Bieszczadzka Kolejka Leśna

Bieszczadzka Kolejka Leśna

Kolej Nowy Łupków – Cisna

kolej wąskotorowa
Na trasie Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej
Państwo	Polska
Lokalizacja	Bieszczady
Operator	Fundacja Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej
Liczba linii	2
Lata funkcjonowania	od 1898 (z przerwami)
Roczna liczba pasażerów	do 157 tys. (2019)
Infrastruktura
Długość sieci	20 km (obecnie, 73 km maks.)
Rozstaw szyn	750 mm
Liczba stacji	3 (obecnie)
Liczba przystanków	3
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Bieszczadzka Kolejka Leśna – kolej wąskotorowa w Bieszczadach o szerokości toru 750 mm, będąca najwyżej położoną linią wąskotorową w Polsce. Powstała pod koniec XIX wieku jako kolej użytku publicznego Nowy Łupków – Cisna, uruchomiona w 1898 roku. Po II wojnie światowej eksploatowana była do 1994 roku jako kolej leśna, do transportu drewna i ubocznie do przewozu osób. Od 1997 roku funkcjonuje ponownie jako atrakcja turystyczna na skróconej 20-kilometrowej trasie, głównie w sezonie letnim.

Bazą kolejki jest stacja w Majdanie koło Cisnej, skąd pociągi kursują obecnie na dwóch trasach o łącznej długości 20 km, na wschód w kierunku stacji Przysłup (zatrzymując się w Cisnej, Dołżycy i Krzywem) oraz na zachód do Balnicy. Od 2020 roku ruch poza Dołżycę jest jednak zawieszony. Od 2012 roku kolejka kursuje również zimą w okresie ferii szkolnych.

Historia

Budowa

W roku 1890 na terenie zaboru austro-węgierskiego rozpoczęto budowę linii lokalnej kolejki wąskotorowej z Nowego Łupkowa do Cisnej. Linia ta miała ułatwić inicjatorom budowy – wiedeńskim i budapesztańskim przedsiębiorcom drzewnym – eksploatację największego bogactwa Bieszczadów, jakim są lasy, dzięki połączeniu z normalnotorową Pierwszą Węgiersko-Galicyjską Koleją Żelazną w Łupkowie. W tym celu powołano towarzystwo akcyjne budowy i eksploatacji kolei. Projektantem kolejki był polski inżynier Albin Zazula. Większość prac przy budowie linii kolejowej wykonywało ręcznie, bez pomocy urządzeń technicznych, 300 robotników. Główny szlak poprowadzono wzdłuż dolin rzek Osławy i Solinki. Tory o rozstawie 760 mm ułożono na podkładach dębowych. Do budowy mostów, przepustów, wiaduktów oraz murów oporowych sprowadzono wykwalifikowanych włoskich kamieniarzy z ówcześnie austriackiego Trydentu. Niektórzy z włoskich kamieniarzy pozostali w Bieszczadach na stałe po zakończeniu prac budowlanych jak np. rodzina Meinardich. Oficjalnego otwarcia pierwszego odcinka (Nowy Łupków – Cisna, 25 km) dokonano 21 stycznia 1898 roku. Stacja w Cisnej powstała na terenie przysiółka Majdan, gdzie zbudowano też parowozownię, budynki stacyjne, magazyn i budynki dla pracowników. Pierwszy tabor stanowiło pięć parowozów czteroosiowych opalanych drewnem, 15 wagonów osobowych, 70 platform i 100 wagonów kłonicowych do drewna.

