W dzisiejszym świecie Gustaf Dalén stał się tematem o dużym znaczeniu i zainteresowaniu dużej liczby osób. Niezależnie od tego, czy ze względu na wpływ na społeczeństwo, znaczenie historyczne, wpływ na naukę czy znaczenie na polu kultury, Gustaf Dalén jest tematem zasługującym na szczególną uwagę. Na przestrzeni lat przeprowadzono liczne badania i badania, które rzuciły światło na różne aspekty związane ze zmienną Gustaf Dalén, umożliwiając lepsze zrozumienie i docenienie jej znaczenia. W tym artykule szczegółowo zbadamy wszystkie aspekty związane z Gustaf Dalén, aby zaoferować wszechstronną i kompletną wizję tego bardzo istotnego tematu.
Państwo działania | |
---|---|
Data i miejsce urodzenia |
30 listopada 1869 |
Data i miejsce śmierci |
9 grudnia 1937 |
profesor | |
Specjalność: fizyka | |
Alma Mater |
Uniwersytet Techniczny Chalmersa, |
Nagrody | |
Nils Gustaf Dalén (ur. 30 listopada 1869 w Stenstorp, gmina Falköping, zm. 9 grudnia 1937 w Lidingö) – szwedzki inżynier wynalazca, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki w roku 1912 „za wynalezienie automatycznych regulatorów do stosowania w połączeniu z zasobnikami gazu do zasilania światłem latarni morskich i pław świetlnych”; jedyny laureat tej nagrody, który założył grupę przemysłową (Aktiebolaget Gasaccumulator AGA, ang. Gas Accumulator Company; stan na 2021).
Urodził się na farmie rodziców – Johanssonów ze Stenstorp w prowincji Västergötland – jako czwarte z pięciorga dzieci (według innych źródeł – najmłodsze z czworga rodzeństwa). Matka, Lovisa Johansson, zachęcała dzieci do nauki. Przypuszcza się, że z tego powodu syn przyjął jej panieńskie nazwisko – Dalén.
W szkole nie był dobrym uczniem. Zapamiętano przede wszystkim, że chętnie konstruował pomysłowe gadżety. Duże zainteresowanie otoczenia wzbudziło m.in. urządzenie pomagające 13-letniemu chłopcu w porannym wstawaniu z łóżka. Był to stary zegar ścienny, przerobiony na budzik z gongiem i dodatkowym urządzeniem, które 15 minut przed pobudką zapalało lampę naftową, oświetlającą pokój i ogrzewającą dzbanek z kawą na śniadanie.
Gustaf Dalén skończył miejscową szkołę rolniczą. Miał zamiar pozostać w gospodarstwie rodziców. Tam zorganizował sklep ogrodniczy oraz skup nasion i mleka. W roku 1892 skonstruował urządzenie do oceny jakości dostarczanego mleka – tester zawartości tłuszczu. Gustaf de Laval (zob. dysza de Lavala) – znany wynalazca, któremu Dalén zaprezentował to urządzenie w Sztokholmie – stwierdził, że podobne rozwiązanie jest już opatentowane, ale docenił zdolności młodego wynalazcy-samouka i zachęcił go do podjęcia studiów technicznych.
Dalén sprzedał farmę i rozpoczął studia w Wyższej Szkole Technicznej Chalmersa. Uczelnię tę ukończył w 1896, po czym spędził rok w Szwajcarii, kontynuując studia na Politechnice Federalnej w Zurychu (ETH). Jego opiekunem był Aurel Stodola, prawdopodobnie współpracownik de Lavala oraz Adolfa Hurwitza, zajmujący się problemami turbin parowych, a zwłaszcza regulatorami ich prędkości.
