Türkiye'de müzik sansürü

Türkiye'de müzikal çalışmalar, tarih boyunca birçok kez sansüre uğramıştır. Bu yasaklar genellikle siyasi ya da dini nedenlere dayanır. Türkiye'de müzik sansürü, ilk olarak 1934 yılında batılılaşma süreci nedeniyle geleneksel Türk müziğinin radyoda çalınmasının yasaklanmasıyla gerçekleşti ve bu yasak iki yıl sürdü. 1980 darbesinden sonra siyasi mesaj içeren şarkılar sansürlendi. Bu yıllarda Cem Karaca ve Selda Bağcan gibi sanatçılara tutuklama kararı çıkarıldı. 1994 yılında Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) kuruldu ve ülke çapında müzik yayını da dahil bütün radyo ve televizyon hizmetleri, RTÜK tarafından denetlenmeye başladı. RTÜK, ifade özgürlüğünü kısıtladığı için birçok kez eleştirildi.

Yayın denetimi

Türkiye'de ilk radyo yayınının başladığı 1927 yılından 1964'e kadar yayın denetimi, bizzat hükûmetin elindeydi. 1960 darbesinden sonra yürürlüğe giren 1961 Anayasası'nın ilkelerinden esinlenerek 2 Ocak 1964 tarihinde çıkarılan 359 sayılı kanun ile özerk bir oluşum olan Türkiye Radyo Televizyon Kurumu (TRT) kuruldu. 1966 yılında merkezî yayın denetimi yetkisi TRT'ye verildi.

Türkiye'de radyo, televizyon ve isteğe bağlı yayın hizmetleri sektörü 1994 yılından beri Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) tarafından düzenlenip denetlenmektedir. RTÜK, Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayın Hizmetleri Hakkında Kanunun 8. maddesinde sıralanan yayın hizmeti ilkelerine aykırı yayın yapan medya hizmet sağlayıcı kuruluşlara idari para cezaları verebilir. Ayrıca yayın durdurma, belirli bir yayın kuşağında RTÜK tarafından belirlenen "kamuya yararlı konularda" program yapma zorunluluğu, program yapımcısı veya sunucusunun program yapma veya sunmasının engellenmesi gibi idari tedbir kararları uygulayabilir. RTÜK, ifade özgürlüğünü kısıtladığı için birçok kez eleştirilmiştir.

Döneme göre müzik sansürü

Tek partili dönem (1923-1950)

7. ve 8. Türkiye Hükûmeti, batılılaşma gerekçesiyle 2 Kasım 1934 tarihinden 6 Eylül 1936'ya kadar geleneksel Türk müziğinin radyoda çalınmasını yasaklamıştır. Türk müziği yayınlarının radyodan kaldırılmasına gerekçe olarak bazı kaynaklar o tarihlerde Eyüp Musiki Derneği'nin diğer Batı müziği topluluklarının da yer aldığı bir etkinlikte Türk müziği ekibinin pespaye kıyafetler içinde bu konsere çıkılmasına Mustafa Kemal Atatürk'ün sinirlenerek "çağdaş bir ulusla böyle bir musiki icra ve sunuş anlayışının bağdaşmayacağı" düşüncesini beyan etmesi ve ardından Türk müziği yasağı kararını aldığı düşünülmektedir. Bu sansür, Sinan Çetin'in yönettiği Mutlu Ol Bu Bir Emirdir adlı 2008 yapımı kısa filmde mizahi bir dille eleştirilmiştir.

70'li yıllar, 1980 darbesi ve sonrası (1970-2002)

1971 yılında Türkiye Radyo Televizyon Kurumu (TRT), "siyasi rejime ters" düştüğü için Selda Bağcan'ın kendisine ekran yasağı, şarkılarına da 3 ay sansür uygulandı. Daha sonra, 12 Eylül Darbesi'nin ardından Kürtçe şarkı söylediği ve sözlerinde Nazım Hikmet'in yasaklı şiirlerine yer verdiği için üç kez tutuklanıp hapse atıldı. 1981-1984 yılları arasında şarkılarının sözleriyle ilgili suçlamalardan yaklaşık 5 ay hapis yattı. Selda Bağcan'a uygulanan ekran yasağı toplam 14 yıl sürdü.

