Na-Dene dilleri

Bugünkü yazımızda Na-Dene dilleri'in büyüleyici dünyasına dalacağız. Na-Dene dilleri, kökeninden günümüz toplumu üzerindeki etkisine kadar çeşitli bilgi alanlarında çalışma ve ilgi konusu olmuştur. Tarih boyunca Na-Dene dilleri, kültürel, ekonomik ve sosyal yönleri etkileyerek insanlığın evriminde ve gelişmesinde önemli bir rol oynamıştır. Bu makalede, Na-Dene dilleri'in farklı yönlerini inceleyerek mevcut bağlamda önemini ve alaka düzeyini analiz edeceğiz. Ayrıca Na-Dene dilleri'in çeşitli alanlarda öncesine ve sonrasına nasıl damga vurduğunu ve insanların günlük yaşamlarına etkisini inceleyeceğiz. Na-Dene dilleri hakkında bu keşif ve öğrenme yolculuğumuzda bize katılın.

Na-Dene dilleri
Coğrafi dağılımKuzey Amerika
SınıflandırmaDenesey
Alt bölümler
ISO 639-5xnd

Na-Dene dilleri, Kuzey Amerika'da Na-Dene Kızılderilileri tarafından, ABD (Alaska, Washington, Oregon, Kaliforniya, Utah, Kolorado, Arizona, New Mexico, Oklahoma, Teksas), Kanada (Yukon, Kuzeybatı Toprakları, Nunavut, Britanya Kolombiyası, Alberta, Saskatchewan, Manitoba) ve ufak bir kısmı da Meksika’da konuşulan diller ailesidir.

Asya kökenli olduğu 2008 yılında Edward Vajda başta olmak üzere uzmanlarınca teyid edilen tek Kızılderili dilleri budur. Daha önce bu grupta yer alan Haydaca, şimdi grup dışında izole bir dil olarak sınıflandırılmaktadır. Kalan diller (Tlingitçe, Eyakça, Atabask dilleri) Sibirya'daki Yenisey dilleri ile birlikte Denesey (Dene-Yenisey) adı altında yeni bir grup oluşturur. Türkiye'de en çok tanınan ve Kızılderili dendiğinde ilk akla gelen Apaçilerin dili bu gruptandır. Na-Dene adının kaynağı halk anlamına gelen Tlingitçe na ile Atabask dillerindeki dene sözleridir.

