ომის სამართალი

ომის სამართალი — საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ნაწილი, რომელიც წარმოადგენს ომის დაწყების, წარმოების და შეწყვეტის წესების ერთობლიობას. ომის სამართლის მიზანია, შეზღუდოს ომის დაწყების შესაძლებლობა. ომისა და შეიარაღებული კონფლიქტის დაწყების შემთხვევაში, დაადგინოს სავალდებულო ქცევის წესები, როგორც სამხედრო ფორმირებების, ასევე ცალკეული ჯარისკაცებისათვის, მაქსიმალურად დაიცვას მებრძოლთა და მშვიდობიანი მოსახლეობის, სამხედრო ტყვეების, დაჭრილების სიცოცხლე, უზრუნველყოს ტანჯვის შემსუბუქება, დაიცვას მათ შორის დაღუპულთა უფლებები.

საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი

საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი, რომელიც ასევე ცნობილია როგორც ომის სამართალი და შეიარაღებული კონფლიქტების სამართალი, წარმოადგენს იმ სამართლებრივი ნორმების ერთობლიობას, რომლებიც გამოიყენება შეიარაღებული კონფლიქტებისა და ომების დროს. საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ნორმები მიზნად ისახავს, ომებისა და შეიარაღებული კონფლიქტების დამანგრეველი შედეგების მინიმალიზაციას, ჰუმანიტარული მოსაზრებებიდან გამომდინარე. საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი, ძირითად შემთხვევაში ახდენს ომისა და შეიარაღებული კონფლიქტების უარყოფითი შედეგების შემცირებას, იმ პირების დაცვის გზით, რომლებიც არ მონაწილეობდნენ საომარ მოქმედებებში, საომარი მოქმედებების წარმოების მეთოდებისა და საშუალებების შეზღუდვით.

საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი მოქმედებას იწყებს შეიარაღებული კონფლიქტის წარმოშობის მომენტიდან. საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ნორმების ამოქმედება არ არის დამოკიდებული ომის ოფიციალურ გამოცხადების ფაქტზე, ან შეიარაღებული კონფლიქტის ომად ოფიციალურ ცნობის ფაქტზე. შეიარაღებული კონფლიქტი შესაძლოა იყოს როგორც საერთაშორისო, ასევე არასაერთაშორისო, ნაციონალური ნიადაგზე წარმოშობილი. შეიარაღებული კონფლიქტი საერთაშორისოდ მიიჩნევა, თუ მასში მონაწილეობს ორი ან რამდენიმე სახელმწიფო, ან ხალხები რომლებიც იბრძვიან უცხოელთა ოკუპაციის რეალიზაციის მიზნით. არასაერთაშორისო, ნაციონალურ ნიადაგზე წარმოშობილ შეიარაღებულ კონფლიქტებს კი განეკუთვნება, კონფლიქტი, რომელიც მიმდინარეობს სახელმწიფოს შიგნით მის შეიარაღებულ ძალებსა და სხვა ორგანიზებულ დაჯგუფებებს შორის.

ძირითადი სახელშეკრულებო წყაროები

საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ნორმების ადრეულ ფორმულირებებს, რომლებიც არეგულირებენ ომისა და შეიარაღებული კონფლიქტების წარმოების წესებს, შეიცავს 1863 წელს მიღებული ლიბერის კოდექსი, ცნობილი ასევე, როგორც ზოგადი ბრძანება № 100. აღნიშნული კოდექსი ადგენდა წესებს, რომელთა დაცვითაც უნდა ემოქმედათ სამხედრო პირებს, ამერიკის შეერთებულ შტატებში 1861-1865 წლებში მიმდინარე, სამოქალაქო ომის დროს. საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ნორმების, სხვა ადრეული ფორმულირებები, ასევე მოცემულია, 1864 წლის ჟენევის პირველ კონვენციაში, 1868 წლის სანქტ-პეტერბურგის დეკლარაციაში, 1874 წლის ბრიუსელის დეკლარაციასა და 1880 წლის ოქსფორდის სახელმძღვანელოში. საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის, ძირითად თანამედროვე სახელშეკრულებო წყაროს წარმოადგენს ჟენევის 1949 წლის კონვენციები და მათი 1977 წლის დამატებითი ოქმები. ჟენევის 1949 წლის კონვენციები და მათი დამატებითი ოქმები, წარმოადგენენ საერთაშორისო სამართლის შეთანხმებებს, რომლებიც განსაზღვრავენ ომისა და შეიარაღებული კონფლიქტების მიმდინარეობის წესებს და იცავენ იმ პირთა უფლებებს, რომლებიც არ მონაწილეობენ საბრძოლო მოქმედებებში, სამოქალაქო პირების, ექიმების, დაჭრილების, ტყვეებისა და ავადმყოფების.