Przy linii kolejowej zaczęły powstawać tartaki, które ożywiły gospodarczo ten rejon Bieszczadów. W latach 1900–1904 wraz ze wzrostem zapotrzebowania na drewno przedłużono linię kolejową z Majdanu o prywatny 15,2-km odcinek do Kalnicy przez Przysłup i Strubowiska, należący do właścicieli okolicznych lasów. Linia miała inny przebieg, niż obecnie – nie przechodziła przez centrum Cisnej, lecz prowadziła bezpośrednio z Majdanu przez lasy do Przysłupu i Strubowisk, w miejscu obecnej drogi leśnej. W Kalnicy istniała stacja towarowa, z czterema torami i obrotnicą, obsługiwana przez dwa własne parowozy i ok. 60 wagonów (obecnie nieistniejąca). Około 1908-1909 roku zbudowano odgałęzienie ze Strubowisk do Beskidu (wyżej położonego przysiółka Smereka), sfinansowane przez spółkę Holz Handels AG z Wiednia, która nabyła lasy w Smereku. Tor w Strubowiskach rozwidlał się przy leśniczówce Szpickiery, nazwanej tak od najostrzejszego zakrętu na trasie. W nieustalonym czasie do połowy lat 20. dołączono także odcinek prywatny z Majdanu przez Liszną w kierunku Roztok Górnych, sięgający w 1927 roku 8 km.

Eksploatacja do II wojny światowej

Przebieg przed II wojną światową Legenda eksploatowana / istniejąca   zlikwidowana / rozebrana lub planowana kolej metro lub kolej lekka stacja kolejowa/stacja metra przystanek stacja bez ruchu pasażerskiego ładownia, posterunek ruchu itp przystanek częściowo używany koniec linii odcinek odcinek w tunelu odcinek na estakadzie wiadukt most tunel pod wodą zmiana kilometrażu granica państwowa / inna mijanka przejazd kolejowo-drogowy przeprawa promowa     odcinek zelektryfikowany   0 Nowy Łupków (EUGE /107) Osława (×2) 8 Wola Michowa 10 Maniów 16 Balnica Polska – Czechosłowacja Czechosłowacja – Polska (1918-38) 19 Solinka Solinka (×4) Solinka 23 Żubracze Solinka (×2) 25 Majdan Solinka Liszna / Roztoczka Roztoki Górne Szpickiery (Strubowiska) obrotnica Kalnica Beskid (Smerek)

Po oddaniu do użytku w 1898 roku, kolejka stała się koleją użytku publicznego, zarządzaną przez Cesarsko-Królewskie Koleje Państwowe (kkStB). Jeździły nią średnio dwie pary rozkładowych pociągów towarowo-osobowych dziennie oraz pociągi z drewnem. W czasie I wojny światowej kolej służyła najpierw do celów wojskowych. Wobec niepowodzeń austro-węgierskich na froncie wschodnim i odwrotu armii, infrastruktura kolei na przełomie 1914/15 roku została uszkodzona. Wysadzono mosty, przepusty, część urządzeń. Po wyparciu armii rosyjskiej w roku 1916 rozpoczęto odbudowę infrastruktury.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, kolejka stała się własnością Polskich Kolei Państwowych. Zarząd od 1920 roku sprawowała Okręgowa Dyrekcja Kolei Państwowych we Lwowie. Prawie dwukilometrowy odcinek torów między Balnicą a Solinką znalazł się za granicą słowacką i pociągi jeździły po nim tranzytem, eskortowane przez Straż Graniczną, aż do listopada 1938 roku, kiedy Polska wymogła na Słowacji korekty granic. W czasach wielkiego kryzysu ograniczono przewozy pasażerskie i eksploatację lasów – w latach 30. kolejka wykonywała tylko jeden kurs do Majdanu i z powrotem. Prywatny 5-km odcinek ze Strubowisk do Kalnicy rozebrano w bliżej nieustalonym czasie po 1918 roku, a odcinek do Roztok Górnych – przed 1938 rokiem. W 1936 roku zaprzestano eksploatacji odcinka Majdan – Beskid, aczkolwiek ponownie został on uruchomiony podczas okupacji.