Sınıflandırma

Na-Dene dilleri

  • Tlingitçe . ABD (Alaska: Yakutat'tan Dixon Entrance'a kadar) ve Kanada'da (Britanya Kolombiyası, Yukon) konuşulur. Bu dildeki Rusça alıntılar, Alaska'nın Rus döneminden kalmadır.
    • Kuzey Tlingitçesi
      • Büyük Kuzey Tlingitçesi
      • Uzak Kuzey Tlingitçesi . Haines, Yakutat ve Hoona yörelerinde konuşulur.
      • İçbölge Tlingitçesi . Kanada'da (Britanya Kolombiyası ile Yukon) konuşulur. Dakh-Ka Tlingit Nation adı altında konfederatif kabile birliği oluştururlar.
        • Atlin Tlingitleri . Britanya Kolombiyası bölgesindeki Atlin gölü civarında yaşarlar. Günümüzde Taku River Tlingit First Nation adı altında idari birlik oluştururlar.
        • Teslin Tlingitleri . Yukon bölgesindeki Teslin gölü civarında yaşarlar. Günümüzde Teslin Tlingit Council adı altında idari birlik oluştururlar.
        • Carcross Tlingitleri. Yukon bölgesindeki Carcross yöresinde Tagiş Atabaskları ile birlikte Carcross/Tagish First Nation adı altında idari birlik oluştururlar.
    • Güney Tlingitçesi
      • Asıl Güney Tlingitçesi . Kake (Khéixh' ), Wrangell (Khaachxhana.áak'w) ve Petersburg (Gántiyaakw Séedi) yörelerinde konuşulur.
      • Sanya-Henya Tlingitçesi . Ketchikan'dan Klawock'a kadar olan bölgede konuşulur.
      • Tongass Tlingitçesi . Cape Fox yöresinde konuşulur. Yok olmak üzeredir. Bir iki konuşanı kalmıştır.
  • Eyak-Atabask dilleri
    • Eyakça . Alaska'nın Pasifik kıyılarında Eskimo dillerinden Batı Supikçesi (Chugach Alutiiq) ile Tlingit dil sahası arasında kalan bölgede konuşulmuş ve son konuşanı Marie Smith Jones'un 21 Ocak 2008'de ölmesiyle de yok olmuştur.
    • Atabask dilleri . Dene dilleri olarak da bilinir.
      • Kuzey Atabask dilleri
        • Güney Alaska Atabask dilleri
          • Ahtnaca . Alaska'da konuşulur. Bu dildeki Rusça alıntılar, Alaska'nın Rus döneminden kalmadır.
            • Aşağı Ahtnaca . Chitina ve kısmen Copper Center yöresinde Chitina/Taral band ile Tonsina/Klutina band kabilelerince konuşulur.
            • Merkezî Ahtnaca . Copper Center, Tazlina, Glennallen, Gulkona ve Gakona yörelerinde Gulkona/Gakona band kabilesince konuşulur.
            • Batı Ahtnacası . Cantwell yöresinde Tyone/Mendeltna band ile Cantwell/Denali band kabilelerince konuşulur.
            • Yukarı Ahtnaca . Mentasta yöresinde Sanford River/Chistochina band, Slana/Batzulnetas band ile Mentasta band kabilelerince konuşulur.
          • Denağinaca . Alaska'da konuşulur. Bu dildeki Rusça alıntılar, Alaska'nın Rus döneminden kalmadır. Ruslaşmanın en yoğun olduğu Kızılderililerdir.
            • Yukarı Denağinaca . Eklutna, Knik, Susitna ve Tyonek yörelerinde konuşulur.
            • Aşağı Denağinaca . Kenai, Kustatan ve Seldovia yörelerinde konuşulur.
            • İliamna Denağinacası . Pedro Bay, Old Iliamna ve Lake Iliamna yörelerinde konuşulur.
            • İçbölge Denağinacası . Nondalton ve Lime Village yörelerinde konuşulur.
        • Orta Alaska-Yukon Atabask dilleri
          • Değinak-Koyukon dilleri
            • Değinakça . Alaska'da Yukon-Koyukuk Census Area bölgesinin Shageluk ile Anvik yörelerinde konuşulur. Eskiden Eskimo Yupik komşularının verdiği İngalik adıyla anılırlardı.
            • Koyukon-Holikaçuk dilleri
              • Holikaçukça . Alaska'da Dishkaket yöresinde 180 kişilik nüfustan ancak 5 tanesi dili konuşabiliyor.
              • Koyukonca . Alaska'da Koyukuk ile Yukon ırmakları yakınlarında konuşulur.
                • Aşağı Koyukonca . Kaltag ve Nulato yörelerinde konuşulur.
                • Merkezî Koyukonca . Koyukuk, Huslia, Hughes, Allakaket, Galena ve Ruby yörelerinde konuşulur.
                • Yukarı Koyukonca . Rampart, Stevens Village ve Manley Hot Springs yörelerinde konuşulur.
          • Tanana-Tuçon dilleri
            • Tanana-Kuskokvim dilleri
              • Kuskokvimce .
              • Tanana dilleri
                • Aşağı Tananaca . Alaska'da konuşulur.
                  • Minto-Nenana şivesi
                  • Chena şivesi
                  • Salcha şivesi
                • Tanakrosça . Alaska'da konuşulur
                  • Mansfield-Kechumstuk şivesi . Konuşanı 32 kişidir.
                  • Healy gölü şivesi . Konuşanı 3 kişidir.
                • Yukarı Tananaca . Alaska'da ve Kanada'nın Yukon bölgesinde konuşulur. Kanada'da White River First Nations adıyla idari birlik oluştururlar.
            • Tuçon dilleri . Kanada'da Yukon bölgesinde konuşulur.
              • Kuzey Tuçoncası . Mayo, Pelly Crossing ve Carmacks yörelerinde konuşulur. Selkirk First Nation, Little Salmon Carmacks First Nation ve Na-Cho Ny’a'k Dun First Nation adlarıyla idari birlik oluştururlar.