Ülkede yükselen siyasi gerilimden dolayı, Cem Karaca, genellikle sosyal adalet ve yolsuzlukla mücadele çağrısında bulunan siyasi içerikli ve sol eğilimli şarkı sözleri nedeniyle yargılanmaktan kaçınmak için 1979'da Almanya'ya kaçmak zorunda kaldı. 1980 darbesinden sonra "1 Mayıs" plağında "komünizm propagandası" yaptığı gerekçesiyle yargılandı ve hakkında tutuklama emri çıkarıldı. Bu süreçte Karaca, siyasi içerikli şarkıları nedeniyle 1987'ye kadar toplam 7 yıl boyunca ekran yasaklı kaldı. Türkiye'ye dönmeyi defalarca reddetmesi, 6 Ocak 1983'te vatandaşlığının iptal edilmesiyle sonuçlandı. 1987 yılında affedildi ve Türkiye'ye döndü.

2000 yılında televizyon kanallarına, Sultana'nın Çerkez Kızı albümündeki "Kuşu Kalkmaz" şarkısının klibini yayınlamaları halinde bir gün uzaklaştırma talimatı verildi.

AK Parti dönemi (2002-günümüz)

2002 genel seçimlerini kazanarak iktidara gelen Adalet ve Kalkınma Partisi'nin muhafazakâr ve otoriter kimliği, ülkenin müzik sektörünü de etkiledi. Özellikle 2010'lu yıllardan sonra birçok müzik ve konser, dinî ya da ideolojik nedenlerle yasaklandı. Özellikle Mayıs 2022'den sonra ülke çapında birçok konser ve festival iptal edildi. Zeytinli Rock Festivali ya da Anadolu Fest gibi ülkenin önde gelen müzik festivalleri art arda iptal edildi. Üst üste gelen yasaklama kararları; sanatçılar, muhalif partiler ve toplum tarafından eleştirilmiştir.

Eylül 2010'un başlarında, çevrimiçi müzik arama motoru Grooveshark, telif hakkı ihlalleri nedeniyle Türk mahkemesi tarafından yasaklandı.

2014 yılında RTÜK, yerel televizyon kanalı Hizmet TV'nin yayınladığı ATB'nin "Could You Believe?" şarkısının klibini "pornografik" bularak kanala para cezası kesti.

2016 yılında Sıla'nın İstanbul ve Bursa'da gerçekleştireceği üç ayrı konser, 2016'daki darbe girişimine tepki olarak o dönemde yapılacak Yenikapı Mitingi'ne ilişkin sanatçıların açıklamaları üzerine belediyeler tarafından iptal edildi.İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Sıla'nın Yenikapı Mitingi'ne katılmayacağını söylemesi üzerine Cemil Topuzlu Açıkhava Tiyatrosu'nda düzenlenecek konserlerin iptal edildiğini bildirdi.

2017 anayasa değişikliği referandumundan önce mahkemeler, Halkların Demokratik Partisi'nin referandumda "Hayır" oyu verilmesini destekleyen şarkısını anayasaya aykırı olduğu ve nefreti körüklediği gerekçesiyle yasakladı. HDP İzmir il eşbaşkanı Mahfuz Güleryüz, yasakların ve baskıların "boşa çaba" olduğunu söyleyerek kararı eleştirdi.

Türkiye Radyo Televizyon Kurumu (TRT), 2018 yılında 208 şarkının yayınlanmasını ahlaksızlık ve terörü teşvik nedeniyle yasakladı. Aynı yıl RTÜK, televizyonda yayınlanan bazı pop şarkılarının sözlerini inceledi ve NR1 ve Dream TV müzik kanallarına "Wild Thoughts", Power TV'ye "Sex, Love & Water" şarkı sözleri nedeniyle para cezası verdi.