Po powrocie do Szwecji Gustaf Dalén pracował przez pewien czas w Sztokholmie, jako projektant w firmie de Laval Ångturbin (turbiny parowe de Lavala) ; prowadził też badania i zajmował się doradztwem inżynierskim w Göteborgu. Wspólnie z Henrikiem Celsingiem założył Dalén & Celsing. Wkrótce (1901) został dyrektorem technicznym firmy Svenska Karbid- och Acetylen A.B. (ang. Swedish Carbide and Acetylene, Ltd.), przekształconej w następnych latach w Svenska Aktiebolaget Gasaccumulator (AGA, Swedish Gas Accumulator Ltd.). W roku 1906 objął stanowisko naczelnego inżyniera tej firmy.
Zajmując się wdrażaniem w Szwecji technik wymagających stosowania acetylenu (np. spawanie, oświetlenie) podjął próby zmniejszenia ryzyka wybuchów (w czasie jego produkcji, przechowywania i transportu) oraz zmniejszenia zużycia.
Acetylen przechowywano i transportowano wówczas (od przełomu XIX i XX w.) w butlach ciśnieniowych, w postaci roztworu w acetonie, „acetylen dissous”, co miało na celu ograniczenie niebezpieczeństwa wybuchów. Technologia została opracowana w roku 1896 przez francuskich naukowców, G. Claude’a i Alberta Hessa. Ponieważ fala detonacyjna nie może rozprzestrzeniać się w przewodach o średnicy mniejszej od 1 mm, wynalazcy polecali wypełnianie butli z „acetylen dissous” materiałami porowatymi z kapilarami. Stosowane ówcześnie materiały nie były jednak wystarczająco bezpieczne i trwałe. Gustaf Dalén opracował i wdrożył do produkcji w AGA (1906) materiał nazwany Agamassan. Masę wytwarzano mieszając w odpowiednich urządzeniach granulowaną lub sproszkowaną ziemię okrzemkową lub inny materiał porowaty (np. azbest, wypalona glina, pumeks) z określonymi rodzajami cementu, wypełniającymi przestrzenie między grudkami materiału porowatego (mieszanie pasty do jej utwardzenia). Tak otrzymana masa skutecznie pochłania roztwór acetylenu i jest trwała (zachowuje niezbędną wąskoporowatość w różnych warunkach klimatycznych). Firma zaczęła cieszyć się uznaniem w świecie.
Zmierzając do ograniczenia zużycia acetylenu w lampach gazowych, stosowanych m.in. w latarniach morskich, Dalén wprowadził istotną modyfikację konstrukcji palników (m.in. światło migające) oraz zaprojektował i rozpoczął produkcję (1907) „zaworów słonecznych” (szw. solventil, ang. sun valve, solar valve), automatycznie gaszących światło latarni po wschodzie słońca i zapalających je po zmierzchu. Pierwszy z takich zaworów zainstalowano w latarni Furuholmen, między Sztokholmem i Vaxholm. Zawory nie wymagały innego zasilania poza energią promieniowania słonecznego; były poza tym uważane za niezawodne i nie wymagające konserwacji. Projektem bardzo zainteresował się Thomas Alva Edison (wyrażając swoje zaskoczenie skutecznością prostej konstrukcji), a Urząd Patentowy w Berlinie zażądał pokazu przed zatwierdzeniem patentu.
Solventil otwierał się i zamykał dzięki różnej absorpcji termicznej i różnej rozszerzalności cieplnej dwóch materiałów. Roboczymi elementami były cztery pręty: trzy błyszczące – odbijające światło – pręty metalowe otaczały jeden czarny i matowy. Po świcie pręt wewnętrzny rozszerzał się bardziej od zewnętrznych, co powodowało zamknięcie wylotu gazu (pozostawał zapalony mały płomyk „pilota”). Gdy słońce zachodziło, długość czarnego pręta zmniejszała się, a wypływający gaz zapalał się od płomienia pilota. Wprowadzenie wynalazków pozwoliło zmniejszyć zużycie gazu o 94%.