ჟენევის პირველი კონვენცია

ჟენევის 1949 წლის კონვენცია მოქმედ არმიაში დაჭრილთა და ავადმყოფთა ხვედრის გაუმჯობესების შესახებ. ჟენევის პირველი კონვენციით განსაზღვრული პირობების თანახმად, იკრძალება სამხედრო ნაწილების დაჭრილი და ავადმყოფი მებრძოლების, სამხედრო ტყვეებსა და მშვიდობიან მოსახლეობის სიცოცხლის ხელყოფა და მათი წამება. აღნიშნული პირები უზრუნველყოფილნი უნდა იყვნენ სათანადო სამედიცინო მომსახურებითა და მოვლით.

ჟენევის მეორე კონვენცია

ჟენევის 1949 წლის კონვენცია ზღვაში შეიარაღებული ძალების შემადგენლობიდან დაჭრილთა, ავადმყოფთა და გემის დაღუპვის შედეგად წყალში აღმოჩენილ პირთა ბედის გაუმჯობესების შესახებ.

ჟენევის მესამე კონვენცია

ჟენევის 1949 წლის კონვენცია ტყვეთა რეჟიმის შესახებ. აღნიშნული კონვენციის პირობების თანახმად, შეიარაღებული კონფლიქტის შედეგად, სამხედრო ტყვეობაში აღმოჩენილ პირებს, უნდა მოეპყრონ ჰუმანურად, დაიცვან მათი ღირსება, უზრუნველყონ შესაბამისი საკვებით. დაუშვებელია ტყვეების წამება, მათზე ძალადობა და შეურაცხყოფის მიყენება. კონვენციის თანახმად, ანალოგიური მოპყრობაა განსაზღვრული იმ პირთათვის, რომლებიც ტყვედ ჩავარდნენ საომარი მოქმედებების მიმდინარეობის პერიოდში, მათი პროფესიული საქმიანობის შესრულებისას, მაგალითად ჟურნალისტები და ექიმები.

ჟენევის მეოთხე კონვენცია

ჟენევის 1949 წლის კონვენცია ომის დროს სამოქალაქო მოსახლეობის დაცვის შესახებ. აღნიშნული კონვენცია, ფოკუსირებულია ომის დროს სამოქალაქო პირების უფლებების დაცვაზე. კონვენციის თანახმად, შეიარაღებული კონფლიქტის მონაწილე მხარეებმა, ყოველთვის უნდა განასხვავონ ერთმანეთისგან სამხედრო პირები და მშვიდობიანი მოსახლეობა. მხარეებმა ყველა ძალისხმევა უნდა გამოიყენონ, რათა კონფლიქტის მიმდინარეობის მიუხედავად, სამოქალაქო პირებს შეუნარჩუნდეთ ნორმალური ცხოვრების პირობები, დაცულნი იყვნენ სიცოცხლის ხელყოფის, წამების, ძარცვის, რეპრესიებისა და ტყვეობისაგან.