23 Mayıs 2018'de rapçi Ezhel, esrar tüketimine atıfta bulunan şarkı sözleriyle ilgili olarak uyuşturucu kullanımını teşvik ettiği iddiasıyla tutuklandı ve 10 yıla kadar hapis cezasıyla karşı karşıya kaldı. Bazı kişiler, gerçek tutuklanma nedeninin Ezhel'in bazı şarkılarda hükûmeti eleştirmesine bağladığı için bu karar ülke çapında tepkiye yol açtı. Moğollar, Serkan Altuniğne, Yasemin Mori, Harun Tekin, Murat Meriç, Ceza, Derya Bengi, Amberin Zaman, Işıl Cinmen gibi çeşitli sanatçı ve gazeteciler tarafından sansür ve özgür düşüncenin ihlali gibi nedenler gösterilerek eleştirildi ve sosyal medyada #FreeEzhel ve #Ezhel etiketleri altında paylaşımlar yapıldı. Uluslararası Af Örgütü, Ezhel için “acil eylem” kampanyası başlattı ve tutuklanmadan iki hafta sonra 10 binin üzerinde imza toplandı. Ezhel'in iddianamesi 5 Haziran 2018'de hazırlandı ve İstanbul'da yargılanmaya başladı. Ezhel'in 19 Haziran 2018 tarihinde beraatine karar verildi.

Burak Aydoğdu (sahne adı Burry Soprano) 1 Ekim 2018'de "Mary Jane" adlı şarkısıyla 'uyuşturucu kullanımını özendirmek' suçlamasıyla tutuklanmış, daha sonra tutuksuz yargılanmak üzere serbest bırakılmıştı. Mahkeme tarafından sanatçıya 4 yıl 2 ay hapis cezası verilmesi kararının ardından yeniden gözaltına alındı ve Mart 2021'de Silivri Cezaevi'ne götürüldü.

Türkiye'de, COVID-19 pandemisi kapsamında alınan önlemler arasında, müzik yayınına gece yasağı da uygulandı. Uygulanan müzik yayını yasağı, pandeminin sona ermesinin ardından devam etti ve bu duruma sanatçılar, siyasetçiler, işletmeciler ve halk tarafından tepki gösterildi. 2022 yılında art arda iptal edilen müzik etkinliklerinden sonra, bu yasak ve iptallerin ardında siyasal islam etkisindeki politik nedenler olduğu öne sürüldü.

Mayıs 2021'de RTÜK, Spotify'ın kitaplığında bulunan çeşitli podcast'lere atıfta bulunarak "uygunsuz içeriklerin" Spotify'dan kaldırılmasını emretti ve karara uyulmaması durumunda platformu sansürle tehdit etti. Ağustos 2022'de RTÜK, Spotify'da bulunan bazı podcast'lerin ve kullanıcıların oluşturup kişiselleştirebildiği çalma listelerinin bazılarının başlıklarının milli değerleri aşağıladığını, FETÖ propagandası yaptığını ve devlet büyüklerine hakaret içerdiğini gerekçe göstererek bu içeriklerin platformdan kaldırılmasını istedi.

2022 festival ve konser yasakları

Mayıs 2022'den itibaren Türkiye çapında birçok festival ve konser, valiler ve kaymakamlıklar tarafından yasaklanmıştır. İlk olarak Eskişehir Valiliği, şehrin en büyük yıllık müzik festivali olan ve 2022 yılında 20-25 Mayıs tarihleri arasında yapılacak olan Anadolu Fest'i de kapsayacak şekilde tüm etkinlikleri 2 hafta boyunca yasaklama kararı aldı. Yasağın gerekçesi, "huzur ortamı ile kamu düzeni ve kamu güvenliğinin sağlanması, suç işlenmesinin önlenmesi, başkalarının hak ve özgürlüklerinin, genel asayişin korunması ile şiddet olaylarının yaygınlaşmasının önlenmesi" olarak bildirildi. Sanatçı Niyazi Koyuncu, kararın siyasi olduğunu söyleyerek yasağı eleştirdi. Organizatörler, festivali başka bir tarihe almak istese de bu istek kabul edilmedi. Bazı muhafazakâr dernekler ve sivil toplum kuruluşları, festivalde "İslam'a aykırı faaliyetlerde bulunulduğu" gerekçesiyle yasağa destek çıksa da, bu yasak kararı ülke çapında tepkiye yol açtı.

