Палеаантрапалогія

Палеаантрапалогія (грэч. παλαιανθρωπολογία, ад παλαιός — старажытны і ἄνθρωπος — чалавек) — раздзел фізічнай антрапалогіі, які вывучае эвалюцыю гамінід на аснове выкапневых астанкаў.

XVIII—XIX стагоддзі

У 1735 годзе шведскі натураліст Карл Ліней апублікаваў сваю класіфікацыю жывёльнага свету, у якой змясціў чалавека ў адну групу з малпамі. У 1809 годзе французскі прыродазнавец і эвалюцыяніст Жан Батыст П'ер Антуан Ламарк у сваёй кнізе «Філасофія заалогіі» выказаў меркаванне, што чалавек, мог узнікнуць ад найбольш дасканалай з малпаў. Ініцыяваць гэты працэс, па яго думку, маглі змены асяроддзя пражывання.

У першай палове 19 стагоддзя французскімі і англійскімі даследчыкамі (Мак Інеры, Турналь, Крыстоль, Шмерлінг, Бушу дэ Петр, Х'ю Фальконер), пры правядзенні земляных работ і пры раскопках у пячорах, былі знойдзеныя апрацаваныя каменныя прылады і рэшткі старажытных людзей. Часта гэтыя знаходкі размяшчаліся ў адных пластах з косткамі вымерлых жывёл, але адсутнасць метадаў датыроўкі і недасканаласць тэхналогіі раскопак не давалі магчымасць іх поўна і пісьменна апісаць для далейшых даследаванняў.

У гэты ж час, працамі Жофруа Сэнт-Ілера, Іагана Готфрыда Гердэра і нямецкага паэта і філосафа Ёгана Вольфганга Гётэ, былі закладзены філасофскія абгрунтавання зменлівасці ў жывой прыродзе і падабенства арганізма чалавека з арганізмамі жывёл.

З другой паловы 19 стагоддзя імкліва назапашваюцца стратыграфічнага дадзеныя, якія дазволілі вызначаць адносны ўзрост знаходак і ацэньваць іх абсалютны ўзрост. Былі знойдзеныя доказы існавання некалькіх ледніковых перыядаў у Еўропе, даследчыкі пачалі апераваць лічбамі ў дзясяткі і сотні тысяч гадоў.

У 1859 годзе Чарлз Дарвін апублікаваў кнігу «Аб паходжанні відаў шляхам натуральнага адбору». Хоць у кнізе не закраналася пытанне аб паходжанні чалавека, было відавочна, што чалавек няўмольна падводзіцца пад тыя ж універсальныя законы эвалюцыі, якія ляжаць у аснове развіцця ўсяго астатняга расліннага і жывёльнага свету. Неўзабаве гэтую думку развіў у сваіх працах Томас Хакслі, а нямецкі біёлаг Эрнст Геккель, у кнізе «Натуральная гісторыя сусвету» паспрабаваў аднавіць радаслоўнае дрэва чалавецтва, упершыню абвясціўшы існаванне ў мінулым прамежкавай формы, якая злучае антрапоідных малпаў і чалавека, названай ім — пітэкантрапам (обезьяно-чалавекам).

Першыя знаходкі выкапняў гамінід часта здзяйснялі выпадковыя людзі, не звязаныя з навукай, але ўжо з пачатку 20 стагоддзя сталі арганізоўвацца спецыяльныя экспедыцыі, якія ставяць сваёй мэтай пошукі выкапнёвых продкаў чалавека.

Найбольш цікавыя знаходкі

Неандэрталец (Homo neanderthalensis, Homo sapiens neanderthalensis, палеаантроп)

У 1856 годзе ў Германіі, у даліне Неандерталь, пры здабычы вапняка у невялікім гроце, рабочымі былі выяўленыя масіўныя косткі і абломкі чэрапа. Косткі былі прынятыя за рэшткі мядзведзя, сабраныя і перададзеныя для даследавання Ёгану Карлу Фульрату, выкладчыку мясцовай гімназіі. Фульрат прыйшоў да высновы, што шкілет належаў чалавеку, значна больш прымітыўнаму, чым сучасны. Пры зборы касцяных рэшткаў не былі выяўленыя (або сабраныя) ні прылады, ні рэшткі спадарожнай фаўны, што зрабіла немагчымым вызначыць узрост знаходкі і выклікала працяглыя жорсткія спрэчкі аб прыродзе неандэртальскага чалавека.

Пазней шматлікія рэшткі Homo neanderthalensis, іх стаянкі, пахаванні, каменныя прылады, рэчы культуры і побыту былі выяўленыя ў Еўропе, Усходняй Азіі, на тэрыторыі Расіі і Украіны.