ზემოაღნიშნული კონვენციების მიღების შემდგომ, ორი ათწლეულის განმავლობაში მსოფლიოში განვითარებულმა მოვლენებმა, კერძოდ არაერთმა შეიარაღებულმა კონფლიქტმა, რომელთა ხასიათი მკვეთრად განსხვავდებოდა ერთმანეთისაგან, წარმოშვა დამატებითი რეგულაციების მიღების საჭიროება. შესაბამისად, 1977 წელს მიიღეს 1949 წლის ჟენევის ოთხი კონვენციის დამატებითი ოქმები: ჟენევის 1977 წლის ორი ოქმი საერთაშორისო და არასაერთაშორისო კონფლიქტების მსხვერპლთა დაცვის შესახებ. აღსანიშნავია, რომ ჟენევის კონვენციების მიხედვით, ჰუმანიტარულ დახმარებას ახორციელებენ ასევე წითელი ჯვრის საერთაშორისო კომიტეტი (ICRC) და წითელი ჯვრისა და წითელი ნახევარმთვარის საერთაშორისო მოძრაობა.

საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის ძირითადი პრინციპები

საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალი, როგორც ომისა და შეიარაღებული კონფლიქტების სამართალი, ეყრდნობა გარკვეულ პრინციპებს, რომლებითაც უნდა იხელმძღვანელონ კონფლიქტის მონაწილე მხარეებმა. აღნიშნული ძირითადი პრინციპებია, განსხვავების, პროპორციულობისა და აუცილებლობის პრინციპი, რომლებიც თავის მხრივ უშუალოდ საერთაშორისო სამართლის ნაწილსაც წარმოადგენენ და ყოველთვის გამოიყენება სახელმძღვანელო პრინციპებად ნებისმიერი სახის ომებისა და შეიარაღებული კონფლიქტის დროს. განსხვავების პრინციპის თანახმად, ომის ან შეიარაღებული კონფლიქტის მონაწილე მხარეებმა ყოველთვის უნდა განასხვაონ მშვიდობიანი მოსახლეობა და მეომარი პირები ერთმანეთისგან, ასევე სამოქალაქო და სამხედრო ობიექტები. აღნიშნული პრინციპის თანახმად, მშვიდობიანი მოსახლეობა არ უნდა იყოს სამხედრო თავდასხმის ობიექტი და შესაბამისად, მხარეებმა თავიანთი მოქმედება უნდა წარმართონ მხოლოდ სამხედრო ობიექტების წინააღმდეგ. პროპორციულობის პრინციპის თანახმად, ომის ან შეიარაღებული კონფლიქტის პირობებში, შეიარაღებული თავდასხმა დაუშვებელია, თუ აღნიშნული გამოიწვევს მშვიდობიანი მოსახლეობის სიკვდილს, დაშავებას ან სამოქალაქო ობიექტების დაზიანებას და ასეთი ძალის გამოყენება არაპროპორციულია, მოსალოდნელ საფრთხესთან მიმართებით. აღნიშნული პრინციპის თანახმად, საბრძოლო მოქმედებათა დროს დაუშვებელია მოწინააღმდეგისთვის ზედმეტი ზიანის მიყენება.

აუცილებლობის პრინციპის თანახმად კი, ომის ან შეიარაღებული კონფლიქტის პირობებში, შეიარაღებული სამხედრო ძალის გამოყენება დასაშვებია, მხოლოდ აუცილებლობის შემთხვევაში და მხოლოდ იმ მოცულობით, რაც საჭიროა სამხედრო მიზნების მისაღწევად. გამოყენებული სამხედრო ძალა არ უნდა აღემატებოდეს იმ დონეს რაც საჭიროა მოსალოდნელი საფრთხის თავიდან ასაცილებლად. ზემოაღნიშნული პრინციპები გაწერილია, ჟენევის კონვენციების I დამატებითი ოქმის 57-ე მუხლში, რომლის თანახმადაც:

1. საომარი მოქმედებების წარმოებისას მხარეებმა მუდმივად უნდა იზრუნონ სამოქალაქო მოსახლეობის, სამოქალაქო პირებისა და ობიექტების დასანდობად.
2. თავდასხმებთან მიმართებაში მიღებული უნდა იყოს სიფრთხილის შემდეგი ზომები:
   1. პირი, რომელიც თავდასხმას გეგმავს ან მისი განხორციელების გადაწყვეტილებას იღებს.
   2. ყველაფერს აკეთებს პრაქტიკული შესაძლებლობის ფარგლებში, რათა დარწმუნდეს, რომ თავდასხმის ობიექტი არ არის არც სამოქალაქო პირი, არც სამოქალაქო ან განსაკუთრებული დაცვის ქვეშ მყოფი ობიექტი, არამედ 52-ე მუხლის მე-2 პარაგრაფის მნიშვნელობით სამხედრო სამიზნეა და რომ წინამდებარე ოქმის დებულებების შესაბამისად, მასზე თავდასხმა არ არის აკრძალული;
   3. თავდასხმის განხორციელების საშუალებებისა და მეთოდების შერჩევისას სიფრთხილის ყველა პრაქტიკულად შესაძლებელ ზომას იღებს, რათა თავიდან აიცილოს შემთხვევითი მსხვერპლი სამოქალაქო მოსახლეობაში, სამოქალაქო პირთა შემთხვევითი დაჭრა და სამოქალაქო ობიექტების შემთხვევითი დაზიანება და, ნებისმიერ შემთხვევაში, მინიმუმამდე დაიყვანოს ასეთი ფაქტები;
   4. თავს იკავებს თავდასხმის განხორციელების შესახებ გადაწყვეტილების მიღებისაგან, რომელიც, გამოიწვევს შემთხვევით მსხვერპლს სამოქალაქო მოსახლეობაში და სამოქალაქო პირთა შემთხვევით დაჭრას, სამოქალაქო ობიექტების შემთხვევით დაზიანებას ან ერთსაც და მეორესაც, რაც ბევრად აღემატება ნავარაუდებ კონკრეტულ და უშუალო საომარ უპირატესობას;
   5. თავდასხმა უქმდება ან ჩერდება, თუ გაირკვა, რომ თავდასხმის ობიექტი არ არის სამხედრო ხასიათის, განსაკუთრებული დაცვით სარგებლობს ან თუ მოსალოდნელია, რომ თავდასხმა გამოიწვევს შემთხვევით მსხვერპლს და დაჭრას სამოქალაქო მოსახლეობაში, სამოქალაქო ობიექტების შემთხვევით დაზიანებას ან ერთსაც და მეორესაც, რაც ბევრად აღემატება ნავარაუდებ კონკრეტულ და უშუალო საომარ უპირატესობას;
   6. ისეთი მოსალოდნელი თავდასხმების შესახებ, რომელიც სამოქალაქო მოსახლეობას შეიძლება შეეხოს, წინასწარი ქმედითი გაფრთხილება უნდა გაკეთდეს, იმ შემთხვევების გამოკლებით, როცა გარემოება არ იძლევა ამის შესაძლებლობას.
3. როცა თანაბარი სამხედრო უპირატესობის მოპოვებისათვის რამდენიმე სამხედრო ობიექტს შორის არჩევანია შესაძლებელი, არჩევანი იმ ობიექტზე უნდა შეჩერდეს, რომელზე თავდასხმაც სამოქალაქო პირებსა და ობიექტებს მინიმალურ საფრთხეს შეუქმნის.

ომის გამოცხადება

1907 წლის ჰააგის კონვენცია ომის დაწყების შესახებ, კრძალავს ომის დაწყებას მისი გამოცხადების გარეშე. ომის გამოცხადების ფაქტს, სამხედრო მოქმედებების დაწყების შესახებ მოტივირებული განცხადების ამ ულტიმატუმის სახე უნდა ჰქონდეს. აღნიშნული კონვენციის თანახმად, ომის გამოცხადება დასაშვებია, მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც ადგილი აქვს აგრესიის ფაქტს, იმ სახელმწიფოს მიმართ. რომელიც ომს იწყებს. XX საუკუნემდე არ არსებობდა საერთაშორისო აღიარებული არც ერთი პრინციპი, რომელიც შეზღუდავდა სახელმწიფოს უფლებას წამოეწყო და ეწარმოებინა საომარი მოქმედებები. ომი განიხილებოდა როგორც სახელმწიფოს სუვერენიტეტის განუყოფელი ნაწილი, რომლის წამოწყებაც შესაძლებელი იყო სხვადასხვა პოლიტიკური მოტივიდან გამომდინარე, ყოველგვარი დასაბუთების გარეშე. სახელმწიფოს მიერ, ომის გამოცხადების და დაწყების ფაქტს, კონკრეტული იურიდიული შედეგები მოყვება. სახელმწიფოებს შორის წყდება ყოველგვარი დიპლომატიური და საკონსულო ურთიერთობები, მოქმედებას წყვეტს ყველა სახის საერთაშორისო ხელშეკრულება.