O uznaniu dla latarni morskich firmy AGA, projektowanych przez Gustafa Daléna, świadczy m.in. zlecenie tej firmie w roku 1911 budowy systemu oświetlenia całego Kanału Panamskiego (kwota 150 tys. dolarów US).
We wrześniu 1912 roku, w czasie eksperymentów z acetylenem, Gustaf Dalén uległ groźnemu wypadkowi. Jego życie uratowano, jednak stracił wzrok. W związku z tym nie mógł osobiście odebrać Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki, którą w tymże roku został wyróżniony
„za wynalezienie automatycznych regulatorów do stosowania w połączeniu z zasobnikami gazu do zasilania światłem latarni morskich i pław świetlnych”
Nagrodę odebrał prof. Albin Dalén, który w czasie uroczystego bankietu (10 grudnia 1912) podziękował Królewskiej Akademii Nauk w imieniu swojego brata mówiąc, że wyróżnienie ułatwi mu zachowanie równowagi po ciężkim wypadku i będzie silną motywacją do dalszej pracy w tej samej dziedzinie.
Wyróżnienia za dokonania praktyczne nie były wcześniej przyznawane (tradycyjnie nagradzano osiągnięcia teoretyczne; zob. lista laureatów), mimo że Alfred Nobel napisał w swoim testamencie, że nagroda w dziedzinie fizyki powinna być przyznawana:
…to the person who shall have made the most important discovery or invention within the field of physics
Nominacja Daléna wyróżniała się spośród wcześniejszych również z innego powodu. Tematem komentarzy, dotyczących Nagrody Nobla z roku 1912, był fakt wycofania przez Komitet Noblowski wcześniejszej decyzji o przyznaniu nagrody Nikoli Tesli i Thomasowi A. Edisonowi. Komitet nie ujawnił – zgodnie z własnymi zasadami – przyczyny tej decyzji. Przypuszczano, że u jej podstaw leżały nieporozumienia, do których doszło między oboma nominowanymi (według części źródeł N. Tesla odmówił przyjęcia nagrody, prawdopodobnie nie chcąc jej dzielić z Edisonem).
W latach następnych, do roku śmierci (1937), Nils Gustaf Dalén nadal kierował firmą AGA oraz uczestniczył w działalności społecznej, co było możliwe dzięki sile jego optymizmu (do którego wszystkich zachęcał) oraz dzięki pomocy współpracowników i rodziny. Uzyskał też wsparcie ze strony Arvida Lindmana. Dokładał wszelkich starań, aby zapewnić bezpieczeństwo pracownikom firmy, z którymi podzielił się Nagrodą Nobla.
Interesował się wieloma różnymi zagadnieniami technicznymi (uzyskał ok. 100 patentów), m.in.:
W latach 20. AGA uruchomiła produkcję samochodów AGA (fabryki w Berlinie i Landskronie) i pierwszego w Szwecji sprzętu dla filmu dźwiękowego (1929).
Poza Nagrodą Nobla został wyróżniony:
Otrzymał Morehead Medal od International Acetylene Association. Uczestniczył debatach National Society of Economics. Przez niemal 20 lat był członkiem rady miasta Lidingö.
Dowodami trwałej pamięci są m.in. ekspozycje w Gustaf Dalén Museum w Stenstorp i nadanie nazwy Dalénum obszarowi przemysłowemu w Lidingö. Jednym z eksponatów jest tabliczka z napisem Var Opitimist (Bądź optymistą), które ustawiane były z inicjatywy Daléna na terenie zakładu AGA w czasie poważnych trudności finansowych firmy spowodowanych wielkim kryzysem (kopia tabliczki jest sprzedawana jako pamiątka z muzeum).
N.G. Dalén ożenił się w 1901 z Elmą Persson. Mieli czworo dzieci: dwóch synów (Gunnar i Anders) i dwie córki. Gunnar Dalén (inżynier) zastąpił ojca na stanowisku dyrektora AGA. Młodszy syn, Anders Dalén, został lekarzem okulistą, profesorem w Instytucie Karolinska.