Яванскі чалавек (Pithecanthropus erectus, Homo erectus, пітэкантрап)

У 1891-93 гадах на востраве Ява ў даліне ракі Бенгаван, недалёка ад вёсачкі Трыніл, галандскі палеантолаг і антраполаг Эжэн Дзюбуа (1858-1940) знайшоў верхнюю частку  чэрапной каробкі, галёначную костку і зуб істоты, якую ён назваў Pithecanthropus erectus. Таўшчыня костак знойдзенага чэрапа была больш чым у Homo sapiens, а арыентыровачны аб'ём мозгу (800-850 кубічных сантыметраў) значна перавышаў аб'ём мозгу сучасных чалавекападобных малпаў. Дзюбуа вызначыў узрост сваёй знаходкі ў 1 000 000 гадоў (паводле сучасных ацэнак, 500 000). Знаходка выклікала шматгадовыя спрэчкі, так як косткі былі знойдзены ў пераадкладзеным стане і на вялікай плошчы.

У 1938 годзе, галандскім палеантолагам Густавам фон Кенігсвальдам на Яве былі выяўленыя рэшткі пітэкантрапа лепшай захаванасці.

Гейдэльбергскі чалавек (Homo heidelbergensis, Homo erectus)

У 1907 годзе ў пясчаным кар'еры каля горада Гайдэльберг (Германія), у пластах узростам 400 тыс. гадоў была знойдзена буйная ніжняя сківіца. Знаходку даследаваў прафесар Ота Шэтензак з Гайдэльбергскага універсітэта.

Пазней рэшткі гейдэльбергскага чалавека былі знойдзены ў іншых рэгіёнах Еўропы (Францыя, Грэцыя, Італія).

Пілтдаўнскі чалавек (Эаантрап)

Самая вядомая містыфікацыя, якая значна ўскладніла працы па сістэматызацыі выкапняў рэшткаў гамінід.

У 1912 годзе, на пасяджэнні Лонданскага Каралеўскага геалагічнага таварыства, палеантолаг-аматар Чарлз Доўсан і Артур Сміт Вудвард, заявілі аб знаходцы, зробленай некалькі гадоў таму недалёка ад Пілтдаўна (графства Усходні Сасекс). У жвіровым кар'еры былі выяўленыя фрагменты чэрапа і ніжняя сківіца. Аб'ём і форма костак чэрапа былі блізкія да адпаведных параметраў чэрапа Homo sapiens, але ніжняя сківіца вылучалася прымітыўнасцю, уласцівай чалавекападобным малпам. Пілтдаўнскі чалавек выклікаў недавер некаторых палеантолагаў і антраполагаў, але толькі ў 1953 годзе было бясспрэчна даказана, што гэта спрытная падробка.

Пекінскі чалавек (Homo erectus pekinensis, Sinanthropus pekinensis, сінантрап)

У 1923-37 гадах, у пячоры Чжаўкаўдзянь, паблізу ад Пекіна, былі выяўленыя фрагменты костак і рэшткі больш чым 40 чэрапаў гамінід, узростам 750-850 тысяч гадоў. На працягу многіх гадоў, тут працавала міжнародная каманда навукоўцаў: Ёган Гунар Андэрсан, Біргер Болін (Швецыя), Дэвідсан Блэк (Канада), Пэй Вэнь-чжун (Кітай), Ота Станскі (Аўстрыя), Уолтар Грэнджэр (ЗША) і інш. Былі выяўленыя рэшткі асобін розных полавых і ўзроставых груп, што дазволіла прааналізаваць зменлівасць у межах адной папуляцыі.

«Бэбі з Таўнга» (Australopithecus africanus, Аўстралапітэк афрыканскі)

У 1924 годзе ў вапняковым кар'еры каля вёскі Таўнг, на паўднёвым-захадзе Трансвааля (ПАР) быў знойдзены першы чэрап аўстралапітэка. Выкладчык каледжа Райманд Дарт, які прэпараваў і вывучыў знаходку, выявіў, што зубы «Бэбі з Таунга» былі малочнымі, а пастаянныя карэнныя толькі пачалі прарэзацца, такім чынам яго ўзрост не перавышаў 7 гадоў. Аб'ём мозгу, згодна з разлікамі, складаў 520 кубічных сантыметраў.

Пазней, у Паўднёвай Афрыцы былі зробленыя іншыя знаходкі рэшткаў Australopithecus africanus.