W czasie II wojny światowej kolejka została przejęta pod zarząd niemieckiej Ostbahn i była dość intensywnie użytkowana, przy tym została częściowo zmodernizowana. W tym czasie rozstaw toru został przekuty na ostateczny 750 mm. Oprócz pociągów z drewnem na potrzeby niemieckie, jeździły dwie, a w 1943 roku nawet trzy pary pociągów osobowych dziennie. Podczas walk Armii Czerwonej z Niemcami w drugiej połowie 1944 roku oraz dalszych walk z partyzantami UPA na tym terenie, infrastruktura kolejki uległa zniszczeniu, tory zostały w wielu miejscach rozebrane, a torowisko uszkodzone przez wykorzystywanie go jako drogi dla czołgów. Podkłady w części zużyto na budowę umocnień i na opał.

Przebieg po II wojnie światowej Legenda eksploatowana / istniejąca   zlikwidowana / rozebrana lub planowana kolej metro lub kolej lekka stacja kolejowa/stacja metra przystanek stacja bez ruchu pasażerskiego ładownia, posterunek ruchu itp przystanek częściowo używany koniec linii odcinek odcinek w tunelu odcinek na estakadzie wiadukt most tunel pod wodą zmiana kilometrażu granica państwowa / inna mijanka przejazd kolejowo-drogowy przeprawa promowa     odcinek zelektryfikowany   0 Rzepedź (linia 107) 4 Prełuki 7 Duszatyn Osława (×4 na odcinku Rzepedź – Smolnik) 10 Mików Dolny / Górny 13 Smolnik Wieś Nowy Łupków (linia 107) (575 m n.p.m.) DW897 15 (21) Smolnik DW897 Osława (×2) 19 (17) Wola Michowa (557 m) 21 Maniów 27 (9) Balnica (703 m) 30 Solinka Solinka (×4) DW897 Solinka 34 Żubracze Solinka (×2) 36 (0) Majdan (586 m) Solinka DW897 Roztoczka Solinka (2) Cisna Solinka (6) Dołżyca (8) Krzywe (12) Przysłup (670 m) DW897 Smerek DW897 Wetlina (37) Moczarne (~760 m)

Eksploatacja i rozbudowa w okresie powojennym

Bezpośrednio po wojnie rozpoczęto pewne prace naprawcze kolejki, lecz pierwsze pociągi uruchomiono dopiero w 1950 roku. Wobec opustoszenia Bieszczadów po akcji Wisła, PKP nie były jednak zainteresowane wznowieniem ruchu i w 1953 roku kolej została przekazana Lasom Państwowym. W związku z intensyfikacją gospodarki leśnej w Bieszczadach, podjęto w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych prace nad odbudową i modernizacją kolei. Do 1959 roku nastąpiła rozbudowa linii w kierunku północno-zachodnim ze Smolnika do Mikowa, gdzie połączono ją z odcinkiem dawnej 12-kilometrowej kolei prywatnej hr. Potockiego do Rzepedzi, zbudowanej w 1923 roku. W kierunku na wschód, w miejsce dawnej prywatnej linii Majdan – Kalnica – Beskid zbudowano w latach 1957–1964 nową niżej położoną linię Majdan – Cisna – Dołżyca – Przysłup – Wetlina – Moczarne, o długości prawie 37 km. Łącznie długość sieci wyniosła 73 km. Od 1958 roku koleją zarządzał Ośrodek Transportu Leśnego w Sanoku. Otrzymała w tym okresie nowe parowozy produkcji polskiej: dwa serii Px48 i sześć serii Kp4. Głównym odbiorcą drewna stał się nowo zbudowany kombinat drzewny w Rzepedzi, a kolej maksymalnie przewoziła 115–160 tysięcy m³ drzewa rocznie. Okazjonalnie i nieformalnie kolejka woziła też okoliczną ludność i turystów, także wagonami towarowymi.