Kültür ve Turizm Bakanlığı, Mirae adlı k-pop grubunun Ankara'da vereceği konseri gerekçe göstermeden iptal etti. Aynı ay içinde Metin & Kemal Kahraman adlı müzik grubunun 17 Mayıs'ta Muş'ta vereceği konser, Niyazi Koyuncu'nun 25 Mayıs'ta Pendik'te düzenleyeceği konser ve Yunan sanatçı Apolas Lermi'nin 29 Mayıs'taki Denizli konseri valilikler veya belediyeler tarafından yasaklandı. MESAM Başkanı Recep Ergül, Apolas Lermi konserinin iptalinden sonra "Bu yasaklamalar kabul edilemez" diyerek durumu eleştirdi. Aynur Doğan adlı şarkıcının 20 Mayıs'ta Derince'de vereceği konser, belediye tarafından "uygun olmadığı" gerekçesiyle iptal edildi. İptal edilen konser 28 Mayıs'ta Harbiye, İstanbul'da yapılmak üzere planlanmıştı ancak Aynur Doğan'ın Almanya'da PKK lideri Abdullah Öcalan'ın posteri önünde verdiği bir konserin görüntüleri ortaya çıkınca Belediye Başkanı Ekrem İmamoğlu'na, bu konsere izin vermesi nedeniyle tepki gösterildi. Tepkilere rağmen konser, planladığı tarihte yapıldı.

Haziran ayı içinde de birçok sanatçının konseri ve festivale yasak getirildi. 3 Haziran'da Isparta'da sahne alacak Melek Mosso'nun konseri ve 11 Haziran'da Ara Malikian'ın Ankara'da vereceği konser iptal edildi. 10-12 Haziran'da Kocaeli'de düzenlenmesi planlanan FullFest adlı müzik festivali, valilikler veya belediyeler tarafından yasaklandı.

Ülkenin en büyük müzik festivallerinden birisi olan ve 2022 yılında Burhaniye, Balıkesir'de yapılacak olan Zeytinli Rock Festivali, kaymakamlık tarafından "kamu güvenliği ve sağlığı, toplumun huzuru, çevrenin korunması amacıyla" iptal edildi. Yasak sonrasında sonrasında festivalde sahne alacak Redd grubunun gitaristi Güneş Duru yasak gerekçesi ile ilgili "ideolojik olduğu ve yaşam biçimine müdahale edildiği" açıklamasını yaptı. Zonguldak'ta düzenlenecek olan Kozlu Müzik Festivali, valilik tarafından yasaklandı. Vali Mustafa Tutulmaz, yasak nedeni olarak "festivalde izinsiz alkol satışı yapıldığını" gerekçe gösterdi.

Pop şarkıcısı Gülşen'in 30 Nisan'da Ataşehir'de verdiği bir konserde imam hatip liseliler hakkında söylediği sözler, sosyal medyada gündem oldu. 25 Ağustos'ta bu söylemlerden dolayı hakkında soruşturma başlatıldı. Aynı gün "halkı kin ve düşmanlığa tahrik veya aşağılama" suçundan (TCK 216) tutuklanarak cezaevine gönderildi. Birçok siyasetçi ve müzisyen başta olmak üzere, tutuklama kararına büyük tepki gösterildi. Gülşen'in tutuklanması, yurt dışı basınına da yansıdı. Associated Press, tutuklama sebebini, Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın bir sonraki genel seçimlere 10 ay kalması nedeniyle dinî ve muhafazakâr destek tabanını sağlamlaştırma çabası olduğunu belirtti. Gülşen ise suç işlemediğini ve tutuksuz yargılanmak istediğini belirtti. 29 Ağustos'ta ev hapsi şartıyla tahliye edildi. 13 gün sonra ev hapsi kararı da iptal edildi. Gülşen, protesto amacıyla yılbaşına kadar yapılacak olan 50 konserini iptal etti.

1-4 Eylül tarihleri arasında Muğla, Fethiye'de yapılması planlanan Milyon Fest adlı festival, Muğla Valiliği tarafından yasaklandı. CHP Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu paylaştığı bir tweet ile yasağı eleştirdi. MilyonFest etkinliğinde yer alacak sanatçılarından biri olan Aylin Aslım, kararı "utanç verici" olarak niteledi. Fethiye Belediye Başkanı Alim Karaca, valiliğin yasak kararına tepki gösterdi. 7-11 Eylül tarihlerinde yine Muğla'da yapılacak olan Çağdaş Fest adlı müzik festivali de, başlamasına 1 gün kala yasaklandı. Organizatörler, "Bir sektör yok edilmeye mahrum bırakılıyor" diyerek kararı eleştirdi.