              • Güney Tuçoncası . Kwanlin Dun First Nation, Champagne Aishihik First Nation, Ta’an Kwach'an Council ve Kluane Tribal Council adlarıyla idari birlik oluştururlar.
          • Han-Guçin dilleri
            • Guçince . Alaska ve Kanada'da Kuzeybatı Toprakları ile Yukon bölgelerinde konuşulur.
              • Neetsʼaii Gwich’in. Alaska'da Arctic Village yöresinde yaşarlar.
              • Dendu Gwich’in. Alaska'da Birch Creek yöresinde yaşarlar.
              • Draan’jik Gwich’in. Alaska'da Chalkyitinsk yöresinde yaşarlar.
              • Danzhit Hanlaik Gwich’in. Alaska'da Circle yöresinde yaşarlar.
              • Gwich’yaa Gwich’in. Alaska'da Fort Yukon yöresinde yaşarlar.
              • Vuntut Gwich’in. Kanada'da Yukon bölgesinin Old Crow yöresinde yaşarlar.
              • Teetl’it Gwich’in. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları bölgesinin Fort McPherson yöresinde yaşarlar.
              • Gwich’ya Gwich’in. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları bölgesinin Arctic red River yöresinde yaşarlar.
              • Edhiitat Gwich’in. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları bölgesinin Aklavik yöresinde yaşarlar.
              • Nihtat Gwich’in. Kanada'da Kuzeybatı Toprakları bölgesinin İnuvik yöresinde yaşarlar.
            • Hanca
              • Alaska Hancası . Alaska'da Eagle yöresinde konuşulur.
              • Kanada Hancası . Kanada'da Dawson yöresinde konuşulur.
        • Kuzeybatı Kanada Atabask dilleri
          • Tahltan-Kaska dilleri
            • Tagişçe . Konuşanı 2 kişidir. Tagişler, Yukon bölgesindeki Carcross yöresinde Tlingitler ile birlikte Carcross/Tagish First Nation adı altında idari birlik oluştururlar.
            • Tahltanca . Kanada'da Britanya Kolombiyası bölgesinde Telegraph Creek, Dease Lake ve İskut yörelerinde 35 kişi tarafından konuşulur.
            • Kaskaca . Kanada'da Yukon bölgesinde Liard First Nation ve Ross River-Dena Council adları altında idari birlik oluştururlar.
              • Liard şivesi
              • Pelly Banks şivesi
              • Ross River şivesi
          • Daneza-Sekani dilleri
            • Danezaca . Kanada'da Britanya kolombiyası bölgesinde konuşulur.
            • Sekanice . Kanada'da Britanya kolombiyası bölgesinde konuşulur. Carrier Sekani Tribal Council adı altında idari birlik oluştururlar.
              • Sustut’enne
              • Saschojan
              • Tsay Keh Dene
              • McLeod Lake Dene
              • Kwada Hi (Fort Ware)
          • Slavey dilleri . İngilizce adları köle (slave) kelimesinden çıkmışdır ve bu anlamı "bertaraf " etmek için y harfi eklenmiştir.
            • Denetaca ya da Güney Slaveycesi . Kanada'da Kuzeybatı Toprakları, Alberta ve Britanya Kolombiyası bölgelerinde konuşulur.
              • Bistcho şivesi
              • Assumption/Habay şivesi
              • Fort Vermilion/Eleshe şivesi
            • Satuca ya da Kuzey Slaveycesi . Kanada'da Kuzeybatı Toprakları bölgesinde konuşulur.
              • Kaşogotinece . Ft. Goud Hope ve Colville Lake yörelerinde konuşulur.
              • Satugotinece . Ft. Franklin yöresinde konuşulur.
              • Şigotinece . Ft. Norman ve Norman Wells (Tłegǫ́hłı̨) yörelerinde konuşulur.
          • Tlınçonca .Kanada'da Kuzeybatı toprakları bölgesinde konuşulur.
            • Asıl Tlınçonca . Rae (Behchoko), Detah, Rae Lakes (Gameti), Lac la Martre (Whati) ve Snare Lake (Wekweeti) yörelerinde konuşulur.
            • Sarıbıçak Tlınçoncası . Yellowknife (Ndilo, Dettah) yöresinde konuşulur.
          • Denesulinece . Kanada'da Kuzeybatı Toprakları, Nunavut, Alberta ve Saskatchewan bölgelerinde konuşulur.
        • † Tsetsautça . Alaska ve Britanya Kolombiyası bölgelerinde konuşulurdu.
        • Tsutinaca . Kanada'da Alberta bölgesinde konuşulur.
        • Merkezi Britanya Kolombiyası Atabask dilleri [İngilizce Central British Columbia, Carrier-Chilkotin)
          • Dakel dilleri ya da lehçeleri . Kanada'da Britanya Kolombiyası bölgesinde konuşulur. Sekani Atabaskları ile birlikte Carrier Sekani Tribal Council idari birliğini oluştururlar.
            • Nadoten-Vetsuvetence
              • Nadotence
                • Babine gölü şivesi
                • Takla gölü şivesi . Takla Lake First Nation kabilesi olarak Carrier Sekani Tribal Council idari birliğine bağlıdırlar.
              • Vetsuvetence [kendilerice Wets’uwet’en; İngilizce Witsuwit’en, Wetsuwet’en). Wets’uwet’en First Nation adı altında Carrier Sekani Tribal Council idari birliğine bağlıdırlar.