18 września 1963 roku uruchomiono rozkładowy ruch pasażerski na liniach Nowy Łupków – Cisna, a następnie także Rzepedź – Smolnik. Była to wówczas jedyna kolej użytku publicznego w Polsce poza PKP. Przewozy pasażerskie były mało opłacalne i komplikowały pracę przewozową, wobec czego miały zostać zawieszone około 1975 roku, lecz na skutek wzrastającej turystyki w Bieszczadach i protestów przeciwko likwidacji, przywrócono je. W tym okresie przy kolejce pracowało ok. 300 osób. Pod koniec lat 70. trakcję parową zaczęto zastępować rumuńskimi lokomotywami spalinowymi serii Lyd2, jednakże w tym samym okresie też przewozy drewna zaczęły znacząco maleć, przejmowane przez dogodniejszy transport samochodowy. W 1990 roku kolej miała 6 lokomotyw spalinowych, 8 wagonów osobowych, 140 platform i 200 wagonów kłonicowych do drewna.

W obliczu kryzysu gospodarczego, a następnie przejścia na gospodarkę rynkową na przełomie lat 80. i 90., kolejce zagroziła likwidacja z uwagi na nierentowność. Sytuację pogorszyła upadłość po transformacji ustrojowej głównego odbiorcy drewna drogą kolejową – Zakładów Przemysłu Drzewnego w Rzepedzi. Już w latach 80. wstrzymano ruch na odcinku z Wetliny do Moczarnego, a ostatecznie wyłączono ten odcinek z użytku w 1992 roku po włączeniu w skład terenów ochrony ścisłej Bieszczadzkiego Parku Narodowego w 1991 roku. W 1991 roku zawieszono ruch na odcinku Dołżyca – Wetlina. Zaprzestano też od tego roku całorocznych rozkładowych przewozów pasażerskich, pozostawiając pociągi turystyczne w sezonie letnim. W tym czasie Ośrodek Transportu Leśnego w Sanoku został zlikwidowany, a kolej 1 kwietnia 1993 roku przekazano w zarząd Nadleśnictwu Cisna, przy jednoczesnej znacznej redukcji zatrudnienia. W 1994 roku Nadleśnictwo uruchomiło jeszcze przewozy pasażerskie na trasie Majdan – Wetlina, jednakże działalność kolei była nierentowna (przewieziono ok. 14 tysięcy pasażerów). 1 grudnia 1994 roku kolej wyłączono z eksploatacji. Oddział Kolei Leśnej w Cisnej został postawiony w stan likwidacji, pracowników zwolniono, a część taboru oddano na złom. Przed fizyczną likwidacją uchroniło kolej dokonane w 1992 roku wpisanie jej układu komunikacyjnego, infrastruktury i części taboru do rejestru zabytków (numer A-284).

W 1979 w Majdanie przy drodze do Cisnej utworzono skansen kolei leśnej, w którym eksponowano dwa składy pociągów z parowozami Kp4 i Px48. W 1987 roku podporządkowano go Muzeum Kolejnictwa, a w 1991 roku niszczejący bez dozoru tabor wywieziony został stamtąd do Muzeum Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie.

Teraźniejszość

Odrodzenie jako kolej turystyczna

Z inicjatywy władz samorządowych i pracowników, w lipcu 1996 roku powołano Fundację Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej, której przekazano w nieodpłatne użytkowanie majątek kolejki i trasę w granicach Nadleśnictwa Cisna. Zakupiono dodatkową lokomotywę spalinową (pocukrowniczą) i otwarte po bokach wagony letnie, przebudowane z odkrytych wagonów towarowych (początkowo siedem, z Przeworskiej Kolei Dojazdowej). Profil działalności zmienił się na obsługę pociągów turystycznych w sezonie letnim (od maja do września) oraz w razie zapotrzebowania w innych terminach. Po przejęciu kolejki przez Fundację i pracach konserwacyjnych, 4 lipca 1997 wznowiono ruch na 11-kilometrowej trasie z Majdanu do Przysłupu, i już w tym roku kolej przewiozła ponad 23 tysiące turystów. W 1998 roku uruchomiono pociągi na drugiej linii w kierunku zachodnim, do Balnicy i w wybrane dni do Woli Michowej (17 km). Początkowo obie trasy obsługiwano jednym pociągiem na dzień. Jednym z ograniczeń eksploatacyjnych kolei jest konieczność zatrudniania kilku hamulcowych w każdym pociągu, z uwagi na górski profil trasy i brak hamulców zespolonych w wagonach. Początkowo, w latach 1997-2003 wagony miały żółte malowanie reklamowe stacji radiowej RMF, następnie przywrócono klasyczne zielone barwy. W 2010 kolej miała 18 wagonów pasażerskich, w tym dziesięć letnich.

