Inkunabuł

Inkunabuł (z łac. incunabula, powijaki, kołyska, w pieluszce) – umowne określenie pierwszych druków (do roku 1500 włącznie), a także pierwocin innych technik graficznych, np. pierwociny grafiki i kartografii. Naukę zajmującą się badaniem inkunabułów nazywa się inkunabulistyką.

Ramy czasowe

Za początek powstawania inkunabułów przyjęto datę ukazania się pierwszego inkunabułu: Biblii 42-wierszowej wydanej przez Johannesa Gutenberga w roku 1455. W wielu krajach przyjęto zasadę, że przełom XV i XVI w., ściślej mówiąc dzień 31 grudnia 1500 r., stanowi umowną granicę pomiędzy inkunabułami a innymi starymi drukami. Jednak nie we wszystkich krajach wybrano taką cezurę. Tam gdzie sztuka drukarska dotarła późno, w ostatnich dziesiątkach XV w., np. w Skandynawii, tam rodziły się tendencje do przesunięcia daty inkunabułu na rok 1525 lub, jak w Czechach na rok 1526. Pierwszym inkunabułem wydrukowanym cyrylicą jest Triod Cwietnaja, wydana w Polsce prawdopodobnie w roku 1488.

Za najwcześniejszy druk uznaje się fragment Sądu Ostatecznego z Księgi Sybilli Gutenberga (ok. 1445). Pierwsze inkunabuły zaopatrzone datą pochodzą z 1454 i 1455, są to listy odpustowe z warsztatu Gutenberga. Pierwszy druk datowany, z podpisem drukarza i sygnetem, to tzw. Psałterz moguncki z 1457 wydany przez Fusta i Schöffera.

Postinkunabuły i paleotypy

Dzieła, których skład i druk rozpoczęto przed, a ukończono po 1500 r. (najczęściej w 1501 r.) nazywa się postinkunabułami.

Następną grupę drukowanych ksiąg stanowią paleotypy – książki wydrukowane pomiędzy 1 stycznia 1501 a 1 stycznia 1551.

Natomiast wszystkie pozycje książkowe wydrukowane do końca XVIII wieku to starodruki.

Liczebność inkunabułów

W ciągu mniej więcej 50 lat XV w. wyszło, jak się przypuszcza, ponad 35 tys. wydań w ok. 15–20 mln egzemplarzy. Początkowo nakłady były bardzo niskie (czasem poniżej 100 egzemplarzy). Druki Sweynheima i Pannartza osiągały nakłady 275 egz. Mszał wrocławski wytłoczył Peter Schöffer w 1483 w 400 odbiciach; w tym okresie aż do końca wieku przeciętna wynosiła 500 egz., ale pod koniec stulecia nakłady dochodziły do 2000 i więcej egzemplarzy, zwłaszcza prace z zakresu prawa kanonicznego i rzymskiego.

Ówczesna cena inkunabułów

Wczesne wytwory nowej sztuki były bardzo drogie. Wynalazek druku zmierzał do obniżenia kosztów produkcji, ale nie do znaczniejszej obniżki ceny sprzedażnej książki. Przykładowo rubrykowana i oprawiona 42-wierszowa Biblia Gutenberga kosztowała 100 dukatów. Ceny obliczało się w zależności od formatu książki oraz ilości składek. W miarę rozwoju drukarstwa, wzrostu nakładów i podaży ceny spadały nawet z roku na rok. Np. gdy w latach 60–70. XV w. płacono dukata za przeciętnie siedem składek zwykłego folio, to w latach 80. tyleż kosztowało ok. 20 składek tego samego formatu (we Włoszech nawet 56 składek).

Ceny zależały także od wyposażenia książki (ilustracje, oprawa, piękne zdobienie); za egzemplarz na pergaminie liczono mniej więcej trzy razy tyle, co za drukowany na papierze. Pierwsza znana subskrypcja została ogłoszona w Hiszpanii w 1476.

Inkunabuły w Polsce

W Polsce pierwszym znanym drukiem jest Almanach Cracoviense na r. 1474, wydrukowany w Krakowie przez Kaspera Straube. Oprócz czterech wytworów jego warsztatu z lat 1473/1474–1477, znane są druki Szwajpolta Fiola w Krakowie, Kaspra Elyana we Wrocławiu, Konrada Baumgartena w Gdańsku i Jakuba Karweysego w Malborku. Najnowsze badania wykazały, iż na terenie Polski działała jeszcze jedna drukarnia anonimowa (znana dotąd jako „Drukarnia Kazań papieża Leona I”).

Cechy inkunabułu

Inkunabuły były formą przypominającą rękopis. Brak karty tytułowej, wszystkie dane o autorze, drukarzu, miejscu i roku wydania umieszczone są często na końcu dzieła w kolofonie. Kompozycja strony wczesnych inkunabułów przypomina układ rękopisów. Biblie, dzieła liturgiczne i prawnicze mają układ dwułamowy, a dzieła o treści świeckiej jednołamowy. W dziedzinie ilustracji: malarstwo miniaturowe, marginalne floratury, kolorowany drzeworyt, inicjały uncjalne.

Stosowano zdobnictwo ręczne (rubrykowanie, inicjały, iluminacje i miniatury), w piśmie występowały często abrewiatury i ligatury. Kroje czcionek naśladowały pismo ręczne różnego rodzaju w zależności od terenu i czasu, tj. pisma gotyckie, jak tekstura, rotunda (rozpowszechniona w wydawnictwach naukowych), bastarda, szwabacha, gotyko-antykwa oraz antykwa (używana głównie do druku literatury klasycznej). Od lat 70. drukarze wyzwalali się stopniowo spod wpływu rękopisów. Pojawiły się drzeworytowe inicjały odbijane wraz z kolumną druku, ilustracje z klocków drzeworytowych (rzadziej z płyt metalowych), karty tytułowe, znaki drukarski i nakładowe, tzw. sygnet wydawniczy.

Pod koniec XV w. zanikło wielkie zróżnicowanie czcionek, gdyż powstające odlewnie zaopatrywały liczne oficyny w jednakowe kroje pisma. Kolejność kart i składek początkowo była podawana na osobnej karcie w tzw. rejestrze (registrum chartarum, tabula rubricarum, tabula quinternionum), z wymienieniem początkowych wyrazów pierwszej strony kolejnej składki lub arkusza. Z czasem dla oznaczenia kolejności służyły: sygnatury, kustosze, numerowanie kart (foliacja), przeważnie cyframi rzymskimi, we Włoszech często arabskimi). Numerowanie stron (paginacja) wystąpiło tylko w jednym przypadku (u Aldus Pius Manutius 1499). Mimo tych sposobów rejestr utrzymał się bardzo długo, ale w uproszczonej formie jako wykaz składek wg sygnatur.

Zobacz hasło inkunabuł w Wikisłowniku

Przypisy

Bibliografia

• HelenaH. Szwejkowska HelenaH., Książka drukowana XV–XVIII wieku: zarys historyczny, wyd. 5., popr., Wrocław: Państwowe Wydawn. Nauk, 1987, s. 60-61, ISBN 83-01-00902-0, OCLC 19324595 .