflariga pestitsidlar va boshqa kimyoviy purkagichlarni toʻgʻri ventilyatsiya qilinmagan holda ishlatish sabab boʻlishi mumkin.
Uglerod oksidi bilan zaharlanish va oʻlim holatlari koʻpincha shamollatish teshiklarining notoʻgʻriligi yoki yopiq joylarda koʻmirni yoqish natijasida yuzaga keladi. Surunkali uglerod oksidi bilan zaharlanish hatto notoʻgʻri sozlangan chiroqlardan ham kelib chiqishi mumkin.
Asbestdan foydalanish koʻpgina mamlakatlarda taqiqlangan boʻlsa-da, oʻtmishda sanoat va maishiy muhitda uni katta miqdorlarda ishlatish koʻplab joylarda potentsial oʻta xavfli materiallarni qoldirgan. Asbestoz — oʻpka toʻqimalariga taʼsir qiluvchi surunkali yalligʻlanishli tibbiy kasallikdir. Asbestoz bilan ogʻrigan bemorlarda ogʻir nafas qisilishi mavjud boʻlib, oʻpka saratonining bir nechta turlari bilan bogʻliq xavf yuqoridir. Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti (JSST) maʼlumotlariga koʻra, asbestoz, oʻpka saratoni va peritoneal mezotelioma sifatida aniqlanishi mumkin.
Atmosfera ifloslanishining biologik manbalari, shuningdek, gazlar va havodagi zarrachalar kabi binolarda ham topilgan. Biologik manbalarga uy hayvonlaridan ajraluvchi teri poʻstloq qatlami, odamlarning teri parchalari va sochlardan tushuvchi qillar, choyshablar, gilamlar va mebellardagi chang fermentlar va mikrometr oʻlchamdagi najas axlatlaridan paydo boʻluvchi metan, devorlardagi mikotoksinlar va sporalarni hosil qiluvchi mog'or, shuningdek, chang va mogʻor hosil qiluvchi uy oʻsimliklari, tuproq va uning atrofidagi bogʻlardagigulchanglar kiradi.
Sogʻlikka taʼsiri
Amerika Qoʻshma Shtatlari regulyatorlari tomonidan xavfsiz deb hisoblanganidan havo ifloslanishining uchta komponenti boʻlmish mayda zarrachalar, azot dioksidi va ozonning taʼsiri yurak va nafas olish kasalliklari bilan bogʻliq. 2020-yilda ifloslanish (shu jumladan havoning ifloslanishi) Yevropada har sakkizinchi oʻlimning sababi boʻlgan va ifloslanish bilan bog'liq kasalliklar, shu jumladan yurak kasalliklari, insult va o'pka saratoni uchun muhim xavfli omil edi. Havoning ifloslanishi natijasida kelib chiqadigan sogʻliqqa taʼsiri nafas olish, xirillash, yoʻtal, astma va mavjud nafas olish va yurak kasalliklarining yomonlashishini oʻz ichiga olishi mumkin. Ushbu taʼsirlar dori vositalaridan foydalanishning koʻpayishiga, shifokor yoki tez yordam boʻlimiga tashrif buyurishning va kasalxonadagi bemorlarning koʻpayishiga hamda erta oʻlimga olib kelishi mumkin. Havoning yomon sifati inson salomatligiga taʼsiri katta boʻlib, asosan tananing nafas olish tizimi va yurak-qon tomir tizimiga taʼsir qiladi. Atmosfera ifloslanishining eng keng tarqalgan manbalariga zarrachalar, ozon, azot dioksidi va oltingugurt dioksidi kiradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda yashovchi besh yoshgacha boʻlgan bolalar ichki va tashqi havoning ifloslanishi bilan bogʻliq jami oʻlimlar boʻyicha eng zaif aholi hisoblanadi.
Oʻlim
Jahon sogʻliqni saqlash tashkilotining 2014-yilgi hisob-kitoblariga koʻra, har yili havoning ifloslanishi dunyo boʻylab 7 millionga yaqin odamning bevaqt oʻlimiga sabab boʻlgan. 2019-yil mart oyida chop etilgan tadqiqotlar bu raqam 8,8 million atrofida boʻlishi mumkinligini koʻrsatgan. 2022-yilgi tahlil havoning ifloslanishi 2019-yilda 6,67 (5,90-7,49) million erta oʻlimga sabab boʻlgan degan xulosaga keldi. Oʻlim sabablari orasida qon tomirlari, yurak kasalliklari, oʻpka saratoni va oʻpka infektsiyalari mavjud.
Shahar havosining ifloslanishi har yili dunyo boʻylab 1,3 million kishining oʻlimiga sabab boʻladi. Ayniqsa, bolalar nafas olish organlari tizimining yetilmaganligi tufayli xavf ostidadir. 2015-yilda tashqi havoning, asosan, PM2,5 bilan ifloslanishi, dunyo boʻylab Osiyoda yiliga 3,3 (95 % CI 1,61-4,81) million erta oʻlimga olib kelishi taxmin qilingan. 2021-yilda JSST tashqi havoning ifloslanishi 2016-yilda dunyo boʻylab 4,2 million erta oʻlimga sabab boʻlishi taxmin qilinganini maʼlum qilgan. 2020-yilgi tadqiqot shuni koʻrsatadiki, 2015-yilda havo ifloslanishidan umr koʻrish davomiyligining qisqarishi 2,9 yilni tashkil etgan, bu toʻgʻridan-toʻgʻri zoʻravonlikning barcha shakllaridan 0,3 yildan sezilarli darajada koʻproq ekanligini koʻrsatadi.