Liczba pasażerów systematycznie wzrastała i w 2007 roku po raz pierwszy przekroczyła 50 tysięcy, w 2014 roku przekroczyła 100 tysięcy, a w 2018 roku – 150 tysięcy. W 2009 roku przywrócono ruch na odcinku z Woli Michowej do Smolnika, jednakże w 2011 ruch na odcinku Balnica – Smolnik został ponownie zawieszony. Od tego czasu pociągi w kierunku zachodnim kursują tylko do Balnicy (9 km). Od 2012 roku – po 23 latach przerwy – kolejka kursuje również w wybrane dni zimą w okresie ferii szkolnych; poza rozkładowymi uruchamiane są także pociągi specjalne.

Oprócz czterech lokomotyw spalinowych serii Lyd2, od 2006 roku na kolei jeździł także parowóz Las-1884, a od 2012 roku zastąpił go mocniejszy Kp4-3772. W kolejnych latach, w związku z koniecznymi naprawami, na ogół dostępny był jeden parowóz, używany do niektórych kursów. W 2021 roku kolej ponownie miała dwa czynne parowozy. W kierunku Przysłupa lokomotywy spalinowe mogą ciągnąć siedem wagonów, a w kierunku Balnicy osiem, natomiast parowóz Las może być używany tylko na krótszym odcinku o łagodniejszym profilu do Dołżycy.

Na skutek osunięcia toru pod Przysłupem w maju 2020 roku, pomimo prac naprawczych, od sierpnia 2020 roku kursy w kierunku wschodnim na odcinku od Dołżycy do Przysłupu zostały zawieszone. Uruchamiano w tym kierunku jedynie kursy za parowozem do Dołżycy (zawieszone w sierpniu 2022 roku z powodu trudności z zaopatrzeniem w węgiel). Taki też stan pozostał w 2023 roku.

Przewozy

W 1965 roku kolej przewiozła ponad 21 tysięcy pasażerów, a w latach 1971–1980 sprzedano ogółem 117 769 biletów. Faktyczna liczba przewiezionych pasażerów była większa – z relacji wynika, że przy konduktorskiej sprzedaży biletów, od wielu turystów nie pobierano prawidłowej opłaty za przejazd. Na początku lat 80. przewozy wynosiły około 30 tys. pasażerów rocznie.

Po spadku przewozów w latach 90. XX wieku, w 2001 roku odrodzona kolejka przewiozła 32 tysiące pasażerów, w 2004 – 40 tys., w 2007 – 52 tys., w 2009 – 68 tys., w 2010 – 60 tys., w 2011 – 72 tys. W sezonie turystycznym dzienne przewozy wynosiły do ok. 1500 pasażerów. W 2014 liczba pasażerów wyniosła 102 tysiące, w 2016 roku 127 tysięcy, w 2017 roku 138 tysięcy, w 2018 roku 153 tysiące, a w 2019 roku 157 tysięcy. Według stanu na 2018 rok, Bieszczadzka Kolejka Leśna była koleją wąskotorową przewożącą największą liczbę pasażerów w Polsce, aczkolwiek w kolejnym roku przejściowo wyprzedziła ją Nadmorska Kolej Wąskotorowa. Pomimo skróconego sezonu i trudności związanych z pandemią, w 2020 roku kolejka przewiozła ponad 138 tysięcy osób. W 2021 roku, pomimo dalej trwającej pandemii, kolejka osiągnęła najwyższy w dotychczasowej historii wynik przewozów – 168 tysięcy osób.