ომის წარმოების საშუალებები და მეთოდები

ომისა და შეიარაღებული კონფლიქტის მონაწილე მხარეების უფლება, ომის საშუალებებისა და მეთოდების გამოყენებასთან დაკავშირებით, შეუზღუდავი არ არის. პირველ რიგში, საერთაშორისო სამართლებრივი ნორმები, ომისა და შეიარაღებული კონფლიქტის დროს, მხარეებს უკრძალავს გამოიყენონ ისეთი მეთოდები და საშუალებები, რომლებიც ზედმეტ ტანჯვას მოუტანს კონფლიქტში მონაწილე პირებს და გაუმართლებელ ზიანს მიაყენებს მშვიდობიან მოსახლეობას. ზემოაღნიშნულ ფუნდამენტურ პრინციპს ეყრდნობა, ომის წარმოების მეთოდებთან და საშუალებებთან დაკავშირებული, ყველა დანარჩენი აკრძალვა.

საომარი საშუალებები

საერთაშორისო სამართლის თანახმად, ომებსა და შეიარაღებულ კონფლიქტებში მონაწილე მხარეებს შესაძლებელია სრულად აეკრძალოთ კონკრეტული ტიპის იარაღის გამოყენება, ან აეკრძალოთ ასეთი სახის იარაღის გამოყენება განსაზღვრულ სიტუაციებში.

1. ქვეითსაწინააღმდეგო ნაღმები — 1997 წლის ოტავის კონვენციის თანახმად, სახელმწიფოებს ეკრძალებათ ქვეითსაწინააღმდეგო ნაღმების წარმოება, გამოყენება, შენახვა და გასხვისება. ხელშემკვრელი სახელმწიფოები ასევე ვალდებულნი არიან, ასეთი ტიპის ნაღმების არსებობის შემთხვევაში, მოახდინონ მათი განადგურება და გაწმინდონ დანაღმული ტერიტორიები.
2. კასეტური საბრძოლო მასალები — 2008 წლის კონვენცია კასეტური საბრძოლო მასალების შესახებ, კრძალავს კასეტური საბრძოლო მასალების გამოყენებას, წარმოებას, შენახვასა და გადაცემას. ასევე, აწესებს ვალდებულებას, იმ სახელმწიფოებისათვის, რომლებმაც მოახდინეს კონვენციის რატიფიცირება და ფლობენ მსგავსი ტიპის საბრძოლო მასალას გაანადგურონ ისინი. გარდა ამისა, მოცემულ კონვენციაში გაწერილია, ასევე სახელმწიფოთა ვალდებულებები, იმ პირთა დახმარების თაობაზე, რომლებიც დაზარალდნენ კასეტური იარაღის გამოყენების შედეგად.
3. ქიმიური და ბიოლოგიური იარაღი — მხუთავი, შხამიანი ან სხვა ამგვარი აირებისა და ბაქტერიოლოგიური საშუალებების ომში გამოუყენებლობის შესახებ ჟენევის ოქმით, პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ ქიმიური და ბიოლოგიური იარაღის გამოყენება აიკრძალა. აღნიშნული აკრძალვა გაამყარა, 1972 წელს მიღებულმა, ბაქტერიოლოგიური (ბიოლოგიური) და ტოქსინური იარაღის დამუშავების, წარმოების და დაგროვების აკრძალვების და მათი მოსპობის შესახებ კონვენციამ. ამ კონვენციის ძალით, მხარეებს ეკისრებთ ვალდებულება არ შექმნან, არ დააგროვონ, არ შეიძინონ, არ შეინახონ იმ სახის და რაოდენობის მსგავსი ტიპის იარაღი, რომელიც არ შეესაბამება მშვიდობიან მიზნებს. 1993 წლის ქიმიური იარაღის კონვენციით აიკრძალა, ქიმიური იარაღის წარმოება, განლაგება, შენახვა და გამოყენება. სახელმწიფოებს კი დაეკისრათ ქიმიური იარაღის სრული განადგურების ვალდებულება.
4. ბირთვული იარაღი — ბირთვულ იარაღთან მიმართებაში აღსანიშნავია, რომ არ არსებობს ყოვლისმომცველი ან უნივერსალური აკრძალვა ბირთვული იარაღის გამოყენების შესახებ. აღნიშნული კუთხით მიღებული კონვენციების მიზანია, პირველ რიგში თავიდან აიცილოს ბირთვული იარაღის გავრცელება და მოახდინოს ბირთვული განიარაღება.