2022-yilda GeoHealthda chop etilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, Qoʻshma Shtatlarda energiya bilan bogʻliq qazib olinadigan yoqilgʻi chiqindilarini yoʻq qilish har yili 46,900-59,400 erta oʻlimning oldini oladi va PM2.5 bilan bogʻliq kasalliklar va oʻlimning oldini olish uchun 537-678 milliard dollar foyda keltiradi.
Mintaqa boʻyicha
Hindiston va Xitoyda havoning ifloslanishidan kelib chiqadigan oʻlim darajasi eng yuqori sanaladi.Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti maʼlumotlariga koʻra, Hindistonda astmadan vafot etganlar soni nisbatan koʻproq. 2013-yil dekabr oyidagi tadqiqotlarga koʻra, Xitoyda havoning ifloslanishi har yili 500 000 kishining oʻlimiga sabab boʻlgan.
Har yili Yevropada havoning ifloslanishi oqibatida erta oʻlim holatlari 430 000 dan 800 000 gacha baholanmoqda. Ushbu oʻlimning muhim sababi yoʻl transporti tomonidan azot dioksidi va azot oksidining (NOx) havoga chiqarilishidir. 2015-yilgi maslahat hujjatida Buyuk Britaniya hukumati azot dioksidi Buyuk Britaniyada yiliga 23,500 erta oʻlimga sabab boʻlishini oshkor qilgan.Yevropa Ittifoqi boʻylab havoning ifloslanishi umr koʻrish davomiyligini deyarli toʻqqiz oyga qisqartirishi mumkinligini taxmin qilinmoqda.
Asosiy sabablar
Havoning ifloslanishiga eng katta sabab qazib olinadigan yoqilgʻining yonishi natijasida hosil boʻladi (asosan avtomobillarni ishlab chiqarish va ulardan foydalanish, elektr energiyasini ishlab chiqarish va isitish).Greenpeace tomonidan oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatadiki, dunyo boʻylab har yili 4,5 million erta oʻlim yuqori emissiyali elektr stantsiyalari va avtomobil chiqindilari chiqaradigan ifloslantiruvchi moddalar tufayli sodir boʻladi.
Birlamchi mexanizmlar
JSST hisob-kitoblariga koʻra, 2016-yilda tashqi havoning ifloslanishi bilan bogʻliq erta oʻlimlarning 58 foizi yurak kasalligi va insult tufayli sodir boʻlgan. Havoning ifloslanishini yurak-qon tomir oʻlimining ortishi bilan bogʻlaydigan mexanizmlar noaniq, ammo ehtimol ila oʻpka va tizimli yalligʻlanishni oʻz ichiga oladi.
Bugungi kundagi yillik oʻlimlar
Buyuk Britaniya va AQSh universitetlari olimlari tomonidan olib borilgan tadqiqot qazib olinadigan yoqilgʻining yonishi natijasida hosil boʻlgan havo ifloslanishi bilan bogʻliq oʻlim soni 2021-yilda 10,4 million, 2012-yilda 8,7 million va 2018-yilda 5 million boʻlib, oldingi hisob-kitoblarga qaraganda ancha yuqori degan xulosaga kelgan. JSST maʼlumotlariga koʻra, dunyo boʻylab har 8 oʻlimdan 1 tasi havoning ifloslanishi tufayli yuzaga keladi.
Yurak-qon tomir kasalligi
2007-yildagi dalillarni koʻrib chiqish shuni koʻrsatdiki, atrof-muhit havosining ifloslanishi yurak-qon tomir kasalliklari tufayli oʻlimning ortishi bilan bogʻliq boʻlgan xavf omilidir.
Havoning ifloslanishi, ifloslantiruvchi moddalar darajasi eng yuqori boʻlgan rivojlanayotgan mamlakatlarda insult uchun xavf omili sifatida paydo boʻlgan. 2007-yilgi tadqiqot shuni koʻrsatdiki, ayollarda havo ifloslanishi gemorragik emas, balki ishemik insult bilan bogʻliq.
Oʻpka kasalligi
Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, astma va surunkali obstruktiv o'pka kasalligi (KOAH) rivojlanish xavfining ortishi transport bilan bogʻliq havo ifloslanishiga taʼsir qiladi. KOAH surunkali bronxit va amfizem kabi kasalliklarni oʻz ichiga oladi. Havoning ifloslanishidan kelib chiqqan oʻpka kasalliklari xavfi quyidagi odamlar guruhlari uchun eng yuqori sanaladi: chaqaloqlar va yosh bolalar, ularning normal nafas olishi kattaroq bolalar va kattalarnikiga qaraganda tezroq; qariyalar; tashqarida ishlaydigan yoki koʻp vaqtini tashqarida oʻtkazadiganlar; va yurak hamda oʻpka kasalligiga chalinganlar.