Przewozy:

Wypadki

16 czerwca 1968 na trasie kolei wąskotorowej w odcinku Rzepedź – Prełuki doszło do zderzenia pociągu towarowego z drezyną, w wyniku czego rannych zostało 11 osób podróżujących drezyną.

Tabor

Czynny lub w naprawie:

• drezyna motorowa Dm101 (typ WWM5, zbud. 1956)
• drezyna motorowa Dm102 (zmodernizowana w 2010)
• lokomotywy spalinowe (wszystkie serii Lyd2):
  • CWO-Lyd2-01 (nr fabr. 24064/1980 rok; zakupiona z Cukrowni Przeworsk, pierwotnie Cukrownia Wożuczyn)
  • LP-Lyd2-05 (24048/1980)
  • LP-Lyd2-06 (24049/1980)
  • LP-Lyd2-07 (24050/1980)

• parowozy:
  • Las-1884 (4967/1956; zakupiony z Cukrowni Kruszwica, w eksploatacji od 2006, od 2010 z tendrem dodatkowym, w latach 2018-2019 w remoncie, powrócił w 2019, wszedł ponownie do eksploatacji w 2020)
  • Kp4-3772 (zbud. Fablok Chrzanów, nr fabr. 3772/1957; zakupiony w 2007 z Cukrowni Kruszwica, wszedł do eksploatacji po remoncie w 2012, odstawiony w 2018 w oczekiwaniu naprawy, w 2021 powrócił po naprawie głównej przeprowadzonej w Chabówce)

Nieczynny:

• parowóz Kp4-1257 (3790/1957) (skreślony w 1979 r., w 1991 r. przekazany do muzeum w Sochaczewie, w 2012 roku zwrócony do Majdanu)
• lokomotywa spalinowa Lxd2-347 (ex Lxd2-321, 23224/1976, zakupiona 2006)
• lokomotywa spalinowa LP-Lyd2-01 (23392/1977)
• lokomotywa spalinowa Wls180 (46/1972)
• lokomotywy spalinowe Wls150 (7616/1967, 7639/1967)

Poprzedni:

• parowozy przed I wojną światową:
  • U17, U18, U19 (kolei kkStB, układ osi C1′nt)
  • „Stella” i nn. (prywatne)
• parowozy po II wojnie światowej:
  • Kp4-1255 (3390/1957)
  • Kp4-1256 (3708/1957)
  • Kp4-1258 (3791/1957)
  • Kp4-1259 (3793/1957)
  • Kp4-1260 (3794/1957)
  • Px48-1253-55
  • Px48-1254-55

• lokomotywy spalinowe:
  • LP-Lyd2-02 (23393/1977) – 1977–1993 (złomowana)
  • LP-Lyd2-03 (23437/1977) – 1977–1983

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Artur Bata: Szlakiem Bieszczadzkiej Kolejki. Rzeszów: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1983. ISBN 83-03-00303-8.brak strony w książce
• Zygmunt Rygiel: Bieszczadzkie kolejki leśne. Krosno: Apla, 2002. ISBN 83-88065-88-2.
• Michał Jerczyński. 10 lat Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej. „Świat Kolei”. Nr 11/2007 (148), s. 14–18, 2007. 
• Stanisław Kryciński (opr.): Bieszczady. Słownik historyczno-krajoznawczy. Część 2. Gmina Cisna. Warszawa: Wydawnictwo Stanisław Kryciński, 1996. ISBN 83-85531-07-6.
• Wiesław Sroka. Kolejki wąskotorowe w Bieszczadach. „TTS Technika Transportu Szynowego”. Nr 5-6/2005, s. 95–97, 2005. 

Linki zewnętrzne

• Bieszczadzka Kolejka Leśna – strona oficjalna
• Historia Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej
• Stanisław Grabowski Bieszczadzka Kolejka Leśna
• Służbowy Rozkład Jazdy Pociągów Pasażerskich i Towarowych Bieszczadzkiej Kolei Leśnej z roku 1963 - skan w serwisie Enkol.pl