ომის მეთოდები

საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართალის თანახმად, დაუშვებელია ყველა მეთოდის გამოყენება ომისა და შეიარაღებული კონფლიქტის წარმოების დროს. აღნიშნული სამართლის თანახმად, დაუშვებელია ისეთი ქმედებების განხორციელება როგორიცაა მაროდიორობა მშვიდობიანი მოსახლეობის საკუთრების მიტაცება და სამხედრო მიზნების მიღწევისათვის, მშვიდობიანი მოსახლეობის შიმშილობა.

ომის დამთავრება

საერთაშორისო სამართლით განსაზღვრული ნორმების შესაბამისად, საომარი ან შეიარაღებული კონფლიქტის დასრულებისათვის, საჭიროა შესაბამისი აქტის გაფორმება, რაც თავისი არსით საზავო ხელშეკრულებას წარმოადგენს. აღნიშნულის მაგალითია, პარიზის 1947 წლის საზავო ხელშეკრულებები, იტალიასთან, ფინეთთან, ბულგარეთთან, რუმინეთთან და უნგრეთთან. მსგავსი ტიპის საზავო ხელშეკრულებანი, ომისა და შეიარაღებული კონფლიქტების დასრულების შემდგომ არეგულირებენ ისეთ საკითხებს როგორიც არის: ომის მდგომარეობის შეწყვეტა და მშვიდობიანი ურთიერთობის აღდგენა, ტერიტორიული საკითხები, რეპარაციები, რესტიტუციები და ზარალის ანაზღაურების სხვა საშუალებანი, ტყვეთა, ლტოლვილთა და ადგილნაცვალ პირთა ურთიერთგაცვლა, ომამდე დადებულ ხელშეკრულებათა ბედი, ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ურთიერთობათა საკითხები, სხვადასხვა სახის კომისიების შექმნა საზავო პირობების ცხოვრებაში გატარებისთვის.