Saraton (oʻpka saratoni)
2007-yilda atrof-muhit havosining ifloslanishi saraton kasalligi uchun xavf omili ekanligi haqidagi dalillarni koʻrib chiqish PM2.5 (nozik zarrachalar) ning uzoq muddatli taʼsir qilishi tasodifiy boʻlmagan oʻlimning umumiy xavfini har yili 6 % ga oshiradi degan xulosaga kelish uchun aniq maʼlumotlarni topgan. Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, tirbandlikka yaqin joyda yashash oʻpka saratoni, yurak-qon tomir kasalliklari ushbu natijaning yuqori xavfi bilan bogʻliq.
Buyrak kasalligi
2021-yilda 2001-2016-yillar davomida 163 197 nafar Tayvan aholisini oʻrganish natijasida PM2.5 kontsentratsiyasining har 5 mkg /m 3 ga kamayishi surunkali buyrak kasalligi rivojlanish xavfini 25 foizga kamaytirishi bilan bogʻliqligini taxmin qildi. 10 997 aterosklerozli bemorlar ishtirok etgan akkord tadqiqotiga koʻra, yuqori PM 2,5 taʼsiri albuminuriyaning kuchayishi bilan bogʻliq.
Markaziy asab tizimi
Havoning ifloslanishi markaziy asab tizimiga ham taʼsir qilishi haqida maʼlumotlar toʻplanib bormoqda.
Havoning ifloslanishi 50 yoshdan oshgan odamlarda demans xavfini oshiradi. Ichki havoning ifloslanishi bolalalarda kognitiv funktsiya va neyrorivojlanishga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin. Prenatal taʼsir neyrorivojlanishga ham taʼsir qilishi mumkin. Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, havoning ifloslanishi turli xil rivojlanish nuqsonlari, oksidlovchi stress va neyro-yallig'lanish bilan bogʻliq va u Altsgeymer kasalligi va Parkinson kasalligiga olib keladi.
Sichqonlarni oʻrganishda havo ifloslanishi urgʻochilarga qaraganda erkaklarga koʻproq salbiy taʼsir koʻrsatgan.
Bolalar
Hindistonning Nyu-Dehli kabi shaharlarida bolalar salomatligini taʼminlash boʻyicha himoya choralari koʻrilmoqda, bu yerda avtobuslar smogni yoʻqotish uchun siqilgan tabiiy gazdan foydalanadi. Yaqinda Yevropada oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, oʻta nozik zarrachalarning taʼsiri bolalarda qon bosimini oshirishi mumkin. JSSTning 2018-yilgi hisobotiga koʻra, ifloslangan havo 15 yoshgacha boʻlgan millionlab bolalarning zaharlanishiga olib kelgan va bu har yili olti yuz mingga yaqin bolalarning hayotiga zomin boʻladi.
Chaqaloqlar
Atrof-muhitning ifloslanish darajasi muddatidan oldin va kam vazn bilan tugʻilish asoratlari bilan bogʻliq. 2014-yilda JSST tomonidan onalar va perinatal salomatlik boʻyicha butun dunyo boʻylab oʻtkazilgan soʻrovda kam vaznli tugʻilishning va PM 2.5 taʼsirining ortishi oʻrtasida statistik jihatdan muhim bogʻliqlik aniqlangan. Xavfning ona va bolaga taʼsiri yalligʻlanishni kuchaytirish va oksidlovchi stressni oshirishdan iborat deb hisoblanadi.
York universiteti tomonidan oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, 2010-yilda PM 2,5 taʼsiri dunyo boʻylab erta tugʻilishlarning 18 foizi bilan kuchli bogʻliq boʻlib, bu taxminan 2,7 million muddatdan oldin tugʻilishni tashkil etgan. Havoning eng yuqori ifloslanishi tufayli erta tugʻilish bilan bogʻliq boʻlgan mamlakatlarga Janubiy va Sharqiy Osiyo, Yaqin Sharq, Shimoliy Afrika va Gʻarbiy Sahroi Kabir kiradi.
"Toza" hududlar
Havoning ifloslanish darajasi nisbatan past boʻlgan hududlarda ham koʻplab odamlar ifloslantiruvchi moddalar bilan nafas olishi aholining sogʻligʻiga taʼsiri sezilarli boʻlishi va qimmatga tushishi mumkin. 2005-yilda Britaniya Kolumbiyasi oʻpka assotsiatsiyasi (inglizcha: British Columbia Lung Association) uchun olib borilgan ilmiy tadqiqot shuni koʻrsatdiki, havo sifatining ozgina yaxshilanishi (atrofdagi PM2,5 va ozon kontsentratsiyasining 1 % ga kamayishi) 2010-yilda Vankuver metrosida yiliga 29 million dollar tejash imkonini beradi.
2020-yilda olimlar Antarktida atrofidagi Janubiy okean ustidagi chegara qatlami havosi odamlar tomonidan „ifloslanmagan“ligini aniqladilar.
