Temat Historia Mińska Mazowieckiego wzbudził ostatnio duże zainteresowanie. Niezależnie od tego, czy ze względu na wpływ na społeczeństwo, znaczenie historyczne czy wpływ na różne sektory, Historia Mińska Mazowieckiego to temat, który nie pozostawia nikogo obojętnym. W tym artykule zbadamy różne aspekty związane z Historia Mińska Mazowieckiego, od jego początków po obecną ewolucję. Przeanalizujemy jego wpływ w różnych obszarach i przedstawimy różne spojrzenia na tę kwestię. Bez wątpienia Historia Mińska Mazowieckiego to fascynujący temat, który zasługuje na dogłębne zbadanie.
Mińsk Mazowiecki (Mińsk do 1866, Nowomińsk do 1916) – prawa miejskie otrzymał w 1421 roku. Rozkwitł podczas Renesansu. Po okresie załamania odrodził się w XIX wieku. Spośród współczesnych miast województwa mazowieckiego jest 26. (razem z Makowem) najdłużej posiadającym prawa miejskie, przy czym w aglomeracji warszawskiej jedynie 3 miasta posiadają te prawa dłużej (Warszawa, Błonie i Nowy Dwór Mazowiecki), zaś w subregionie siedleckim jedynie Łaskarzew (dłużej posiada prawa miejskie również sąsiedni Łuków leżący w województwie lubelskim).
Mińsk rozwinął się na fali osadnictwa w dorzeczu Mieni (której zawdzięcza swoją nazwę), w Ziemi Czerskiej, w Księstwie Mazowieckim. Już wtedy pełnił rolę osady targowej.
29 maja 1421 roku książę mazowiecki Janusz I Starszy nadał właścicielowi Mińska, stolnikowi czerskiemu Janowi z Gościeńczyc (ojciec rodu Mińskich), herbu Prus III, przywilej lokacyjny miasta na prawie chełmińskim. Już w 1422 erygowano parafię z drewnianym kościołem. Od 1468 miasto może organizować cotygodniowy targ i 3 jarmarki w roku. Działa też jedna z najlepszych szkół na Mazowszu (prowadzona przez Stanisława z Nart).
Spośród synów Jana, Ścibor był biskupem płockim, a Jakub kasztelanem czerskim.
Koniec XVI i początek XVII wieku to liczne pożary miasta. W 1607 umiera Stanisław Miński, a do Mińska przybył król Zygmunt III Waza. W 1629 zakończyła się (rozpoczęta po pożarach w poprzednim wieku) budowa obecnego kościoła. Jędrzej Święcicki pisze: „Nieco dalej jeszcze leży w tych stronach ludne miasto Mińsk, godne upamiętnienia z powodu dwóch magnackich pałaców”.
W 1646 Łukasz Opaliński herbu Łodzia, marszałek wielki koronny, został właścicielem Mińska. W 1657 przebywają tu kolejno Karol X Gustaw i Stefan Czarniecki. Następnie rozpoczyna się stopniowy upadek miasta.
W 1695 roku Sendomierz zostaje włączony do Mińska. W 1781 właścicielem miasta zostaje Piotr Borzęcki, którego złe rządy kończą się interwencją króla Stanisława Augusta.
1795 – koniec I Rzeczypospolitej, Mińsk z zaborze austriackim.
W 1807 roku właścicielem miasta zostaje kasztelan łukowski, Karol hrabia Jezierski, herbu Nowina. W 1812 przez Mińsk przechodzi część armii Napoleona. W latach 1818–1823 powstaje trakt warszawsko-terespolski. Stopniowo przybywa mieszkańców.
26 kwietnia i 14 lipca 1831, podczas powstania listopadowego, mają miejsce walki o miasto.
W latach 1848–1849, Franciszek Morawski pisze w Mińsku poemat „Dworzec mojego dziadka”.
15-16 kwietnia i 17–18 maja 1863, podczas powstania styczniowego, kolejne walki z Rosjanami.
W 1866 do Mińska przyjechał pierwszy pociąg, a rok później otwarto całą Kolei Warszawsko-Terespolską. Nazwę miasta zmieniono na Nowomińsk[potrzebny przypis].
21 marca 1870 roku właścicielem miasta został Seweryn Doria Dernałowicz, herbu Lubicz. W 1875 Henryk Sienkiewicz napisał 3 felietony o Nowomińsku. W tym czasie mieszka tu m.in. Michał Elwiro Andriolli. Liczba mieszkańców rośnie (2840 osób w 1885 r.)
W 1881 powstaje Ochotnicza Straż Pożarna, a w 1886 pierwsza na wschodnim Mazowszu księgarnia. Trwa romans Stefana Żeromskiego z Heleną Radziszewską (Helena z „Popiołów”). W 1890 powstają rosyjskie koszary.