ომის წარმოების წესების მარეგულირებელი საერთაშორისო აქტები

• პარიზის 1856 წლის დეკლარაცია საზღვაო ომის შესახებ;
• ჰააგის 1907 წლის კონვენციები სახმელეთო და საზღვაო ომის წარმოების შესახებ;
• ჟენევის 1925 წლის ოქმი მხუთავი, შხამიანი ან სხვა ამგვარი აირებისა და ბაქტერიოლოგიური საშუალებების ომში გამოყენების აკრძალვის შესახებ;
• ჟენევის 1949 წლის კონვენცია მოქმედ არმიაში დაჭრილთა და ავადმყოფთა ხვედრის გაუმჯობესების შესახებ;
• ჟენევის 1949 წლის კონვენცია ზღვაში შეიარაღებული ძალების შემადგენლობიდან დაჭრილთა, ავადმყოფთა და გემის დაღუპვის შედეგად წყალში აღმოჩენილ პირთა ბედის გაუმჯობესების შესახებ;
• ჟენევის 1949 წლის კონვენცია ტყვეთა რეჟიმის შესახებ;
• ჟენევის 1949 წლის კონვენცია ომის დროს სამოქალაქო მოსახლეობის დაცვის შესახებ;
• ჟენევის 1977 წლის ორი ოქმი საერთაშორისო და არასაერთაშორისო კონფლიქტების მსხვერპლთა დაცვის შესახებ;
• ლონდონის 1936 წლის ოქმის დანართი ომის დროს სავაჭრო გემების წინააღმდეგ წყალქვეშა ნავების მოქმედების შესახებ;
• ჰააგის 1954 წლის კონვენცია სამხედრო კონფლიქტების შემთხვევაში შემთხვევაში კულტურულ ფასეულობათა დაცვის შესახებ;
• 1972 წლის კონვენცია ბაქტერიოლოგიური (ბიოლოგიური) იარაღის ტოქსინების წარმოების და დაგროვების აკრძალვისა და მათი მოსპობის შესახებ;
• 1977 წლის კონვენცია გარემოზე ზემოქმედების საშუალებათა სამხედრო ან ნებისმიერი სხვა მტრული მიზნით გამოყენების აკრძალვის შესახებ;
• 1980 წლის კონვენცია და სამი ოქმი, რომლებიც კრძალავენ ან ზღუდავენ კონკრეტული სახის იმ ჩვეულებრივი სახის იარაღის გამოყენებას, რომელიც შეიძლება ზომაგადასული ზიანის მიმყენებელ ან განურჩეველი მოქმედების მქონე იარაღად ჩაითვალოს.

ლიტერატურა

• ალექსიძე ლ., თანამედროვე საერთაშორისო სამართალი, თბ., 2008
• What is IHL?" (PDF). web.archive.org. 2013-12-30, (2020-03-15)
• Protocol additional to the Geneva conventions of 12 august 1949 and relating to the protection of victims of international armed conflicts (protocol I) of 8 June 1977.
• Protocol additional to the Geneva conventions of 12 august 1949 and relating to the protection of victims of non-international armed conflicts (protocol II) of 8 June 1977.
• General Orders No. 100: The Lieber Code, Instructions for the government of armies of the united states in the field.
• Convention for the Amelioration of the Condition of the Wounded in Armies in the Field. Geneva, 22 August 1864.
• Declaration Renouncing the Use, in Time of War, of Explosive Projectiles Under 400 Grammes Weight. Saint Petersburg, 29 November / 11 December 1868.
• Project of an International Declaration concerning the Laws and Customs of War. Brussels, 27 August 1874.
• The Laws of War on Land. Oxford, 9 September 1880.
• Geneva Convention for amelioration of the condition of the wounded and sick in the armed forces in the field of 12 august 1949.
• Geneva Convention for the amelioration of the condition of the wounded, sick and shipwrecked members of armed forces at sea of 12 august 1949.
• Geneva Convention relative to the treatment of prisoners of war of 12 august 1949.
• Geneva Convention relative to the protection of civilian persons in time of war 0f 12 august 1949.
• Protocol additional to the Geneva conventions of 12 august 1949, and relating to the protection of victims of international armed conflicts (protocol I) of 8 June 1977, Article 57 — Precautions in attack.
• Convention (IV) respecting the Laws and Customs of War on Land and its annex: Regulations concerning the Laws and Customs of War on Land. The Hague, 18 October 1907.
• Convention on the Prohibition of the Use, Stockpiling, Production and Transfer of Anti-Personnel Mines and on their Destruction, 1997.
• The Convention on Cluster Munitions (CCM), Dublin, 30 May 2008.
• The 1925 Protocol for the Prohibition of the Use of Asphyxiating, Poisonous or Other Gases, and of Bacteriological Methods of Warfare.
• The Convention on the Prohibition of the Development, Production and Stockpiling of Bacteriological (Biological) and Toxin Weapons and on their Destruction, 1972.
• The Chemical Weapons Convention (CWC), 1993.

რესურსები ინტერნეტში

• War & law index—International Committee of the Red Cross website
• International Law of War Association
• The European Institute for International Law and International Relations
• The Rule of Law in Armed Conflicts Project