Qishloq xoʻjaligiga taʼsiri
2014-yilda Hindistonda havoning qora uglerod va yer sathining ozon bilan ifloslanishi 2011-yilda 1980-yilga nisbatan eng koʻp zarar koʻrgan hududlarda hosildorlikni deyarli ikki baravar kamaytirgani xabar qilingan edi.
Kamaytirish va tartibga solish
Ifloslanishning oldini olish barqaror ishlab chiqarish jarayonlarini (va mahsulotlar dizaynini) loyihalash kabi sanoat va tadbirkorlik faoliyatiga tuzatishlar kiritish, shuningdek, qayta tiklanadigan energiya manbalariga oʻtish boʻyicha harakatlarni oʻz ichiga olishi mumkin.
Havodagi zarrachalarni kamaytirishga qaratilgan saʼy-harakatlar sogʻliqning yaxshilanishiga olib kelishi mumkin.
Ifloslanishni nazorat qilish
Havoning ifloslanishini kamaytirish uchun turli xil ifloslanishlarni nazorat qilish texnologiyalari va strategiyalari mavjud. Eng asosiy darajada, yerdan foydalanishni rejalashtirish, ehtimol, rayonlashtirish va transport infratuzilmasini rejalashtirishni oʻz ichiga oladi. Aksariyat rivojlangan mamlakatlarda yerdan foydalanishni rejalashtirish ijtimoiy siyosatning muhim boʻgʻini boʻlib, yerdan kengroq iqtisodiyot va aholi manfaatlari yoʻlida samarali foydalanish hamda atrof-muhitni muhofaza qilishni taʼminlaydi.
Titan dioksidi havo ifloslanishini kamaytirish qobiliyati uchun tadqiq qilingan. Ultrabinafsha nurlar materialdan erkin elektronlarni chiqaradi va shu bilan erkin radikallarni hosil qiladi.
Ifloslanishni kamaytirish
Hozirgi vaqtda havo ifloslanishining asosiy sabablariga amaliy alternativalar mavjud:
Jamoat transporti turlaridan, velosipeddan hamda infratuzilmalardan foydalanish (shuningdek, masofaviy ish, ishlarning qisqarishi, boshqa joyga koʻchishi bilan almashtirish va mahalliylashtirish)
Yoqilgʻi vositalaridan bosqichma-bosqich voz kechish barqaror transportga oʻtishning muhim tarkibiy qismidir; Biroq, elektr transport vositalari kabi shunga oʻxshash infratuzilma va dizayn qarorlari ishlab chiqarish, shuningdek, koʻp miqdordagi zarur akkumulyatorlar uchun kon va resurslardan foydalanish ifloslanish bilan bogʻliq boʻlishi mumkin.
Kema harakatini tabiiy gaz kabi toza yoqilgʻiga oʻtkazish mumkin.
Qazib olinadigan yoqilgʻilarning yonishi natijasida hosil boʻladigan elektr energiyasi yadro va qayta tiklanadigan energiya bilan almashtirilishi mumkin. Mintaqaviy havoning ifloslanishiga sezilarli hissa qoʻshadigan isitish va uy pechlari rivojlanmagan mamlakatlarda tabiiy gaz yoki qayta tiklanadigan energiya kabi toza yoqilgʻi bilan almashtirilishi mumkin.
Shahar havosining ifloslanishining asosiy omili boʻlgan qazib olinadigan yoqilgʻi bilan ishlaydigan avtotransport vositalarini elektr transport vositalari bilan almashtirish mumkin.
Avtotransportda sayohatni qisqartirish ifloslanishni cheklashi mumkin.
Nazorat qurilmalari
Quyidagi elementlar odatda sanoat va transport tufayli ifloslanishni nazorat qilish manbalari sifatida ishlatiladi. Ular ifloslantiruvchi moddalarni yoʻq qilishlari yoki atmosferaga chiqarilishidan oldin ularni egzoz oqimidan olib tashlashlari mumkin.
Monitoring
Havo sifatini fazoviy-vaqtinchalik monitoringi havo sifatini yaxshilash va shu orqali aholi salomatligi va xavfsizligini taʼminlash uchun zarur boʻlishi mumkin. Bunday monitoring turli darajada, turli xil tartibga soluvchi talablar bilan, turli tashkilotlar va boshqaruv organlari tomonidan turli mintaqaviy qamrov bilan amalga oshiriladi. Baʼzi veb-saytlar mavjud maʼlumotlardan foydalangan holda havo ifloslanish darajasini xaritaga tushirishga harakat qiladi.
Normativ hujjatlar
Umuman olganda, havo sifati standartlarining ikki turi mavjud. Standartlarning birinchi sinfi (masalan, AQSH Milliy atrof-muhit havosi sifati standartlari va Yevropa Ittifoqi havo sifati direktivasi) muayyan ifloslantiruvchi moddalar uchun maksimal atmosfera kontsentratsiyasini belgilaydi. Atrof-muhitni muhofaza qilish idoralari ushbu maqsadli darajalarga erishishga qaratilgan qoidalarni ishlab chiqadilar. Ikkinchi sinf (Shimoliy Amerika havo sifati indeksi kabi) ochiq havoda harakat qilishning nisbiy xavfini jamoatchilikka yetkazish uchun ishlatiladigan turli chegaralarga ega shkala shaklida boʻladi.