                • Moricetown
                • Hagwilget
                • Wetsuwet’en
                • Skin-Tayi
                • Nee-Tahl-Buhn
            • Dakelce ya da Asıl Dakel dilleri
              • Dakelce . Tl’azt’en Band, Nak’aẕdli Band ve Yekooche Band kabilelerince konuşulur.
              • Güney Dakelcesi
                • Neçako Dakelcesi
                  • Lheidli şivesi . Lheidli T’enneh kabilesince konuşulur.
                  • S̠aik’uẕ şivesi . S̠aik’uẕ First Nation (ya da eski adıyla Stoney Creek Band) kabilesince konuşulur.
                  • Nadleh şivesi . Nadleh Whut’en Band kabilesince konuşulur.
                  • Stelakoh şivesi . Stelakoh Band kabilesince konuşulur.
                  • Tesetl’adak şivesi . Cheslatta Band kabilesince konuşulur.
                • Blackwater Dakelcesi
                  • Lhtakoh şivesi . Red Bluff Band kabilesince konuşulur.
                  • Ndazko şivesi . Nazkoh Band kabilesince konuşulur.
                  • Lhoosk’us şivesi . Kluskus Band kabilesince konuşulur.
                  • Lhk’acho şivesi . Ulkatcho Band kabilesince konuşulur.
          • Çilkotince . Kanada'da Britanya Kolombiyası bölgesinde konuşulur.
          • Nikolaca . Kanada'da Britanya Kolombiyası bölgesinde konuşulurdu. Şimdi ölü bir dildir.
      • Pasifik Atabask dilleri
        • Kwalhioqua-Tlatskanie . Kimileri Kuzey Atabask dillerinde sınıflandırır.
          • Kwalhioqua . ABD'da Washington eyaletinde konuşulmuş.
            • Willapa
            • Suwal
          • Tlatskanie . ABD'da Oregon eyaletinde konuşulmuş.
        • Oregon Atabask dilleri
          • Umpqua
            • Upper Umpqua
            • Cow Creek
          • Coquille-Tolowa (Tolowa-Galice)
            • Tolowa-Chetco
              • Tolowa (Smith River)
              • Chetco
            • Tututni-Coquille
              • Tututni (Rogue River)
              • Coquille (Upper Coquille, Mishikhwutmetunee)
            • Galice-Applegate or Applegate-Galice
              • Dakubetede (Applegate)
              • Taltushtuntede (Galice)
            • Kwatami
        • Kaliforniya Atabask dilleri
          • Hupa-Chilula
            • Chilula-Whilkut
              • Chilula
              • Whilkut
            • Hupa-Tsnungxwe
              • Hupaca . ABD'nin Kaliforniya eyaletinde konuşulur.
              • Tsnungxwe
          • Mattole-Wailaki
            • Mattole (Mattole-Bear River)
              • Mattole
              • Bear River (Nekanni)
            • Eel River dilleri
              • Kato (Cahto)
              • Lassik
              • Nongatl
              • Sinkyone
                • Northern Sinkyone (Lholankok Sinkyone)
                • Southern Sinkyone (Shelter Cove Sinkyone)
              • Wailaki
                • Eel Wailaki
                • North Fork Wailaki
                • Pitch Wailaki
      • Güney Atabask dilleri . Apaçi dilleri olarak da bilinir.
        • Ova Apaçi dilleri
          • Ova Apaçicesi . Konuşanı bir iki kişi olup Oklahoma'da Na-Dene olmayan Kiowa'lar arasında yaşarlar.
        • Navaho-Apaçi dilleri
          • Doğu Apaçi dilleri
            • Hikarilaca . New Mexico'nun kuzeyi ile Kolorado'nun güneyinde konuşulur.
              • Llanero
              • Hoyero
            • Lipanca . New Mexico'nun doğusu ile Teksas'ın batısında konuşulur.
          • Batı Apaçi dilleri
            • Meskalero-Çirikavaca
              • Çirikavaca . Arizona'nın güneyi ile New Mexico'nun güneybatısında konuşulur. Ünlü Apaçi kahramanı Geronimo'nun anadilidir.
                • Chiricahua
                • Mimbreño
                • Mogollon
              • Meskaleroca . New Mexico'nun orta bölgelerinde konuşulur.
            • Batı Apaçicesi . Arizona'nın orta bölgelerinde konuşulur. Günümüzde Apaçi adı daha çok bu dili konuşanlar için kullanılmaktadır.
              • Cibecue
              • Kuzey Tontocası
              • Güney Tontocası
              • San Carlos
                • Tsézhiné (Arivaipa)
                • Pinal
                • Apache Peaks
                • San Carlos proper
              • White Mountain
            • Navahoca . Arizona, New Mexico, Utah ve Kolorado eyaletlerinde konuşulur. Konuşanı en kalabalık Na-Dene dilidir.

Kaynakça

  1. ^ Anderson, Stephen R. (2012). Languages : a very short introduction (1. bas.). Oxford, B.K.: Oxford University Press. ISBN 978-0199590599. 
Enciclo
Wikious
Sapientia
Scientia
Boobota
Anandapedia
Sagapedia
Wikithot