Прэзінджантроп (Homo habilis, Чалавек умелы)

У 1960 годзе антраполагі Мэры і Луіс Лікі, выявілі ў Алдувайскай цясніне, рэшткі позняга аўстралапітэка, якія цяпер адносяцца да роду Homo. Былі знойдзеныя фрагменты шкілета: косткі ступні, ключыца, фалангі пальцаў, пазванок, кісць; і абломкі чэрапа добрай захаванасці. Знойдзеныя на жылой пляцоўцы прэзінджантрапа груба апрацаваныя каменныя прылады са слядамі мэтанакіраванай рэтушы і асаблівасці будовы шкілета (чэрап, фалангі пальцаў) дазволілі зрабіць выснову, што прэзінджантрап далёка прасунуўся ў параўнанні з больш раннімі аўсталапітэкавымі.

Люсі (Australopithecus afarensis, Аўстралапітэк афарскі)

У 1974 годзе недалёка ад эфіёпскага паселішча Хадар, Міжнароднай афарской экспедыцыяй пад кіраўніцтвам Морыса Тайеба і Дональда Джохансана, быў знойдзены адносна добра захаваўшыся шкілет самкі Australopithecus afarensis, які атрымаў назву «Люсі». У наступным годзе было выяўлена пахаванне з 13 асобін. Добрая захаванасць робіць гэтыя знаходкі унікальнымі, асабліва калі прыняць ва ўвагу тое, што іх узрост ацэньваецца ў 3,2 млн гадоў.

Акрамя Эфіопіі, рэшткі Australopithecus afarensis знойдзены таксама ў Кеніі і Танзаніі.

Пазнейшыя даследаванні

Мноства новых адкрыццяў у палеаантрапалогіі было зроблена ў апошняй чвэрці 20 стагоддзя і пачатку 21-га.

Працягваліся паспяховыя пошукі ва Усходняй Афрыцы: Эфіопія (Homo erectus, Homo heidelbergensis, Homo ergaster, Paranthropus boisei і г . д.), Танзанія (Australopithecus afarensis), Кенія (Homo ergaster, Kenyanthropus platyops), Эрытрэя (Homo erectus). Асабліва шмат матэрыялу далі новыя даследаванні ў Алдувайскай цясніне, на заходнім беразе возера Туркана, у Коабі-Фора.

Акрамя Усходняй Афрыкі, унікальныя адкрыцця, зробленыя ў ПАР (Australopithecus sediba, Paranthropus robustus, Homo habilis), у Рэспубліцы Чад (Sahelanthropus tchadensis) і Марока (Homo erectus).

У 90-я гады ў Іспаніі і Італіі знойдзеныя стаянкі Homo heidelbergensis.

У 1991 годзе ў Грузіі (Патара Дманиси) былі адкрыты рэшткі Homo ergaster — найстаражытнейшага прадстаўніка пазаафрыканскіх гамінід.

У Кітаі выяўленыя Homo heidelbergensis, зроблены новыя знаходкі сінантрапаў (Homo erectus).

Нягледзячы на велізарны фактычны матэрыял, назапашаны палеаанталогіяй да цяперашняга часу, праблема паходжання чалавека яшчэ не вырашана канчаткова. Існуючыя мадэлі разыходзяцца ў асобных дэталях.

Эвалюцыя Homo sapiens аказалася не такой просталінейнай, як гэта ўяўлялася першым даследчыкам. Эвалюцыйнае дрэва гамінід, у рэчаіснасці, больш падобна на куст з мноствам галін, з якіх, у цяперашні час, існуе толькі адна. Акрамя таго, праблему ўскладняе тое, што на Зямлі адначасова існавалі прадстаўнікі розных падвідаў або нават відаў гамінід.

Гл. таксама

• Гамініды
• Неандэрталец
• Краманьёнец
• Калыска чалавецтва
• Расы
• Тэорыі прыбярэжных міграцый
• Спіс рэшткаў выкапневых людзей

Зноскі

Літаратура

• Дебец Г. Ф. Палеоантропология СССР. — М., 1948. — (Труды института этнографии АН СССР)
• Джохансон Д., Иди М. Люси. Истоки рода человеческого. М.: Мир, 1984.
• Ларичев В. Е. Охотники за черепами. — М.: Молодая гвардия, 1971. — 272 с. — 100000 экз.
• Ларичев В. Е. Сад Эдема. М.: Издательство политической литературы, 1980. — 100000 экз.
• Марков А. В. Эволюция человека том 1: Обезьяньи кости и гены. — М.: Астрель, Corpus, 2011.

Спасылкі

• Маркаў А. Архівавана 14 лістапада 2009. В. Паходжанне і эвалюцыя чалавека Архівавана 14 лістапада 2009.
• Антрапагенезу.ру — Партал аб эвалюцыі чалавека