Kanada
Kanadada havoning ifloslanishi va u bilan bogʻliq sogʻliq uchun xavflar Havo sifati salomatlik indeksi (inglizcha: Air Quality Health Index (AQHI)) bilan oʻlchanadi. Bu havo ifloslanishi darajasining oshishi paytida faollik darajasini sozlash orqali havo ifloslanishiga qisqa muddatli taʼsir qilishni kamaytirish boʻyicha qarorlar qabul qilish uchun ishlatiladigan sogʻliqni saqlash vositasidir.
AQHI — Kanada Sogʻliqni saqlash va Atrof-muhit boʻyicha Kanada tomonidan birgalikda muvofiqlashtirilgan federal dastur. AQHI mahalliy havo sifati bilan bogʻliq sogʻliq uchun xavf darajasini koʻrsatishda 1 dan 10+ gacha boʻlgan raqamni taqdim etadi. Vaqti-vaqti bilan, havo ifloslanishi miqdori gʻayritabiiy darajada yuqori boʻlsa, ularning soni 10 dan oshishi mumkin. AQHI mahalliy havo sifati joriy qiymatini, shuningdek, tun va kun mahalliy havo sifatining maksimal prognozini taqdim etadi va sogʻliq uchun tegishli maslahatlar beradi.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
+
Xavf:
Past (1-3)
Oʻrtacha (4-6)
Yuqori (7-10)
Juda yuqori (10 dan yuqori)
AQHI hid, gulchang, chang, issiqlik yoki namlik taʼsirini oʻlchamaydi.
Germaniya
TA Luft — bu Germaniya havo sifatini tartibga solish dasturidir.
Shaharlar
Havoning ifloslanishi odatda aholi zich joylashgan metropoliyalarda, ayniqsa shaharlar tez oʻsayotgan va atrof-muhitni muhofaza qilish qoidalari nisbatan zaif yoki umuman mavjud boʻlmagan rivojlanayotgan mamlakatlarda toʻplanadi. Urbanizatsiya tez rivojlanayotgan tropik shaharlarda havoning antropogen ifloslanishi tufayli erta oʻlimning yuqori darajada koʻpayishiga olib keladi. Biroq, hatto rivojlangan mamlakatlardagi aholi punktlari ham nosogʻlom ifloslanish darajasiga erishmoqda, bunga Los-Anjeles va Rim misol boʻla oladi. 2002 va 2011-yillar oraligʻida Pekinda oʻpka saratoni bilan kasallanish ikki baravarga oshgan. Chekish Xitoyda oʻpka saratonining asosiy sababi boʻlib qolsa-da, chekuvchilar soni kamayib, oʻpka saratoni darajasi oʻsib bormoqda.
Prognozlarga koʻra, 2030-yilga borib dunyoni ifloslantiruvchi chiqindilarning yarmi Afrika tomonidan ishlab chiqarilishi mumkin. Bunday natijaga potentsial hissa qoʻshadigan omillar orasida yonish faoliyatining koʻpayishi (masalan, ochiq chiqindilarni yoqish), transport, qishloq-oziq-ovqat va kimyo sanoati, Sahroi Kabirdagi qum changlari va aholining umumiy oʻsishi kiradi.
Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (inglizcha: Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD)) maʼlumotlariga koʻra, 2050-yilga kelib tashqi havoning ifloslanishi butun dunyo boʻylab ekologik oʻlimning asosiy sababiga aylanadi.
↑Manisalidis, Ioannis; Stavropoulou, Elisavet; Stavropoulos, Agathangelos; Bezirtzoglou, Eugenia (2020). „Environmental and Health Impacts of Air Pollution: A Review“. Frontiers in Public Health. 8-jild. 14-bet. doi:10.3389/fpubh.2020.00014. ISSN2296-2565. PMC7044178. PMID32154200.
↑Allen, J. L.; Klocke, C.; Morris-Schaffer, K.; Conrad, K.; Sobolewski, M.; Cory-Slechta, D. A. (June 2017). „Cognitive Effects of Air Pollution Exposures and Potential Mechanistic Underpinnings“. Current Environmental Health Reports (inglizcha). 4-jild, № 2. 180–191-bet. doi:10.1007/s40572-017-0134-3. PMC5499513. PMID28435996.
↑Newbury, Joanne B.; Stewart, Robert; Fisher, Helen L.; Beevers, Sean; Dajnak, David; Broadbent, Matthew; Pritchard, Megan; Shiode, Narushige; Heslin, Margaret (2021). „Association between air pollution exposure and mental health service use among individuals with first presentations of psychotic and mood disorders: retrospective cohort study“. The British Journal of Psychiatry (inglizcha). 219-jild, № 6 (2021-08-19da chop etilgan). 678–685-bet. doi:10.1192/bjp.2021.119. ISSN0007-1250. PMC8636613. PMID35048872.
