Języki turkijskie

Języki turkijskie albo tureckie^[1] – rodzina językowa wśród ałtajskiej ligi językowej. Występują na następujących obszarach Eurazji:

• Europa Wschodnia (Karaimi, Tatarzy, Baszkirzy, Czuwasze, Gagauzi),
• Azja Mniejsza (Turcja),
• Kaukaz Południowy (Azerbejdżan),
• Azja Środkowa (Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan, Uzbekistan, Rosja i Chiny)
• Syberia (Jakucja).

Języki te dzielą się na następujące grupy:

• bułgarską (z której przetrwał tylko język czuwaski),
• oguzyjską,
• kipczacką,
• karłucką (czyli karachanidzką),
• północnosyberyjską (tylko język jakucki i dołgański),
• południowosyberyjską.

Dawniej powszechną nazwą tej rodziny językowej używaną w polskiej turkologii był termin „języki tureckie”. Później jednak zaczęto stosować termin „języki turkijskie” – czynnie wprowadzony do turkologii przez Henryka Jankowskiego^[2] – co pozwala łatwo rozróżniać pomiędzy dwoma poziomami taksonomicznymi, np. w sformułowaniu „wyraz turkijski” (tak jak: „wyraz słowiański”) i „wyraz turecki” (tak jak: „wyraz polski”)^[3].

Najstarsze inskrypcje, pochodzące z początków VIII wieku, odnaleziono w Mongolii, gdzie powstał pierwszy organizm państwowy ludów tureckich, tzw. pierwszy, a potem też drugi kaganat (staro)turecki. Są to głównie inskrypcje nagrobne zapisane tzw. alfabetem runicznym (niemającym związku z runami skandynawskimi^[a]). Język staroturkijski poświadczony w napisach runicznych, znad rzeki Orchon (stąd: pismo orchońskie) i górnego Jeniseju, jest już jednak w pełni ukształtowanym, artystycznym językiem literackim (pełnił on funkcję ponaddialektalnego literackiego koiné), toteż wysoce prawdopodobny jest domysł, że istniały też jakieś znacznie wcześniejsze zabytki w tym języku, które jednak – być może jako zapisane na mniej trwałym niż kamień materiale – nie zachowały się do naszych czasów. Turkijski alfabet runiczny został odcyfrowany przez uczonego duńskiego Vilhelma Thomsena w końcu XIX w. – sukces ten można uznać za jeszcze większy niż odczytanie hieroglifów egipskich, jako że w czasach Thomsena nie wiedziano nawet, w jakim języku są teksty spisane tym pismem; nie wiedziano też, czy jest to pismo alfabetyczne, sylabowe czy hieroglificzne, ani w jakim kierunku należy je czytać (np. z prawa na lewo, z góry w dół itd.).

Języki ogólnoturkijskie:

• języki świata