17 Eylül 2022'de Muhsin Nâmcû adlı İranlı şarkıcının 2-10 Aralık tarihlerinde İstanbul, Bursa, Ankara, Konya ve Van'da vereceği konserler, "millî ve manevî hassasiyetler" gerekçesiyle iptal edildi. Müdafaa-i İslam Hareketi adlı İslamcı oluşum, "Kur'an ayetlerini şarkı yaptığı için" Nâmcû'nun konserlerinin iptal edilmesi için kampanya başlatmıştı.

Edip Akbayram'ın 29 Ekim 2022 günü Cumhuriyet Bayramı için Zonguldak'ta yapacağı konser, 14 Ekim'de Amasra'da yaşanan ve 41 madencinin öldüğü kaza gerekçe gösterilerek valilik tarafından iptal edildi. İptal edilen konser, Zonguldak yerine Edirne'de yapıldı.

Sansür Uygulanan veya Yasaklanan Müzik Eserleri Listesi

Kurulduğu günden bu güne kadar RTÜK tarafından gerek yerli, gerek yabancı birçok şarkı, sözleri ya da video klipleri nedeniyle televizyonlarda gösterilmesi, radyolarda çalınması yasaklanmıştır. Yasakların çoğunun sebebi: çıplaklık, cinsellik ve erotizm gibi sebeplerdir. Fakat Aslızen'in Şerefe, Pau'nun Bonzai, Sıla'nın Karanfil şarkısı gibi zararlı maddelere teşvik; Bengü'nün Hodri Meydan, Gülşen'in Dan Dan gibi şiddet veya zarar verme temalı sözler de yasaklanma nedeni olabilir. Eğer bir şarkı sözlerinden dolayı yasaklandıysa o şarkıya yapılan bütün coverlar da otomatik olarak özel bir inceleme gerektirmeden aynı şekilde yasaklanır. Örneğin Ada Sahilleri Türküsü, Menderes ve DP'lilerin yargılandığı Yassıada'yı anımsattığı için çalınması söyleyen kim olduğuna bakılmaksızın yasaktır bu nedenle Lara, Candan Erçetin ve Şevval Sam gibi bazı sanatçıların türküye yaptığı cover da otomatik olarak yasaklanmıştır. Yasak bir şarkının radyoda veya televizyonda çalınması ceza ile sonuçlanır. Cezalar, kanalların gelirlerine göre kesilse de ortalama 10-15 bin Türk lirası arasındadır. Yerli şarkılarda bilinen en pahalı ceza ise Gülben Ergen'in 2013 yılında Gülben programında Pau'nun "bonzaiye özendirme" nedeni ile yasaklanan roman havası türündeki Bonzai şarkısını çaldırdığı için Show TV'ye kestiği 120 bin liralık cezadır. İzel'in Drakula şarkısı ise bu duruma istisnadır, RTÜK şarkının bazı sözlerini çocuklar için uygunsuz bulup yasaklasa da ceza kesme gereği duymamıştır. TRT 2018 yılı başında, 2016 yılında RTÜK kararı ile yasakladığı 142 Türkçe ve 66 Kürtçe toplam 208 şarkıyı halka açık olarak yayınlamıştır. 2014 yılında sanatçı Niran Ünsal'ın Gülşen ile Murat Boz'un İltimas ve Demet Akalın'ın Rekor kliplerini erotizm nedeni ile RTÜK'e şikayet etmesi Ebru Polat, Bengü, Seda Sayan gibi birçok sanatçı tarafından tepki topladı. Seda Sayan durum için "Senin de açık saçık kliplerin var, 4. çocuktan sonra mı aklın başına geldi?" demiştir. Ayrıca Niran Ünsal'ın şikayeti üzerine herhangi bir müdahale ya da açıklama yapılmamıştır. RTÜK 2016 yılına kadar yabancı şarkılara sadece kliplerinden dolayı ceza kesmiş; 2016 yılında ise şarkıları Türkçeye çevirip Türkçe şarkılar gibi yasaklamaya başlamıştır. Bu yasadan sonra bu şekilde yasaklanan ilk şarkı Fransız sanatçı İmera'nın Don't Be So Shy şarkısı olmuştur. Şu ana kadar Türk halkı tarafından en çok şikayet edilen müzik eseri bir yılda 3.049 şikayet ile Banu Alkan'ın "Neremi?" şarkısıdır.