↑Ghosh, Rakesh; Causey, Kate; Burkart, Katrin; Wozniak, Sara; Cohen, Aaron; Brauer, Michael (28–sentabr 2021–yil). „Ambient and household PM2.5 pollution and adverse perinatal outcomes: A meta-regression and analysis of attributable global burden for 204 countries and territories“. PLOS Medicine (inglizcha). 18-jild, № 9. e1003718-bet. doi:10.1371/journal.pmed.1003718. ISSN1549-1676. PMC8478226. PMID34582444.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
↑Silva, Raquel A; West, J Jason; Zhang, Yuqiang; Anenberg, Susan C; Lamarque, Jean-François; Shindell, Drew T; Collins, William J; Dalsoren, Stig; Faluvegi, Greg (2013). „Global premature mortality due to anthropogenic outdoor air pollution and the contribution of past climate change“. Environmental Research Letters. 8-jild, № 3. 034005-bet. Bibcode:2013ERL.....8c4005S. doi:10.1088/1748-9326/8/3/034005.
↑ 20,020,1Fensterstock, Ketcham and Walsh, The Relationship of Land Use and Transportation Planning to Air Quality Management, Ed. George Hagevik, May 1972.
↑Frieden, Thomas R. (January 2014). „Six Components Necessary for Effective Public Health Program Implementation“. American Journal of Public Health (inglizcha). 104-jild, № 1. 17–22-bet. doi:10.2105/AJPH.2013.301608. ISSN0090-0036. PMC3910052. PMID24228653.
↑Environment.„About Montreal Protocol“ (en). Ozonaction (2018-yil 29-oktyabr). Qaraldi: 2022-yil 7-iyun.
↑Perera, Frederica (2017-12-23). „Pollution from Fossil-Fuel Combustion is the Leading Environmental Threat to Global Pediatric Health and Equity: Solutions Exist“. International Journal of Environmental Research and Public Health (inglizcha). 15-jild, № 1. 16-bet. doi:10.3390/ijerph15010016. ISSN1660-4601. PMC5800116. PMID29295510.
↑Hawkes, N. (22–may 2015–yil). „Air pollution in UK: the public health problem that won't go away“. BMJ. 350-jild, № may22 1. h2757-bet. doi:10.1136/bmj.h2757. PMID26001592.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
↑Nace, Trevor. „China Shuts Down Tens Of Thousands Of Factories In Widespread Pollution Crackdown“. Forbes. Qaraldi: 16-iyun 2022-yil. „"... it is estimated that 40 percent of all China's factories have been shut down at some point in order to be inspected... over 80,000 factories have been hit with fines and criminal offenses as a result of their emissions."“.
↑Huo, Hong; Zhang, Qiang; Guan, Dabo; Su, Xin; Zhao, Hongyan; He, Kebin (16–dekabr 2014–yil). „Examining Air Pollution in China Using Production- And Consumption-Based Emissions Accounting Approaches“. Environmental Science & Technology. 48-jild, № 24. 14139–14147-bet. Bibcode:2014EnST...4814139H. doi:10.1021/es503959t. ISSN0013-936X. PMID25401750.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
↑„Combustion Pollutants in Your Home - Guidelines“. California Air Resources Board. — „"... most furnaces, wood stoves, fireplaces, gas water heaters, and gas clothes dryers, usually vent (exhaust) the combustion pollutants directly to the outdoors. However, if the vent system is not properly designed, installed, and maintained, indoor pollutants can build up quickly inside the home.“. Qaraldi: 16-iyun 2022-yil.
↑Ryan, Robert G.; Marais, Eloise A.; Balhatchet, Chloe J.; Eastham, Sebastian D. (June 2022). „Impact of Rocket Launch and Space Debris Air Pollutant Emissions on Stratospheric Ozone and Global Climate“. Earth's Future (inglizcha). 10-jild, № 6. e2021EF002612-bet. Bibcode:2022EaFut..1002612R. doi:10.1029/2021EF002612. ISSN2328-4277. PMC9287058. PMID35865359.
↑„Basic Information about Landfill Gas“. US Environmental Protection Agency (15-aprel 2016-yil). — „Landfill gas (LFG) is a natural byproduct of the decomposition of organic material in landfills. LFG is composed of roughly 50 percent methane...“. Qaraldi: 9-avgust 2022-yil.
↑Hafemeister, David (2016), „Biological and Chemical Weapons“, Nuclear Proliferation and Terrorism in the Post-9/11 World (inglizcha), Cham: Springer International Publishing: 337–351, doi:10.1007/978-3-319-25367-1_15, ISBN978-3-319-25365-7, PMC7123302
↑Sun, Feifei; Dai, Yun; Yu, Xiaohua (December 2017). „Air pollution, food production and food security: A review from the perspective of food system“. Journal of Integrative Agriculture. 16-jild, № 12. 2945–2962-bet. doi:10.1016/S2095-3119(17)61814-8.