Pod koniec stulecia powstaje fabryka maszyn, a na początku XX w., cerkiew prawosławna. W 1907 roku w Mińsku zawiązała się społeczność mariawicka. W latach 1908–1911 wybudowali kościół parafialny pw. Narodzenia NMP. Liczba mieszkańców wzrasta do 4771, a w 1910 już 5794. W 1910 lub 1912 powstaje pensja Marii Grochowskiej (Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące im. Polskiej Macierzy Szkolnej), a w 1915 Szpital Miejski (obecny). W 1914 biskup Aleksander Kakowski, konsekruje przebudowaną świątynię.
Od 1915 do 11 listopada 1918 trwa niemiecka okupacja Nowomińska. W 1916 r. miasto otrzymuje nazwę Mińsk Mazowiecki.
Siedziba powiatu mińskomazowieckiego (mińskiego) w województwie warszawskim. Do 1944 własność Dernałowiczów.
W czasie wojny polsko- bolszewickiej sierpniu 1920 roku Armia Czerwona na krótko zajęła miasto. Mińsk wraz z okolicznymi miejscowościami został wyzwolony 17 sierpnia 1920 r. przez oddziały grupy bojowej pułkownika Stanisława Wrzalińskiego, w tym między innymi przez jednostki XXIX Brygady Piechoty.
W drugiej połowie lat dwudziestych miasto zostało częściowo zelektryfikowane, a część ulic utwardzona. Wiele nowych budynków powstało w latach trzydziestych. Mińszczanie pracowali w fabryce Rudzkiego, albo dojeżdżali pociągiem do Warszawy (od 1937 elektrycznym). W lipcu 1930 miał miejsce strajk szewców, w 1931 marsz bezrobotnych, a w 1932 strajk chłopski. W pierwszej połowie 1936 roku dochodzi do ekscesów o podłożu antysemickim.
Niemcy wkroczyli do Mińska Mazowieckiego 12 września (1939). Następnego dnia doszło do bitwy pod Mińskiem pod dowództwem gen. Władysław Andersa.
Już w 1939 r. zorganizowano w mieście struktury Polskiego Państwa Podziemnego, oraz tajne nauczanie (od września). W 1940 udało się nawet odtworzyć 7 Pułk Ułanów Lubelskich (zakonspirowany na terenie powiatu mińskomazowieckiego i Warszawy).
W 1940 roku Niemcy stworzyli getto w Mińsku Mazowieckim. 21 sierpnia 1942 roku Niemcy likwidują 7 tysięczne getto (wywiezienie Żydów do Obozu Zagłady „Treblinka II”).
Okolice mińska Mazowieckiego były terenem wzmożonych działań partyzantki Gwardii Ludowej/Armii Ludowej (ku czci partyzantów na ul. Kościuszki wmurowano płytę pamiątkową z nazwiskami poległych 22 partyzantów). 1 lutego 1943 roku hitlerowcy wymordowali grupę mińskich działaczy PPR (w 1975 roku w holu budynku Zespołu Szkół Zawodowych nr 3 wmurowano tablicę pamiątkową a szkole nadano imię Rodziny Nalazków). 17 marca 1943 roku w samotnej walce z żołnierzami hitlerowskimi na ul. Pięknej zginął żołnierz Gwardii Ludowej Stanisław Zawisza ps. „Stalowy” (ku jego czci w 1960 roku wmurowano w tablicę pamiątkową w budynek przy ul. Pięknej 3).
30 lipca 1944 roku Mińsk został wyzwolony przez Armię Krajową. 31 lipca 1944 roku do miasta wkraczają oddziały 2 armii pancernej gwardii I Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej (podczas walk w okolicach miasta zginęło 1420 żołnierzy radzieckich, którzy są pochowani na cmentarzu założonym w 1951 roku).
W nocy z 2 na 3 marca 1945, Sowieci potwierdzili swoją władzę mordując burmistrza i innych przedstawicieli elit.
W 1979 oddano do użytku dworzec PKP i PKS (obecny). W 1984 r. erygowano parafię św. Antoniego (nie częste wydarzenie w czasach PRL), a w 1987 rozpoczęła się działalność kulturalna w wyremontowanym Pałacu Dernałowiczów.
W latach 80. działała w Mińsku „Solidarność”. Członkiem Zarządu i Prezydium oraz rzecznikiem prasowym MKZ w Mińsku Mazowieckim był Zbigniew Szubiński, który później do 1987 roku działał w podziemnym MKZ. Jednym z działaczy był też Czesław Mroczek.