Yerli Şarkılar

Yabancı Şarkılar

Solist - Topluluk Adı	Eser Adı	Eser Çıkış Tarihi	Çıkış yapılan ülke	Ceza Sebebi
Andrea, Otilia, Shaggy, Costi Ioniță	Passion	12 Aralık 2015	Bulgaristan	Müstehcenlik
Armin Van Buuren, Conrad Sewel	Sex, Love & Water	2 Şubat 2018	Hollanda	Uygunsuz şarkı sözleri
ATB	Could You Believe	2 Temmuz 2010	Almanya	Pornografi
Calvin Harris	Summer	14 Mart 2014	Birleşik Krallık	Müstehcenlik
Charles D. Lewis	Soca Dance	Temmuz 1990	Fransa	Erotizm
İmany	Don't Be So Shy	18 Eylül 2015	Fransa	Uygunsuz şarkı sözleri, kutsal değerlerin hafife alınması
Jennifer Lopez, Iggy Azalea	Booty	24 Ağustos 2014	ABD	Müstehcenlik
Justin Timberlake, 50 Cent, Timbaland	Ayo Technology	1 Ocak 2007	ABD
Justin Timberlake, Ciara	Love Sex Magic	3 Mart 2009	ABD	Cinsellik
Kat DeLuna	Wanna See U Dance (La La La)	23 Ağustos 2012	ABD	Cinsel ilişki çağrıştırmak
Katy Perry	Bon Appétit	9 Haziran 2017	ABD	Kadını cinsel obje olarak göstermek
Krista Siegfrids	Marry Me	1 Ocak 2013	Finlandiya	Homoseksüellik, Eşcinsel evlilik protestosu
Nicki Minaj	Starships	1 Ocak 2012	ABD	Cinselliğe davet, uygunsuz kıyafetler
Otilia	Adelente	29 Haziran 2018	Romanya	Müstehcenlik
P!nk	Secrets	13 Ekim 2017	ABD	Erotizm, homoseksüellik
Pitbull, Tjr	Don't Stop The Party	25 Eylül 2012	ABD	Erotizm
Pitbull	Hotel Room Service	16 Haziran 2009	ABD	Müstehcenlik
Queen	I Want To Break Free	27 Şubat 1984	Birleşik Krallık	Homoseksüellik
Rammstein	Pussy	16 Ekim 2009	Almanya	Cinsellik
Rihanna	Pour It Up	11 Aralık 2012	ABD	Uygunsuz şarkı sözleri
Rihanna, DJ Khaled, Bryson Tiller	Wild Thoughts	22 Haziran 2017	ABD	Uygunsuz şarkı sözleri
Saori Yuki (由紀さおり)	Suki Yo (好きよ)	5 Haziran 1970	Japonya	Şarkının isminin Türkçede uygunsuz anlama gelmesi
Shakira, Rihanna	Can't Remember to Forget You	13 Ocak 2014	ABD	Homoseksüellik
Shakira	She Wolf	9 Ekim 2009	ABD	Çıplaklık
The Prodigy	Smack My Bitch Up	30 Haziran 1997	Birleşik Krallık
Thundercat	Oh Sheit, It's X!	3 Haziran 2013	ABD	Uyuşturucuya özendirme, cinsellik
Yanitsa (Яница)	Varnah Ti Go	17 Aralık 2015	Bulgaristan	Üçlü ilişki
Zayn Malik	PILLOWTALK	29 Ocak 2016	ABD	Müstehcenlik

Kaynakça

Daha fazla bilgi

• Şirin, Tolga (18 Aralık 2020). Türkiye'de Düşüncenin Tutsaklığı 2 - İfade Özgürlüğünün Yeşili. Tekin Yayınevi. s. 472. ISBN 9789944613040. 21 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2022. 
• Baykal, Kemal Cem (1 Aralık 2021). TRT Yayınlarının Hukukî Denetimi: Geçmişten Günümüze Bir İnceleme. İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi. doi:10.47998/ikad.988382. ISSN 2147-4524. 2 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ekim 2022.