↑Lelieveld, J.; Evans, J. S.; Fnais, M.; Giannadaki, D.; Pozzer, A. (September 2015). „The contribution of outdoor air pollution sources to premature mortality on a global scale“. Nature (inglizcha). 525-jild, № 7569. 367–371-bet. Bibcode:2015Natur.525..367L. doi:10.1038/nature15371. ISSN1476-4687. PMID26381985. „Whereas in much of the USA and in a few other countries emissions from traffic and power generation are important, in eastern USA, Europe, Russia and East Asia agricultural emissions make the largest relative contribution to PM2.5, with the estimate of overall health impact depending on assumptions regarding particle toxicity.“
↑„Air pollution“. World Health Organization. Qaraldi: 2-dekabr 2016-yil.
↑Lelieveld, Jos; Pozzer, Andrea; Pöschl, Ulrich; Fnais, Mohammed; Haines, Andy; Münzel, Thomas (1–sentabr 2020–yil). „Loss of life expectancy from air pollution compared to other risk factors: a worldwide perspective“. Cardiovascular Research. 116-jild, № 11. 1910–1917-bet. doi:10.1093/cvr/cvaa025. ISSN0008-6363. PMC7449554. PMID32123898.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
↑Mailloux, Nicholas A.; Abel, David W.; Holloway, Tracey; Patz, Jonathan A. (16–may 2022–yil). „Nationwide and Regional PM2.5-Related Air Quality Health Benefits From the Removal of Energy-Related Emissions in the United States“. GeoHealth. 6-jild, № 5. e2022GH000603-bet. doi:10.1029/2022GH000603. PMC9109601. PMID35599962.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
↑The New York Times International Weekly 2 February 2014 'Beijingʻs Air Would Be Called Good In Delhi' by Gardiner Harris.
↑Mr Chenʼs claim was made in The Lancet (December 2013 issue) and reported in The Daily Telegraph 8 January 2014 p. 15 'Air pollution killing up to 500,000 Chinese each year, admits former health minister.
↑Pope, C. A. (15–dekabr 2003–yil). „Cardiovascular Mortality and Long-Term Exposure to Particulate Air Pollution: Epidemiological Evidence of General Pathophysiological Pathways of Disease“. Circulation. 109-jild, № 1. 71–77-bet. doi:10.1161/01.CIR.0000108927.80044.7F. PMID14676145.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
↑Mateen, F. J.; Brook, R. D. (2011). „Air Pollution as an Emerging Global Risk Factor for Stroke“. JAMA. 305-jild, № 12. 1240–41-bet. doi:10.1001/jama.2011.352. PMID21427378.
↑Miller K. A.; Siscovick D. S.; Sheppard L.; Shepherd K.; Sullivan J. H.; Anderson G. L.; Kaufman J. D. (2007). „Long-term exposure to air pollution and incidence of cardiovascular events in women“. The New England Journal of Medicine. 356-jild, № 5. 447–58-bet. doi:10.1056/NEJMoa054409. PMID17267905.
↑Gehring, U.; Wijga, A. H.; Brauer, M.; Fischer, P.; de Jongste, J. C.; Kerkhof, M.; Brunekreef, B. (2010). „Traffic-related air pollution and the development of asthma and allergies during the first 8 years of life“. American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine. 181-jild, № 6. 596–603-bet. doi:10.1164/rccm.200906-0858OC. PMID19965811.
↑Andersen, Z. J.; Hvidberg, M.; Jensen, S. S.; Ketzel, M.; Loft, S.; Sorensen, M.; Raaschou-Nielsen, O. (2011). „Chronic obstructive pulmonary disease and long-term exposure to traffic-related air pollution: a cohort study. “. American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine. 183-jild, № 4. 455–461-bet. doi:10.1164/rccm.201006-0937OC. PMID20870755.
↑Julvez, Jordi; López-Vicente, Mónica; Warembourg, Charline; Maitre, Lea; Philippat, Claire; Gützkow, Kristine B.; Guxens, Monica; Evandt, Jorunn; Andrusaityte, Sandra (1–sentabr 2021–yil). „Early life multiple exposures and child cognitive function: A multi-centric birth cohort study in six European countries“. Environmental Pollution (inglizcha). 284-jild. 117404-bet. doi:10.1016/j.envpol.2021.117404. ISSN0269-7491. PMC8287594. PMID34077897.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
↑Volk, Heather E.; Perera, Frederica; Braun, Joseph M.; Kingsley, Samantha L.; Gray, Kimberly; Buckley, Jessie; Clougherty, Jane E.; Croen, Lisa A.; Eskenazi, Brenda (1–may 2021–yil). „Prenatal air pollution exposure and neurodevelopment: A review and blueprint for a harmonized approach within ECHO“. Environmental Research (inglizcha). 196-jild. 110320-bet. Bibcode:2021ER....196k0320V. doi:10.1016/j.envres.2020.110320. ISSN0013-9351. PMC8060371. PMID33098817.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
↑Costa, Lucio G.; Cole, Toby B.; Dao, Khoi; Chang, Yu-Chi; Coburn, Jacki; Garrick, Jacqueline M. (June 2020). „Effects of air pollution on the nervous system and its possible role in neurodevelopmental and neurodegenerative disorders“. Pharmacology & Therapeutics. 210-jild. 107523-bet. doi:10.1016/j.pharmthera.2020.107523. ISSN1879-016X. PMC7245732. PMID32165138.
↑Allen, Joshua L.; Liu, Xiufang; Pelkowski, Sean; Palmer, Brian; Conrad, Katherine; Oberdörster, Günter; Weston, Douglas; Mayer-Pröschel, Margot; Cory-Slechta, Deborah A. (5–iyun 2014–yil). „Early Postnatal Exposure to Ultrafine Particulate Matter Air Pollution: Persistent Ventriculomegaly, Neurochemical Disruption, and Glial Activation Preferentially in Male Mice“. Environmental Health Perspectives. 122-jild, № 9. 939–945-bet. doi:10.1289/ehp.1307984. ISSN0091-6765. PMC4154219. PMID24901756.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
↑Pieters, N; Koppen, G; Van Poppel, M; De Prins, S; Cox, B; Dons, E; Nelen, V; Int Panis, L; Plusquin, M (March 2015). „Blood Pressure and Same-Day Exposure to Air Pollution at School: Associations with Nano-Sized to Coarse PM in Children“. Environmental Health Perspectives. 123-jild, № 7. 737–42-bet. doi:10.1289/ehp.1408121. PMC4492263. PMID25756964.
↑Camahan, James V.; Thurston, Deborah L. (1998). „Trade-off Modeling for Product and Manufacturing Process Design for the Environment“. Journal of Industrial Ecology (inglizcha). 2-jild, № 1. 79–92-bet. doi:10.1162/jiec.1998.2.1.79. ISSN1530-9290.
↑Gielen, Dolf; Boshell, Francisco; Saygin, Deger; Bazilian, Morgan D.; Wagner, Nicholas; Gorini, Ricardo (1–aprel 2019–yil). „The role of renewable energy in the global energy transformation“. Energy Strategy Reviews (inglizcha). 24-jild. 38–50-bet. doi:10.1016/j.esr.2019.01.006. ISSN2211-467X.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
↑Burns J, Boogaard H, Polus S, Pfadenhauer LM, Rohwer AC, van-Erp AM, Turley R, Rehfeuss E (20–may 2019–yil). „Interventions to Reduce Ambient Particulate Matter Air Pollution and Their Effect on Health“. Cochrane Database of Systematic Reviews. 5-jild, № 5. CD010919-bet. doi:10.1002/14651858.CD010919.pub2. PMC6526394. PMID31106396.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format () CS1 maint: multiple names: authors list ()
↑Fensterstock, J. C.; Kurtzweg, J. A.; Ozolins, G. (1971). „Reduction of Air Pollution Potential through Environmental Planning“. Journal of the Air Pollution Control Association. 21-jild, № 7. 395–399-bet. doi:10.1080/00022470.1971.10469547. PMID5148260.
Brimblecombe, Peter. The Big Smoke: A History of Air Pollution in London Since Medieval Times (Methuen, 1987)
Brimblecombe, Peter. „History of air pollution.“ in Composition, Chemistry and Climate of the Atmosphere (Van Nostrand Reinhold (1995): 1-18
Brimblecombe, Peter; Makra, László (2005). „Selections from the history of environmental pollution, with special attention to air pollution. Part 2*: From medieval times to the 19th century“. International Journal of Environment and Pollution. 23-jild, № 4. 351–67-bet. doi:10.1504/ijep.2005.007599.
Cherni, Judith A. Economic Growth versus the Environment: The Politics of Wealth, Health and Air Pollution (2002) online (Wayback Machine saytida 2020-12-15 sanasida arxivlangan)
Corton, Christine L. London Fog: The Biography (2015)
Currie, Donya. "WHO: Air Pollution a Continuing Health Threat in World’s Cities, " The Nationʼs Health (February 2012) 42#1 online (Wayback Machine saytida 2015-04-02 sanasida arxivlangan)
Dewey, Scott Hamilton. Donʼt Breathe the Air: Air Pollution and US Environmental Politics, 1945-1970 (Texas A & M University Press, 2000)
Gonzalez, George A. The politics of air pollution: Urban growth, ecological modernization, and symbolic inclusion (SUNY Press, 2012)
Grinder, Robert Dale (1978). „From Insurgency to Efficiency: The Smoke Abatement Campaign in Pittsburgh before World War I.“. Western Pennsylvania Historical Magazine. 61-jild, № 3. 187–202-bet.
Grinder, Robert Dale. „The Battle for Clean Air: The Smoke Problem in Post-Civil War America“ in Martin V. Melosi, ed., Pollution & Reform in American Cities, 1870-1930 (1980), pp. 83-103.
Mingle, Jonathan, „Our Lethal Air“ , The New York Review of Books, vol. LXVI, no. 14 (26 September 2019), pp. 64-66, 68.
Mosley, Stephen. The chimney of the world: a history of smoke pollution in Victorian and Edwardian Manchester. Routledge, 2013.
Schreurs, Miranda A. Environmental Politics in Japan, Germany, and the United States (Cambridge University Press, 2002) online (Wayback Machine saytida 2020-12-15 sanasida arxivlangan)
Thorsheim, Peter. Inventing Pollution: Coal, Smoke, and Culture in Britain since 1800 (2009)